Środowisko informacyjne w naukach o bezpieczeństwie najczęściej rozpatrywane jest z perspektywy pola walki informacyjnej. Stanowi ono przestrzeń decyzyjną, w której realizowany jest proces dowodzenia polegający na identyfikacji i definiowaniu problemów decyzyjnych mających na celu poszukiwanie rozwiązań i dokonywanie wyboru oraz wdrażanie najlepszego sposobu rozwiązania problemu przez decydenta. Na potrzeby procesu dowodzenia informacje pozyskiwane są podczas realizacji cyklu rozpoznawczego obejmującego:
ukierunkowanie, gromadzenie, przetwarzanie i rozpowszechnianie. W domenie bezpieczeństwa środowisko informacyjne stanowi tylko jeden z komponentów złożonego środowiska operacyjnego, w którym prowadzone są działania wojskowe. Środowisko to obejmuje także fizyczne obszary i czynniki domen morskich, lotniczych, lądowych, kosmicznych, cyberprzestrzeni. Środowisko informacyjne w tej perspektywie traktowane jest zaledwie jako fragment rzeczywistości. Charakteryzuje się je w perspektywie trzech sfer, których dotyczy i sześciu relacji występujących pomiędzy nimi1. Do stref (domen), w których następuje odbieranie, przetwarzanie i przekazywanie informacji pomiędzy osobami, organizacjami, systemami i samą informacją, należy:
domena fizyczna,
domena wirtualna (wymiar informacyjny),
domena poznawcza (wymiar kognitywny, psychologiczny) . Natomiast relacje zachodzące między domenami dotyczą powiązań:
występujących w realnym świecie, odnoszących się do rozgrywających się w nim zdarzeń, w których środowisko informacyjne pokrywa się ze światem fizycznym, w którym zabiega się o rozwój infrastruktury informatyczno-komunikacyjnej,
1 Z. Modrzejewski, Operacje informacyjne. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2015
29
zachodzących w procesie przesyłania informacji przy użyciu systemów łączności sieciowej i związanych z automatycznym (wspomaganym przez najnowsze technologie) podejmowaniem decyzji,
mających miejsce pomiędzy samymi informacjami (danymi) rezydującymi (zdeponowanymi) w systemach informatycznych i sieciach telekomunikacyjnych, w których są one gromadzone, przechowywane, przetwarzane, opracowywane, wyszukiwane, przesyłane i udostępniane.
pomiędzy osobami tworzącymi środowisko informacyjne, charakteryzującymi się zróżnicowanym poziomem świadomości informacyjnej i ich świadomością w tym obszarze,
pomiędzy przesłaną informacją a jej docelowymi odbiorcami, którzy dokonują jej analizy i interpretacji w celu zrozumienia i modyfikowania środowiska informacyjnego.
Odbiorowi informacji towarzyszą emocje wpływające na postawy wobec informacji, a te kształtują system wartości podmiotu i wpływają na jego zachowania i decyzje2.
Oznacza to, że środowisko informacyjne, w którym procesy informacyjne, przypisane im fazy i czynności mogą być analizowane jako działania pozwalające zdobyć przewagę nad partnerem, konkurentem, podmiotem zaatakowanym, pozyskać jego aktywa, zdominować, odizolować od ośrodków decyzyjnych, doprowadzić do destrukcji, zniszczyć, jest środowiskiem permanentnej walki informacyjnej. Dotyczy ona całego spektrum przedsięwzięć w sferze informacyjnej podejmowanych w ramach ofensywnych i defensywnych operacji informacyjnych. Ich celem jest według Zbigniewa Modrzejewskiego między innymi:
uświadomienie ludności negatywnych skutków ulegania propagandzie przeciwnika,
uświadamianie ludności destruktywnych konsekwencji aktów terrorystycznych,
przekazywanie prawdziwych i wiarygodnych informacji na tematy fałszywie przedstawione przez propagandę przeciwnika,
podkreślanie niewiarygodności źródeł informacji propagandy przeciwnika,
promowanie pokojowego rozwiązania konfliktu itp.3
Natomiast środowisko informacyjne postrzegane przez badaczy reprezentujących naukę o informacji stanowi informacyjną przestrzeń i informacyjny świat, w którym funkcjonują ludzie i systemy informacyjne i nie jest wyłącznie przestrzenią, w której operacje informacyjne
2 H. Batorowska, Środowisko informacyjne, [w:] Vademecum bezpieczeństwa informacyjnego, T.2. Wydawnictwo Libron; AT Wydawnictwo, Kraków 2019, s. 434.
3 Z. Modrzejewski, Współczesne postrzeganie operacji informacyjnych, [w:] Teoria wojny. Nowe i stare wyzwania, A. Czupryński, G. Stolarski. Wydawnictwo UP-H, Warszawa-Siedlce 2019, s. 49.
30 wspierają działania militarne lub są przez nie wspierane. Jest utożsamiane z antropoinfosferą, w której człowiek zajmuje centralne miejsce4, a także z infosferą lub globalną infosferą, a nawet jeszcze szerzej, z ekosystemem człowieka. Jako infosfera jest ono czymś więcej niż tylko przestrzenią wirtualną, cyfrowym przedłużeniem realnej rzeczywistości człowieka. Jest miejscem rzeczywistym, w którym wspólnie funkcjonują ludzie, informacje oraz systemy informacyjne. Relacje jakie pomiędzy nimi zachodzą odnoszą się do wszystkich faz procesu informacyjnego, których sposób realizacji wpływa na zachowania podmiotów w nich uczestniczących. Zgodnie z konstatacją Luciano Floridiego rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych zniósł granice pomiędzy życiem online i offline, a ludzie będąc bez przerwy ze sobą połączeni, stają się stopniowo integralną częścią globalnej "infosfery". Środowisko informacyjne przeradza się zatem w „ekosystem informacyjny” (system ekologiczny, ekosferę). Stanowi on „funkcjonalną strukturę nadbudowaną nad środowiskiem i otoczeniem informacyjnym, w której zachodzi obieg informacji między jej elementami powiązanymi relacjami/ zależnościami informacyjnymi w danym dającym się wydzielić obszarze, a poprzez to charakteryzujący się przedmiotową odrębnością i swoistością”5. Ekosystem ten został zaatakowany nadmiarem informacji, jej konsumpcyjnym charakterem, trudnym do wyobrażenia tempem przyspieszenia rozwoju technologicznego, wojnami informacyjnymi, cyberprzemocą, a także trudnym do powstrzymania zjawiskiem postprawdy ułatwiającym w skali globalnej manipulacje informacją. Ochrona ekosystemu informacyjnego współczesnego człowieka wymaga pilnego podjęcia działań mających na celu jego równoważenie poprzez następujące działania:
kształtowanie odpowiedniej świadomości i wiedzy na temat mechanizmów wpływania informacji na zmysły człowieka,
dostrzeganie zagrożeń ze strony informacji i technologii informacyjno-komunikacyjnych związanych z ich bezkrytycznym konsumowaniem,
posiadanie świadomości istnienia sfer niezależności (nauka) i sfer zależności (polityka, religia, reklama, media),
przestrzeganie higieny informacyjnej,
stosowanie profilaktyki informacyjnej,
realizację właściwej polityki informacyjnej,
4 W. Babik, Środowisko informacyjne człowieka, [w:] Nauka o informacji, W. Babik (red.). Wydawnictwo SBP Warszawa 2016, s. 61-88.
5 W. Babik, Ekosystem informacyjny człowieka w 21 wieku, [w:] Współczesne oblicza komunikacji i informacji:
przestrzeń informacyjna nauki, E. Głowacka, M. Jarocki, N. Pamuła-Cieślak (red.). Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2016, s. 17.
31
prowadzenie permanentnej edukacji informacyjnej6.
W środowisku informacyjnym postrzeganym jako ekosystem informacyjny występuje większe zróżnicowanie zagrożeń skierowanych przeciwko człowiekowi, niż w środowisku informacyjnym definiowanym jako pole walki informacyjnej. Należy pamiętać, że w wojnach V generacji to zwykły obywatel, człowiek, a nie żołnierz polityk, decydent staje się celem działań destrukcyjnych. Atakowany jest system wartości takiego podmiotu, jego psychika i tożsamość. Agresor oddziałuje na wolę, rozumienie i zdolności zaatakowanych podmiotów w celu podporządkowania ich swoim celom. W związku z tym jeżeli chce on przetrwać lub dalej rozwiać się, musi umieć świadomie podejmować aktywność w obszarze odbierania, przetwarzania i przekazywania informacji pomiędzy wszystkimi obiektami uczestniczącymi w procesie informacyjnym, a także uczestniczyć w tworzeniu nowej wiedzy pozyskiwanej w trakcie dokonującego się w tym środowisku transferu informacji7.
Infosfera to miejsce trwającego nieustannie wyścigu konkurencyjnych stron dążących do zawładnięcia informacją mającą wartość decyzyjną. Uzyskanie przewagi może dokonywać się w sposób honorowy i pokojowy, gdy rywalizacja ma pozytywny charakter, lub przekształcać się w chęć dominacji, opartej na agresji, użyciu siły i wywoływaniu destrukcji.
Aby zrezygnować z siłowej realizacji dążeń, konieczna jest dbałość o wysoki poziom kultury bezpieczeństwa informacyjnego. W środowisku walki o przewagę informacyjną, z jednej strony kultura ta wzmacnia działania członków kooperacji pozytywnej, a z drugiej łagodzi destrukcyjne skutki aktywności podejmowanych przez kooperację negatywną. Te dwie jej odsłony można uznać jako fundament budowania kultury bezpieczeństwa w niebezpiecznym środowisku informacyjnym człowieka stanowiącym część złożonego, zmiennego, niepewnego i niejednoznacznego środowiska VUCA (Volatility- Uncertainty- Complexity- Ambiquity).
Na konieczność kształtowania globalnej kultury bezpieczeństwa w celu zachowania zrównoważonego rozwoju w usieciowionym i technokratycznym świecie, zwraca uwagę także Juliusz Piwowarski8. Aby trwać, przetrwać i rozwijać się konieczna jest kultura zrównoważonego rozwoju budowana na takich wartościach, jak wspólnotowość, solidarność, odpowiedzialność, powściągliwość i umiar. Wartości te mają siłę sprawczą, aby zapewnić ochronę środowisk: społecznego i przyrodniczego, atakowanych przez supremację technologii
6 Tamże, s. 31-33.
7 W. Babik, Ekologia informacji – nowy wymiar ekologii życia człowieka. „Czasopismo Psychologiczne.
Psychological Journal” 2017, nr 23 (2), s. 395-399.
8 J. Piwowarski, Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako ważny element kultury bezpieczeństwa w erze globalizacji, [w:] Wojna Etyka Kultura, C. Kalita, S. Topolewski (red.). Oficyna Wydawnicza ASPPRA-JR, Siedlce-Warszawa 2019, s. 124; J. Piwowarski, Nauki o bezpieczeństwie. Kultura bezpieczeństwa i redefinicja środowiska bezpieczeństwa. Difin, Warszawa 2020, s.144.
32 informacyjno-komunikacyjnych (TIK) nad nimi. Dlatego wzrost dostępu społeczeństw do informacji o aktualnym stanie otoczenia naturalnego oraz o wpływie TIK na ekosystem informacyjny, a także informacji o skutkach ubocznych wynalazków i eksperymentów naukowych, ma strategiczne znaczenie dla zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju.
Stąd istnieje pilna potrzeba spojrzenia na problemy bezpieczeństwa informacyjnego także z perspektywy kultury zrównoważonego rozwoju. Oparcie jej na proinfoekologicznych postawach i etyce ekologicznej powinno wzmacniać środowisko bezpieczeństwa człowieka.
Włączenie wiedzy z zakresu ekologii informacji do edukacji dla zrównoważonego rozwoju musi być oparte na moralno-etycznych przesłankach stanowiących podstawę wychowania do informacji9. Tylko wówczas pomiot bezpieczeństwa o wysokim poziomie świadomości informacyjnej będzie mógł, dzięki wciąż doskonalonym kompetencjom informacyjnym, dokonywać wolnych i roztropnych wyborów zgodnie z własnym systemem aksjonormatywnym i podejmować działania spójne z tym wyborem. Taki podmiot bezpieczeństwa odznacza się dojrzałością informacyjną, którą uznać należy za wyznacznik jego kultury bezpieczeństwa informacyjnego.