I. CZEŚĆ TEORETYCZNA
1. Zastosowanie strategii adaptacji
1.2. Adaptacja + ekwiwalencja m aksym alna
Według klasycznego, najczęściej stosowanego podziału23, istnieją trzy rodzaje relacji międzyjęzykowych związków frazeologicznych. Są to: ekwiwalencja całkowita, częściowa lub jej brak. W niniejszej pracy przyjęto 5-cio stopniową skalę oceny poziomu ekwiwalencji, proponowaną przez P. Kostę (1986: 496). Zadecydowały o tym względy merytoryczne, to jest zamiar przeprowadzenia wnikliwej - w miarę możliwości - analizy
23 Por. np. J.A. Czochralski (1977: 165), H. Burger i H. Jaksche (1973: 100).
przekładu frazeologizmów na język niemiecki. Różnica pomiędzy całkowitą ekwiwalencją a maksymalną polega na tym, iż ta druga zachodzi wówczas, kiedy treść i forma frazeologizmów różnią się tylko ze względu na strukturalno-socjokulturowe rozbieżności dwóch języków, natomiast znaczenia idiomatyczne pokrywają się, a obrazy językowe wykazują niewielkie różnice, np. palić się - hei/3 werden.
Materiał badawczy zawiera 22 przykłady translatów frazeologizmów w postaci kanonicznej, którym - zdaniem autorki - można przypisać stopień ekwiwalencji maksymalnej.
Fraza
P : K iedy grunt p onownie palił mu sie p o d nosam i, postanow ił przenieść sw oją kwaterą do starego heimatu, czyli do Strzeleczek koło Krapkowic. (SW 2002/2, 11)
N: A is ihm der Boden unter den Fiissen abermals h e id wurde. beschloss er, seinen Sitz in die alte Heimat, also nach klein Strehlitz bei Krappitz zu verlegen. (SW 2002/2, 11)
lp. Kryterium formalne
Kryterium semantyczne
Kryterium stabilności
Kryterium strukturalne
Rodzaj ekwiwalencji
Strategia
35. fraza stabilny grupa
przyimkową
m aksym alna adaptacja
Frazeologizm grunt pali się komuś pod nogam i oznacza, że ‘komuś grozi niebezpieczeństwo, ktoś czuje się zagrożony, osaczony’ (BL 2003: 220). Ekwiwalentem słownikowym jest jd m wird der Boden zu hei/3 (PI 1995: 446). W przekładzie zastosowano frazeologizm synonimiczny jd m wird der Boden unter den Fussen zu hei/3 - ‘jdm wird es (an einem Aufenthaltsort) zu gefahrlich’ (Duden11: 132). Przekład cechuje się zgodnością znaczeń idiomatycznych przy nieznacznych różnicach w zakresie obrazowości obu frazeologizmów.
Zwrot nominalno-werbalny
P: Staranny archiwista miałby pełne rece roboty. (D 1998/1, 52)
N: Ein sorefalltizer Archivar hatte ałłe Hande voll zu tun. (D 1998/1, 53)
lp. Kryterium formalne
Kryterium semantyczne
Kryterium stabilności
Kryterium strukturalne
Rodzaj ekwiwalencji
Strategia
36. zwrot - stabilny
nominalno-werbalny
m aksym alna adaptacja
Frazeologizm mieć pełne ręce roboty oznacza ‘być bardzo zajętym, zapracowanym’ (kto + ma pełne ręce roboty); (BL 2003: 700). Ekwiwalentem słownikowym jest a//e Hande voll zu tun haben (PI 1995: 33). W przekładzie zastosowano frazeologizm synonimiczny alle, beide Hande voll zu tun haben - ‘sehr viel zu tun haben; sehr beschaftigt sein’ (Dudenl 1:
320). Translat wypełnia kryteria odpowiednika frazeologicznego z podobieństwem elementów leksykalnych.
Zwroty z grupą przyimkową
Tłumaczenie spełnia kryteria odpowiednika frazeologicznego z różnicą elementów leksykalnych.
P: G igantyczne plany rozbudowy na rezydencją monarszą Zamku Królewskiego, Ujazdowa czy Wilanowa pozostały jedynie na papierze. (D 1997/2, 28)
N: Die gigantischen Projekte, das Kdnigsschloss, Ujazdów oder Wilanów, zu Residenzen des M onarchen auszubauen, blieben a u f dem Papier stehen. (D 1997/2, 29)
lp. Kryterium niemieckim funkcjonuje również frazeologizm, podobny do zastosowanego translatu (nur) a u f dem P apier (be)stehen, existieren - ‘zwar schriftlich festgelegt, aber nicht verwirklicht sein’ (Duden11: 565). W przekładzie zachowano zgodność znaczeń idiomatycznych, zauważalne są niewielkie różnice strukturalne: pozostać - stehen bleiben.
P: W 1992 roku, gdy losy polskiej demokracji wciąż wisiały na włosku. (...) opolscy rolnicy postanowili p ow ołać do życia Śląski Raiffeisen (...). (SW 2001/4, 1-3)
sein’ (Duden11: 205) z niewielką różnicą elementów leksykalnych. W tłumaczeniu zachowana została zgodność znaczeń całkowitych.
P.- Sen z oczu spędza mi lawinowy wzrost bezrobocia. (SW 2002/26, 4)
N: Was m ir den S c h la f raub. ist die lawinenartige Zunahm e der Arbeitslosigkeit. (SW 2002/26, 4) zastosowania przez tłumacza ekwiwalentu frazeologicznego z niewielką różnicą elementów leksykalnych. Oryginał i przekład zachowują zgodność znaczeń całkowitych.
P: O brót w interesie byl tak duży, że nawet H einz został zaangażowany w rozwożenie prania, chociaż często m iał tej roboty po dziurki w nosie. (SW 2004/35, 10)
N: Der Umsatz war entsprechend hoch, so dass H einz mithelfen musste, obwohl er davon ojt die Nase sestrichen voll hatte. (SW 2004/35, 10)
lp. Kryterium zastosowany został frazeologizm synonimiczny (von jm dm , etw.) die Nase (gestrichen) voll haben - ‘jds, einer Sache iiberdrussig sein’ (Duden11: 538). W rezultacie uzyskano:
zgodność znaczeń całkowitych i podobieństwo obrazów językowych. Występują pewne różnice elementów leksykalnych.
P: (...) i nigdy nie bałem się do tego przyznać, nawet wtedy, kiedy w stosunku do takich ja k j a wyciągano konsekwencje, czego na własnej skórze doświadczyłem w szkole. (SW 2001/35, 2)
N: Und ich hatte niemals Angst, dies zu gestehen, auch nicht dann, ais gegeniiber Leuten wie mir Konsequenzen gezogen wurden, was ich noch ais Schuler am eisenen Leibe erfahren habe. (SW 2001/35, 2)
lp. Kryterium
Frazeologizm na własnej skórze [najczęściej w połączeniu z czasownikami typu odczuć, poznać, doświadczyć, przekonać się] oznacza ‘bezpośrednio, osobiście’ (BL 2003: 745).
Ekwiwalentem słownikowym jest frazeologizm am eigenen Leibe zu spuren bekommen (PI 1995: 460). W przekładzie zastosowano frazeologizm synonimiczny etw. am eigenen Leib erfahren, (ver)spuren, erleben - ‘etw. selbst durchmachen mussen’ (Duden11: 474).
W relacji frazeologizmów zachowana została zgodność znaczeń całkowitych, występują natomiast różnice elementów leksykalnych.
P: Przy gwałtow nie wzrastającym bezrobociu i stałym wzroście liczby ludzi pozostających bez środków do życia, wciąż nowe powstające miejsca pracy w gm inie Zdzieszowice są na w a se zło ta . (SW 2003/9, 8) N: Bei der rasch zunehmenden Arbeitslosigkeit und der stets wachsenden Zahl der Bevolkerung ohne Existenzm ittel sin d die standig neu entstehenden Arbeitsplatze in der G emeinde Deschowitz kaum m it Gold aufzuw iesen. (SW 2003/9, 8)
lp. Kryterium formalne
Kryterium semantyczne
Kryterium stabilności
Kryterium strukturalne
Rodzaj ekwiwalencji
Strategia
43. zwrot ocena stabilny grupa
przyimkową
maksym alna adaptacja
Frazeologizm coś, ktoś je s t na wagę złota informuje 'o czymś, o kimś rzadkim a bardzo poszukiwanym, bardzo cenionym w danej sytuacji, mającym duże znaczenie’ (BL 2003:
1029); ekwiwalent słownikowy etw. m it Gold aufwiegen (PI 1995: 1052). W przekładzie zastosowano frazeologizm synonimiczny nicht m it Gold aufzuwiegen sein - ‘unbezahlbar, unersetzlich sein' (Duden11: 289). W przypadku tym uzyskano zgodność znaczeń całkowitych i podobieństwo obrazów językowych. Występują różnice elementów leksykalnych.
P : Bo i p o co, kiedy na Węgrzech, czy nawet w innych regionach Polski czeka sie na nich z otwartymi rękom a. (SW 2002/16, 4)
N: Wozu denn auch, wenn man in Ungarn oder sogar in anderen Teilen Polens m it offenen Armen em pfansen wird? (SW 2002/16, 5)
lp. Kryterium formalne
Kryterium semantyczne
Kryterium stabilności
Kryterium strukturalne
Rodzaj ekwiwalencji
Strategia
44. zwrot zachowania
ludzkie
niestabilność elementów leksykalnych
grupa przyim kową
m aksym alna adaptacja
Frazeologizm z otwartymi rękami [najczęściej w połączeniu z czasownikami typu przyjąć, przyjmować, witać, oczekiwać] posiada znaczenie ‘z radością, chętnie, szczerze’
(BL 2003: 692). W przekładzie zastosowano ekwiwalent słownikowy jd n m it offenen Arm en empfangen, aufnehmen (Pi 1995: 976) - ‘jdn gern bei sich aufnehmen, freudig willkommen heipen’ (Duden11: 59). W relacjach obu frazeologizmów występuje zgodność struktury i obrazów językowych oraz różnice elementów leksykalnych.
Zwroty - struktury porównawcze
449). W przekładzie zastosowano frazeologizm synonimiczny wie Pilze, wie Schwam m erln aus dem Boden, aus der Erde schiej3en, wachsen - ‘binner kurzester Zeit in groper Zahl entstehen, in groper Anzahl plótzlich da sein’ (Duden11: 579). Translat wskazuje na zgodność znaczeń całkowitych frazeologizmów, chociaż zachodzi różnica w obrazie językowym.
P: (...) spora cześć zarzutów pasowałaby iak ulał do właśnie takiego wniosku. (SW 2002/11, 2)
N: (...) wiirde ein nicht geringer Te ił der Vorwurfe wie anzezossen zu eben diesem Antrag passen. passen, einen tadellosen Sitz haben’ (Duden11: 46). Pomiędzy frazeologizmami zachodzi całkowita zgodność znaczeń semantycznych, wykazać można także różnicę strony.
P: Starą Polanice znam iak własna kieszeń. (SW 2002/14, 11) kennen wie seine (eigene) Westentasche (PONS 2004: 141). W przekładzie zastosowano frazeologizm synonimiczny etw. wie seine Hosentasche, wie seine Westentasche, wie
seine eigene Tasche kennen - ‘etw. sehr genau kennen’ (Duden11: 404). Pomiędzy frazeologizmami oryginału i przekładu występuje ekwiwalencja semantyczna przy pewnej różnicy elementów leksykalnych.
Wyrażenia: przymiotnik + rzeczownik
P: N a polsko-niem ieckie nieporozumienia ubiegłego lata można spojrzeć ja k na chwilowe tarcia wynikające z kam panii wyborczej, ale można w nich też dostrzec wierzchołek góry lodowej. (D 1998/2, 3)
N: D ie deutsch-polnischen Differenzen des letzten Jahres kann man ais voriibergehende wahlkampfbediengte Reibungen betrachten, man kann in ihnen aber auch die Svitze eines Eisbergs sehen. (D 1998/2, 3)
lp. Kryterium formalne
Kryterium semantyczne
Kryterium stabilności
Kryterium strukturalne
Rodzaj ekwiwalencji
Strategia
48. wyrażenie świat przyrody relacja ilościowa
stabilny przymiotnik+
rzeczownik
m aksym alna adaptacja
Frazeologizm wierzchołek góry lodow ej oznacza ‘zauważalny lub ujawniony fragment jakiejś sprawy, zwykle o charakterze negatywnym; jawna, bardzo mała część jakiego problemu; objaw, symptom, początek afery’ (co + jest wierzchołkiem góry lodowej);
(BL 2003: 913. W przekładzie na język niemiecki zastosowany został frazeologizm die Spitze des Eisbergs - ‘der offen liegende, kleinere Teil einer miplichen, ublen Sache, die in Wirklichkeit weit grópere Ausmape hat’ (Dudenl 1: 718). Pomiędzy frazeologizmami zachodzi ekwiwalencja semantyczna.
P : D la N iem iec współpraca w trójką nie pow inna być listkiem figowym dla gospodarczej i handlowej ekspansji na Wschód. (D 1998/2, 68)
N: Der deutschen Seite d a rf die dreiseitige Zusam m enarbeit nicht ais Feigenblatt fiir einen wirtschaftlichen u n d handelspolitischen Verstoji nach Osten dienen. (D 1998/2, 69)
lp. Kryterium formalne
Kryterium semantyczne
Kryterium stabilności
Kryterium strukturalne
Rodzaj ekwiwalencji
Strategia
49. wyrażenie świat roślin stabilny przymiotnik*
rzeczownik
maksymalna adaptacja
Frazeologizm listek figowy oznacza ‘osłonę czegoś, co z jakichś względów chciałoby się ukryć, nie ujawniać; przykrywkę dla czegoś, parawan’ (co + jest listkiem figowy);
(BL 2003: 344). W przekładzie zastosowano ekwiwalent słownikowy Feigenblatt (PI 1995:
609) - ‘sparliche, schamhafte Verhullung’ (Wahrig 1997: 468). W omawianym przykładzie tłumacz zastosował złożenie idiomatyczne. Pomiędzy frazeologizmami zachodzi ekwiwalencja semantyczna.
P: B ądźm y wyrozum iali i przyjm ujm y z pobłażaniem zastępcze dyskusje na tem at podw ójnego obywatelstwa, które o d czasu do czasu ożywiają ..sezon ogórkow y” w bońskiej polityce. (D 1993/3-4, 56)
N: Seien wir verstandnisvoll und nachsichtig gegeniiber den Stellvertreterdiskussionen tiber die doppelte Staatsbiirgerschaft, die hin und wieder die Saure-Gurken-Zeit ” in der Bonner Politik beleben. (D 1993/3-4, 57)
lp. Kryterium
50. w yrażenie - stabilny przymiotnik+
rzeczownik
m aksym alna adaptacja
Frazeologizm sezon ogórkowy oznacza ‘okres (najczęściej letnich wakacji), w którym nie dzieje się nic ciekawego, ważnego, np. w kulturze, polityce’ (BL 2003: 734). Dokonując przekładu, zastosowano ekwiwalent słownikowy Sauregurkenzeit (PI 1995: 441) -
‘geschaftlich stille Zeit, besonders im Sommer’ (Wahrig 1997: 1065). Pomiędzy frazeologizmami zachodzi ekwiwalencja semantyczna. Występuje zgodność obrazów językowych przy różnicy strukturalnej: sezon ogórkowy - Saure-Gurken-Zeit.
P: Czy to nie będzie nowy słomiany zapal. (D 1996/ 1,58)
Frazeologizm słomiany ogień, zapał oznacza 'entuzjazm, zapał nagle powstający i szybko przemijający’ (Dubisz 2003, t. 3: 1269). Niemiecki ekwiwalent słownikowy to: Strohfeuer (PONS 2004: 404). W procesie tłumaczenia zastosowano ekwiwalent słownikowy Strohfeuer - ‘rasch aufflammende, aber schnell verloschende Begeisterung’ (Wahrig 1997: 1192). W przekładzie występuje rzeczownikowe złożenie idiomatyczne. Pomiędzy frazeologizmami zachodzi ekwiwalencja semantyczna - występuje zbieżność obrazów językowych.
P: C okolwiek by złego powiedzieć o szarej strefie, że nie płaci podatków, że je s t obszarem korupcjogennym, p raw dą pozostanie, iż przyczyniła się do łagodzenia bolączek pierw szego etapu transformacji. (D 1997/3-4,
112)
N: Was immer man auch Schlechtes iiber diese Grauzone sagt, dass sie keine Steuern zahlt und ein korruptionserzeugender Bereich ist, in Wahrheit hat sie doch dazu beigetragen, die Beschwerden der ersten Transformationsetappe zu mildern. (D 1997/3-4, 114)
lp. Kryterium
Frazeologizm szara strefa oznacza ‘ogół zjawisk gospodarczych nieewidencjonowanych, od których nie są płacone podatki’ (Dubisz 2003; t. 3: 1414). W przekładzie zastosowano ekwiwalent słownikowy Grauzone (PONS 2001: 430) - ‘gesetzlich nicht eindeutig definierter und geregelter Bereich’ (Wahrig 1997: 577), który jest złożeniem idiomatycznym. Pomiędzy frazeologizmami zachodzi ekwiwalencja semantyczna.
P: W każdym podręczniku europejskiego liberalizmu wspomniany je s t ja k o kam ień milowy brytyjski akt
Frazeologizm kamień milowy oznacza ‘krok naprzód w jakiejś dziedzinie, w realizacji jakiegoś zamierzenia, przedsięwzięcia’ (co + jest kamieniem milowym); (BL 2003: 259).
W przekładzie zastosowano ekwiwalent słownikowy Meilenstein (PI 1995: 672) - 'hervorragendes Ereignis1 (Wahrig 1997: 851). Powyższy ekwiwalent jest złożeniem idiomatycznym. Pomiędzy oryginałem a translatem zachodzi ekwiwalencja semantyczna.
P: W skali niechęci wyprzedził nawet tradycyjnego ju ż .. kozia ofiarnego “ — Turka. (D 1996/1, 45)
N: A u f der Skala der Antipathien iiberholte er sogar den schon traditionellen „Siindenbock ” - den Turken.
(BL 2003: 309). W przekładzie zastosowano ekwiwalent słownikowy Sundenbock (PI 1995: 559) - ‘jmd, dem man alle Schuld zuschiebt’ (Wahrig 1997: 1201). Pomiędzy frazeologizmem polskim a niemieckim występuje zgodność znaczeń całkowitych.
Odpowiednikiem polskiego wyrażenia w języku niemieckim jest złożenie idiomatyczne.
Wyrażenie nominalne
P: P./C. z Sam oobrony określał Unię ja k o ..wieże B a b e l”, zbudow aną na wątłych podstaw ach bez wiary.
(SW 2005/18, 4)
N: P.K. aus Sam oobrona bezeichnete die E U ais ..den B abelturm ”. der a u f schwachen Grundlagen und ohne G laube erschaffen wurde. (SW 2005/18,4)
lp. Kryterium
stabilny nominalny m aksym alna adaptacja
Frazeologizm wieża Babel informuje ‘o zbiorowości mówiącej różnymi językami’ (BL 2003:
916). Ekwiwalentem słownikowym jest der Turm von Babel (PI 1995: 38). W przekładzie zastosowano złożenie idiomatyczne Babelturm - ‘Ort der Sunde, des Lasters, an dem viele Sprachen gesprochen werden’ (Wahrig 1997: 245). Pomiędzy oryginałem
a przekładem zachodzi ekwiwalencja semantyczna i występuje zgodność obrazów językowych.
Wyrażenie: liczebnik + rzeczownik
P: I w tym przypadku istnieje druga strona tego sam ego medalu. (D 1996/1, 7) N: A uch in diesem Fali gibt es eine Kehrseite der M edaille. (D 1996/1, 9)
lp. Kryterium formalne
Kryterium semantyczne
Kryterium stabilności
Kryterium strukturalne
Rodzaj ekwiwalencji
Strategia
56. wyrażenie niestabilność
elementów leksykalnych
liczebnik*
rzeczownik
m aksym alna adaptacja
Frazeologizm druga, odwrotna strona medalu oznacza ‘inny, często negaywny aspekt jakiegoś problemu, zagadnienia, sprawy; jakąś inną właściwość czegoś, zazwyczaj przeciwną, ujemną; inny wymiar czegoś’ (BL 2003: 381). Tłumacz zastosował ekwiwalent słownikowy eine Kehrseite der Medaille (PI 1995: 654) - ‘das ist das Nachteilige an einer sich vorteilhaften Sache’ (Duden11: 403). W przekładzie zachowano ekwiwalencję semantyczną i zgodność obrazów językowych.