P oruszone ju ż zastrzeżenia B re tta z jego „H istorii psycholo
gii” n ależy podjąć i rozw iązać po p rzestu d iow an iu prac D ybow skiego. B re tt uw aża, o pierając się na badan iach W atta i Acha, że w psychice ludzkiej nie p o jaw iają się a k ty np. kojarzenia, lecz że da się zaobserw ow ać jed y n ie ten d e n c ja d eterm in u jąca organizm do reagow ania „w pew ien sposób w pew nych okolicz
nościach” , B re tt dodaje, że a k ty w oli są „k o n stru k cjam i m itycz
n y m i”, i że n ależy tu m ówić w łaśnie o ten d en cjach d e te rm in u
jących. To stw ierdzenie B re tta ty m bardziej zaostrzyło uw agę przy lek tu rze p rac Dybowskiego.
Przy pew nej in te rp re ta c ji term in ó w m ogłoby się w ydaw ać, że chodzi tu ty lk o o sp raw y językow e, a w ięc o n azw anie da
nych działań psychicznych term in a m i p rzy ję ty m i we w spół
czesnej psychologii. M ocne jed n a k p odkreślenie przez B re tta , że a k ty w oli są „ k o n stru k cjam i m ity czn y m i”, zw raca uwagę, że została zaatak ow ana p ro b lem aty k a, i że B re tt w yklucza obec
ność w psychice ty ch przeżyć, k tó re w psychologii ogólnej są nazywane ak tam i w oli jak o działaniam i w yznaczonym i przez bezpośredni ich podm iot, n azy w an y wolą. To praw da, że M. D ybow ski p rz y ją ł w sw ych b ad an iach pojęcie w oli zaczerp
nięte z psychologii Tom asza, i że p rz y jm u je obecność w psy
chice przeżyć, k tó re nazy w a a k ta m i woli. J e s t w ty m zgodny także ze stanow iskiem Acha. O dróżniając przeżycia poznaw cze od decyzji M. D ybow ski ek sp ery m en taln ie w yk azyw ał obec
ność w psychice tak ich przeżyć, k tó re różnią się od poznaw ania, i które nazw ał ak tam i woli. W y k ry ł n aw et, że a k ty w oli są czymś odrębnym , poniew aż o b e jm u ją tak ie cechy woli, ja k w y siłek, uczucie, a k tu a ln e przeżycie i p rzedstaw ienie. Z astanaw iał się też, dzięki czem u proces w oli może przebiegać. Mówiąc in a
czej, dlaczego dochodzi od p rzed staw ien ia celu do w y bo ru środ
ków realizacji aż do w ykonania? Tę czynność, k tó ra działa od chwili p rzed staw ien ia celu aż do w ykonania, Ach i D ybow ski nazywali d eterm in acją. M. D ybow ski przez d e te rm in a cję rozu
mie w p ły w n a w ykonanie w ielu czynników aktu, procesu i dzia
łania woli. D eterm in acja jest więc fu n k cją i przeżyciem ty ch czynników. B adana jak o fu n kcja, czyli zależność w ykon ania od cech działania woli, d e te rm in a cja należy do kauzaln ej stro n y przeżyć stanow iących wolę. D e term in acja je s t więc ty m zespo
łem przeżyć, k tó ry pow oduje „realizację psychicznego procesu w kieru n k u zam iaru, p ostanow ienia i ... d a je odpow iedni bieg przedstawień... p rz y m y ślen iu i d ziałan iu ” (DW, s. 201).
W ynika z ty c h om ówień, że M. D ybow ski dla p recyzyjnego scharakteryzow ania przeżyć psychicznych m usiał odróżnić a k ty woli i determ in ację, i że w obec tego „ ten d en cje d e te rm in u ją c e ”
nie m ogą być ty m sam ym , co a k ty woli. A k ty w oli m uszą być w łaśnie d eterm in o w ane i term in em „ d e te rm in ac ja ” o kreśla te przeżycia, k tó re w p ły w ają n a a k ty woli, ab y dokonało się p rz e j
ście od przed staw ien ia celu do w ykonania. Takie postaw ienie sp ra w y w ynikało z ek sp ery m en taln y ch b ad ań M. Dybowskiego n a d sum ą zachow ań ludzkich i pozw alało uporządkow ać i po- klasyfikow ać przeżycia składające się n a bardzo złożony pro
ces, poprzedzający w ykonanie.
U w agi B re tta nie św iadczą o znajom ości p ro b lem aty k i i ba
d a ń po d jęty ch przez M. D ybow skiego czy Acha. Są poza ty m propozycją, k tó ra upraszcza p roblem y i zaleca dokonanie zbit
ki przeżyć, k tó ry ch odrębność uzasadniono p rzy pom ocy róż
norodnych b ad ań eksp ery m entaln y ch .
Chociaż pojęcie w oli i a k tu w oli zostało w zięte z psychologii ogólnej, to jed n a k oznaczone ty m i term in a m i przeżycia nie są k o n stru k c ja m i m itycznym i, lecz są fak ty czn ie obecne w psy
chice ludzkiej. Stanow ią w tej psychice w ysiłek, uczucie, a k tu alne przeżycie i przedstaw ien ia, k tó re fu n k cjo n u ją dzięki w p ły wow i przeżyć determ in u jący ch .
S ta ra n n a analiza p rac M. Dybow skiego każe uznać jego eks
p e ry m e n ta ln ą arg u m en tację, z k tó rej w y n ik a faktyczność ak tu w oli i d eterm inacji, oraz ich niespraw dzalność do siebie. Nie chodzi tu o obronę sam ych term inów , k tó re zastąpić m ożna in nym i, lecz o to, że przeżycia nazy w an e ak tam i woli nie są k on stru k c ją m yślow ą psychologa, lecz zaobserw ow anym przez n ie
go przeżyciem d ającym się ek sp ery m en taln ie spraw dzić.
9. W nioski.
Z estaw iając pojęcia i problem y, k tó re M. D ybow ski p rzy ją ł z psychologii Tom asza, A cha i M ichotte’a, a n a w e t M aslowa, z zagadnieniam i, k tó re zjaw iły się w w y n ik u stosow ania badań ek sp ery m en taln y ch, należy zauw ażyć, że M. D ybow ski p rzy ją ł od innych psychologów pojęcie woli, w artości, m otyw acji, oso
bowości, urzeczyw istnienia, k tó re pow iązał z aktualizacją
w ujęciu M aslowa. Dodał do zagadnienia ak tu a liz a c ji problem dążeń uczuciowych.
O kazuje się, że M. D ybow ski ty m i b ad an iam i ek sp ery m en tal
nymi p o tw ierd ził obecność w człow ieku przeżyć tra d y c y jn ie n a zywanych wolą. O dróżnił i p oklasyfikow ał przeżycia stanow ią
ce akt woli. Te składow e przeżycia a k tu woli badał sk o n stru o wanym przez siebie kw estio nariu szem i testa m i „P u d ełk o ” oraz
„K w adrat”. R ozw inął i ek sp ery m en taln ie zbadał m otyw ację, wskazując, że częściej w y stę p u ją m o ty w y sam oaktualizacji sie
bie w innych. U zyskał szereg sprecyzow ań wiążąc aktu alizację z tem peram en tam i. W sam ej m o ty w acji om ówił m otyw ację chaotyczną, leniw ą, s k ru p u la tn ą oraz paziomiy m otyw acji.
Badając osobowość w ykazał, że w ola je s t jed n y m z jej czyn
ników składow ych i stanow i g ru p ę przeżyć różną od działania intelektu i poznania zmysłowego. P rz y ję te za in n ym i psycholo
gami pojęcia i p ro b lem y w yznaczyły M. D ybow skiem u m etodę badań ek sp ery m entaln ych . Znaczy to, że M. D ybow ski tak skonstruow ał k w estio nariu sz i testy , by u ję ły przeżycia n azy wane wolą. B adając te przeżycia M. D ybow ski o d k ry ł ich zło
żoną s tru k tu rę . O m ów ił te przeżycia i poklasyfikow ał je. U sta
lił też zależność jed n y c h przeżyć od drugich.
Zespół przeżyć, od k tó ry c h zależą a k ty woli, nazw ał d e te r
minacją. D eterm in acja oznacza więc te przeżycia, k tó re różnią się od przeżyć n azy w an y ch wolą. Nie m ożna wobec tego zgodzić się z B rettern, że a k ty w oli są ten d e n c ja m i d eterm in u jącym i.
Nie są też „k o n stru k cjam i m ity czn y m i”, lecz są fak tycznie obec
ne w psychice ludzkiej.
N ajw ażniejszym osiągnięciem b ad ań M. Dybow skiego nad wolą je s t u sta le n ie i odróżnienie form alnej oraz treściow ej struktu ry woli. Tą s tru k tu rę stanow ią odrębne przeżycia, k tó re M. D ybow ski sch arak tery zow ał, poklasyfikow ał i w śród k tó rych u sta lił zależności. P rz y pom ocy skonstru ow an ych przez siebie testó w i k w estion ariu sza o d kry ł w śród przeżyć ludzkich zespoły różne od p oznaw ania um ysłow ego i zm ysłowego, i cha
rakteryzując je u zupełnił d any m i d ziałaniam i ludzkim i ogólnie ujęte przez Tom asza z A kw inu i in nych psychologów zjaw iska
psychiczne, nazy w an e wolą. W w arsztacie badaw czym M. D y
bowskiego należy więc w yróżnić pojęcia i pro b lem y zaczerpnię
te z psychologii ogólnej, i opisy ek sp ery m en taln ie w y k ry ty ch przeżyć, k tó re w edług M. D ybow skiego stanow ią wolę. To, co M. D ybow ski w fenom enologicznym b ad an iu form alnej stro n y w oli n azyw a u staleniem pojęć, polega w łaśnie n a odkryciu i opisaniu przeżyć stanow iących wolę.
W yróżnienie przez M. Dybow skiego form alnej i treściow ej stro n y woli je s t n ajw ażniejszy m osiągnięciem jego badań p rz y n ajm n iej z dwóch powodów:
1) M. D ybow ski precy zy jn ie rozbudow uje w iedzę o p rzeży ciach stanow iących wolę, o d k ry w a szereg rela cji zachodzących m iędzy ty m i przeżyciam i, bada cechy prostego i złożonego dzia
łania woli, dostrzega zależność — m iędzy zespołem przeżyć od m om entu p rzedstaw ienia celu do w ykonania — od tego ze
społu przeżyć, k tó ry n azyw a d eterm in acją; bada rodzaje i zw ią
zany z ty m stopień w ahań. Te w szystkie u stalen ia w stosunku do b ad ań sprzed czasów M. D ybow skiego stanow ią rozbudow a
n y i udoku m en tow an y dorobek n au k o w y psychologii woli.
2) Rozw ażając p rzeżycia stanow iące w olę w re la c ji do w a h a nia M. D ybow ski w yróżnia ty p y woli, a zestaw iając m otyw ację z m otyw am i prakseologicznym i w y k ry w a ty p y m otyw acji. Te dw a zagadnienia m ają duże znaczenie p rak ty czne. P ozw alają bow iem przeprow adzać planow e i posiadające n au ko w e uzasad
nienie kształcenie woli. K ształcenie to polega n a w prow adze
niu zm ian w form alnej i treściow ej stro nie woli. W ięcej p rze kształceń m ożna osiągnąć w treściow ej stro n ie w oli w pływ ając n a rozpoznanie i w y b ór w artościow szych m otyw ów . Ten m o
m en t je s t specjalnie w ażny dla M. Dybowskiego, k tó ry w iele ra z y w swoich p racach m ów i o p rak ty c zn y m i w ychow aw czym celu swoich badań. Mówiąc inaczej, M. D ybow ski uw aża, że w yniki jego bad ań mogą być pożyteczne w pedagogice. P rz y ję te przez niego od innych psychologów pojęcia zw róciły jego uw agę n a określone zespoły przeżyć ludzkich i spowodow ały skonstru o w an ie ek sperym entów , pozw alających badać te p rze
życia, i o d w ro tn ie, o d k ry w an e ek sp ery m en tam i przeżycia, oka
zały się o w iele bogatsze i zróżnicow ane niż w m om encie w y j
ściowym badań. W ynika z tego, że w sensie m etodycznym ko
rzystnie funkcjonow ało zarów no w ychodzenie w b adaniach od przyjętych pojęć, ja k i stosow anie eksp ery m en tu , k tó ry pozw a
lał odkryć niesklasyfikow ane dotąd przeżycia, stanow iące w o
lę. Można powiedzieć, że bad an ia ek sp ery m en taln e, prow adzone przez M. D ybow skiego, stanow ią sam odzielne narzęd zie o d k ry wania n iezn any ch do tąd zagadnień, m im o że im pulsem i swo
istym m oty w em ich podjęcia b y ły p rz y ję te za innym i pojęcia.
Okazuje się, że b adania M. Dybow skiego dotyczące p rzeżyć, stanowiących część osobowości, nie tylk o w zbogacają psycholo
gię w oli teo rety czny m i i e k sp ery m en ta ln y m i w y nikam i, lecz że także nie o d ry w a ją się od całościow ej w izji człow ieka. S tano wią z tej ra c ji ciekaw y m ate ria ł dla antropologii filozoficznej.
Można te n m om ent także uznać za w ażne osiągnięcie b ad ań M. Dybow skiego p rzy tak iej koncepcji psychologii ekspery m en
talnej, k tó ra nie p o w inn a oderw ać się od antropologii filozo
ficznej .
Bibliografia prac M. D yb ow sk iego12
a) Prace naukow e (badania eksperym entalne)
1. Comment former la volonté. Essai sur la force de la volonté, K w a r talnik Psychologiczny 8 (1936), 63—88.
2. Conditions fer the appearance of hypnagogic visions, K w artaln ik Psychologiczny 11 (1939), 1—34.
3. D ojrzew anie w oli, jej opóźnienie i przyspieszenie, K w a rta ln ik Psychologiczny 13 (1947), 40—58.
4. D ow ney w ill-tem peram ent test adn... questionnaire experim ent, Kwartalnik Psychologiczny 4 (1933), 1—23.
5. Działanie w oli, Poznań 1946.
12 B ibliografia prac M. Dybow skiego została zestawiona na podsta
wie podanych przez niego dwóch w ykazów bibliograficznych: DW, 237—
—238 i TM, 230—231, oraz na podstaw ie w łasnych poszukiwań w p ol
skich czasopism ach, jak np. Katecheta, A ten eu m K apłań skie, Roczniki Filozoficzne.
6. Form owanie w oli, Poznań 1950.
7. N ew types of w ill change, K w a rta ln ik Psychologiczny 2 (1931), 173—205.
8. La form ation de la volonté et les races, K w a rta ln ik Psychologiczny 9 (1937), 13—28.
9. L’influenza della paura sui risultati del lavoro ed i modi di domi- narla, Arch. Psicol. NeuroU Psichist, 1 (1940).
10. O form owaniu w oli na podstaw ie w yników badań eksperym ental
nych, K w a rta ln ik Psychologiczny 14 (1948) nr 3—4, 68—74.
11. O objawach oporu, K w a rta ln ik Pedagogiczny 7 (1935) n r '1, s. 42—
—55.
12. 0 ? ó r dziecka i perseweracja, K w a rta ln ik Psychologiczny 7 (1935), 153—196.
13. O sposobie obserwowania dzieci, Kw artalnik Psychologiczny, 7 (1935), 123— 153.
14. O typach w oli, L w ów 1928, wyd. I; Poznań 1947, wyd. II.
15. O sposobach w ystępow ania celów życiowych, Roczniki Filozoficz
ne XVI (1968) z. 4, 91— 110.
16. O typach m otyw acji, Poznań 1965.
17. Perseveration as m easure of negativism , and its estim ation by m eans of photographs, K w a rta ln ik Psychologiczny 6 (1936), 221—236.
18. Resolution and its role in activity, K w a rta ln ik Psychologiczny 6 (1936), 337—356.
19. The investigation of energetic resolution, K w a rta ln ik Psycholo
giczny 10 (1938), 4—27.
20. Testy do badania typów w oli, Psychotechnika 7 (1933), z. 1, 31^
■—44 i z. 2, 63—97.
21. W pływ w oli i typu antropologicznego na otam owanie strachu, Poznań (nadbitka) 1947, 1—36.
22. Zależność w ykonania od cech procesu w oli, Polskie Archiw um Psychologii 1 (1926), 23—42.
b) popularne
1. Czy w arto w ysilać się w życiu, Katecheta, 4 (1960), nr 4, 273—286.
2. Jak rozpoznać typy m otywacji, Katecheta, 10 (1960), nr 2, 35—·
—39.
3. Jak poprawić braki nastroju i uczuć w działaniu, Katecheta, 2 (1958) nr 6, 473—483.
4. Jak poprawić w ahliw ość w oli u m elancholików, K atecheta 3 (1959) nr 2, 101—116.
5. Jak poprawić w ahliw ość w wyborze, Katecheta, 4 (1960) nr 2, 89—
— 1 0 0.
6. Jak poprawić w olę choleryków, K a tec h e ta , 3 (1959) nr 4, 283—297.
7. Jak poprawić w olę sangwiników , Katecheta, 3 (1959), nr 3, 179—
—193.
8. M etodyczne błędy w w ychow aniu, K w a rta ln ik Pedagogiczny 3 (1931), 38—41.
9. N ajczęściej spotykane braki w oli, Katecheta, 2 (1958) nr 5, 373—
—381.
10. O energicznym postanowieniu, K w a rta ln ik Pedagogiczny 8 (1937) nr 3—4, 65—74.
11. Poprawa w oli u flegm atyków , Katecheta, 3 (1959) nr 5, 390—403.
12. Przedstawienie celu a poznanie człowieka, A ten eu m Kapłańskie, 62 (1969) z. 2, 153—163.
13. Rasizm przeciw Słow iańszczyźnie, Miesięcznik K atec h e tyc zn y , 28 (1937) z. 3, 105—109.
14. Wola i natura. Badanie i kształcenie w oli, Katecheta, 5 (1961) nr 4, 205—212.
15. Wola i natura. Słabość w o li u Polaków. Badania. Katecheta, 5 (1961) nr 3, 129—134.
16. W ychowawcza rola typów m otyw acji, Katecheta, 11 (1967) nr 1, 14—17.
17. Z psychologii woli. O decyzji. Katecheta, 6 (1962) nr 1, 29—34.
18. Z psychologii w oli. O postanowieniu. Katecheta, 6 (1962) nr 3, 126—
—135.
c) Prace nieopublikow ane
1. Badanie i kształcenie w oli w czterech liceach.
2. D ojrzew anie woli.
3. K ształcenie w oli.
4. O form owaniu w oli na podstaw ie w yn ik ów eksperym entalnych.
5. O m otyw acji.
6. Testy do badania w oli. Test II. „Pudełko”.
7. Testy do badania w oli. Test III. „Kwadrat”.
8. W pływ w oli i rasy na opanowanie strachu.
Opracowania
1. Brett G. S., Historia psychologii, tłum . Janina Makota, W arsza
wa 1969.
2. Bielak F., Przegląd piśm iennictw a, Ks. dr M. Dybowski: O typach woli, Przegląd P ow szech n y 45 (1928) s. 102.
3. Leszczuk B., Płużek Z., Psychologia na Katolickim U niw ersytecie Lubelskim w latach 1918— 1968, Roczniki Filozoficzne, 16 (1968) z. 4, 5—50.
4. Łobocki М., Z kroniki studium filozoficzno-psychologicznego przy W ydziale Filozofii KUL, Roczniki Filozoficzne 4 (1958) z. 4, 141—144.
5. M ielczarska W., Metody odnajdywania typów w psychologii do
św iadczalnej, Roczniki Filozoficzne, 4 (1954) 107—122.
6. Pastuszka J., Recenzja: Dybowski M ieczysław, O typach m otyw a
cji, Roczniki Filozifczne 14 (1966) z. 4, 149.
7. S. R., Recenzja: D ybow ski М., O typach m otywacji, Poznań 1965, Katecheta, 9 (1965) nr 4, 189.
8. Reutt J., W pływ przedstawiania celu na w ykonanie (praca nie
publikowana cytow ana przez M. D ybowskiego w DW, s. 240).
DE L’EXAMEN DE LA VOLONTÉ DANS LES OEUVRES DE M. DYBOWSKI
L ’anthropologie philosophique, c’est la cultivation de la science de l’homm e de telle façon que, dans le domaine de la conception classi
que de la science, on tend à coordonner la relation entre la m étaphy
sique et la psychologie expérim entale.
L’exam en de la volonté auquel s ’est voué M. Dybowski est une tentative intéressante pour l ’anthropologie philosophique contemporaine, qui est en train de se former. Les oeuvres de M. D ybow ski consistent en une jonction spécifique des conceptions m étaphysiques et exp éri
m entales.
La volonté étant un procès assez vaste, em brassant une quantité d’expériences vécues, M. Dybowski en vint à conclure que certaines d’entre elles peuvent être exam inées sous leur aspect formel, tandis que la valeur de l ’action de la volonté peut être évaluée chez les autres.
L’exam en de la volonté a été entrepris à cet effet par M. D ybowski et cela dans deux directions: 1) l’exam en de l’aspect form el de la vo
lonté, 2) l ’exam en de la volonté sous l ’aspect de sa teneur.
En exam inant l ’aspect form el de la volon té M. D ybow ski avait établi la force de la volonté, son endurance, l’esprit de la m éthode, les con
séquences de l ’action, la constance dans les décisions et les résolu
tions, ainsi que dans l ’exécution. Dans cet exam en il a discerné la con
ception phénom énologique (notions et term es déterm inant la volonté), la conception causale (dépendance des traits caractéristiques les uns des autres), et la conception dynam ique (relation entre l’exécution et le dessein et l ’exécution potentielle).
Tout en exam inant la substance de la volonté M. Dybowski s’est occupé de l ’activité hum aine dans ses propriétés, ses défauts, ses par
ticularités etc. Il a distingué ici l ’analyse de la valeur des m otifs et
du dessein, ainsi que le problèm e de la m otivation, autrem ent dit du
de la psychologie de la volonté, élaborée par St. Thomas d’Aquin. Ces exam ens ont de la valeur de par eu x-m êm es, Les conceptions dûes à d’autres psychologues ont attiré l’attention de M. D ybow ski sur des groupem ents dédéterm inés d ’événem ents vécus par l’homm e et ont sus
cité la construction des expériences qui rendent possible l’exam en de ces événem ents. A l ’inverse, les événem ents vécus, découverts au m oyen de ces expériences, se sont avérés bien plus riches et différenciés qu’ils ne l’ont été au point de départ de ces exam ens. On peut dire, que les exam ens expérim entaux accom plis par M. D ybow ski constituent un instrum ent indépendant servant à découvrir des événem ents et des pro
blèm es jusque là inconnus et non classés, nonobstant qu’ils furent in ten tés par suite d’une im pulsion et d ’un m otif spécifique, résultant des conceptions admises à la suite d’autres psychologues.
Les exam ens sur la volonté réalisés par M. D ybow ski enrichissent donc la psychologie par les résultats théoriques et expérim entaux et ne se détachent pas d e la vision totale de l ’homme. Ils constituent, grâce à cela, un m atériel intéressant pour l ’anthropologie philosophique.