Przełom XIX i XX w. uznaje się za okres wzrostu świadomości potrzeby zachowania oryginalnej substancji podczas prowadzenia prac w obiektach zabytkowych [21, s. 146, 147]. Głoszone przez teo-retyków poglądy dotyczące jak najmniejszej ingerencji początkowo nie miały przełożenia na praktykę. w tym czasie na zlecenie właściciela zamku Grodziec Willibalda von Dirksena27 do adaptacji śląskiej warowni do celów turystycznych przystąpił Bodo Ebhardt, jeden z najbardziej znanych niemieckich re-stauratorów tego okresu28. Trwa jące w latach 1906–1908 kompleksowe działania rozpoczął on od kwe-rendy archiwalnej, inwentaryzacji i prac wykopaliskowych (il. 3). Dopiero mając pełne wyobrażenie o dawnym wyglądzie warowni, wykonał szkice przedstawiające stan sprzed zniszczenia w XVii w. ele-menty o wyglądzie mu nieznanym odtworzył na podstawie podobnych fragmentów, zachowanych w in-nych obiektach. Zakres prac skonsultowany został następnie z właścicielem. Ebhardt rozpoczął roboty od palatium – po zabezpieczeniu zyskało ono czterospadowy dach29 (il. 4). We wnętrzu architekt starał się zachować istniejący układ pomieszczeń. Najistotniejszą zmianą było umieszczenie kaplicy na pierw-szym piętrze. Główne sale na parterze i kondygnacji zostały zaadaptowane na restaurację i muzeum, zaś pokoje sypialne znalazły się na poddaszu (il. 5). w kolejnych latach odbudował zachowaną w 60% starą
26 W 1814 r. zawaliła się zabudowa przy wieży. W 2. połowie XIX w. podjęto wysiłki mające zapobiec dalszemu niszczeniu obiektu, m.in. ankrowano mury oraz poddano reperacji dom kobiet. Część osłabionych ścian została jednak rozebrana w 1885 r., a gruz wykorzystano przy budowie drogi [24, s. 106, 107].
27 Dirksen, który niewiele wcześniej został nobilitowany, zaczął używać tytułu „pana na Grodźcu”. Zlecając prace na zamku, zamierzał upowszechnić teorię o związku Piastów z monarchią pruską.
28 Artykuł autorki niniejszego tekstu na temat postaci Ebhardta i jego dokonań, m.in. na zamku Grodziec, ukazał się w Dziedzictwie architektonicznym w 2018 r. [35].
29 Pierwotnie był on dwuspadowy.
Wnętrze sali parteru zaadaptowanej na funkcje gastronomiczne, 1908 r. (źródło: zbiory Europäisches Burgeninstitut – Einrichtung der Deutschen Burgenvereinigung e.V.
Adaptacja zamków Sudetów Zachodnich na obiekty turystyczne w XIX i na początku XX w. 119
wieżę. Miała ona również pełnić funkcję nocle-gową Dla architekta ważne było, aby zwiedza-jący przemieszczali się po istniezwiedza-jących dawniej ciągach komunikacyjnych, dlatego odtworzył ganki bojowe, m.in. pomiędzy zrekonstruowa-ną wieżą północno-zachodnią a pozostawionym w formie trwałej ruiny donżonem, z którego nowej cylindrycznej wieżyczki można było się dostać do punk tu wi dokowego. Po zakończeniu prac na zam ku Ebhardt stworzył lapidarium, wmurowując pozostałości ory ginalnej ka mieniarki we fragment zachodniego muru zamku górnego. w czerwcu 1908 r. w obecności cesarza Wilhelma II Grodziec uroczyście prze kazano pod opiekę Śląskiego To-warzystwa Mi łoś ników Histo rii i Staro żytnictwa [36, s. 384–421].
W latach 20. XX w. popularne stało się w Su-detach adaptowanie dawnych warowni na schro-niska, zrzeszone przede wszystkim w DJh. Licz-ba udostępnianych miejsc noclegowych wahała się od kilkunastu do kilkudziesięciu. Na zamku w Bol czowie niewielkie schronisko młodzieżowe ulokowano nad bramą. Była to parterowa, drew-niana konstrukcja przykryta dachem pulpitowym (il. 6). W Wielisławce podobna rola przypadła
Il. 6. Zamek Bolczów, pocztówka z początku XX w., widoczne zabudowania schroniska (źródło: zbiory Herder-Institut, sygn. 233 988)
Il. 7. Zamek Rajsko w czasie funkcjonowania w nim schroniska, przed II wojną światową
Il. 8. Projekt nowego budynku muzeum na zamku w Bolkowie (1936), elewacja frontowa (źródło: zbiory Herder-Institut, sygn. 118 365)
Il. 9. Projekt adaptacji wieży mieszkalnej w Świnach na schronisko (1927), rzuty czterech kondygnacji (przyziemie i trzy piętra) (źródło: zbiory Herder-Institut, sygn. 72 983)
Adaptacja zamków Sudetów Zachodnich na obiekty turystyczne w XIX i na początku XX w. 121
Il. 10. Projekt adaptacji części nowożytnej zamku w Świnach na schronisko (1927), rzut przyziemia (źródło: zbiory Herder-Institut, sygn. 72 987)
baszcie służącej w XIX w. za budynek pomocniczy dla położonej obok gospody [9, s. 30, 234]. Naj-większe schronisko powstało w Rajsku, po tym jak w latach 20. XX w. właścicielka Anna von Pfeil wy-dzierżawiła zamek lubańskiemu oddziałowi DJH (il. 7). Znalazły się tam 82 miejsca noclegowe, przy czym łóżka miały po trzy kondygnacje. Adaptacja obejmowała dodatkowo wykonanie nowych ujęć wo-dociągowych, a także zmianę wystroju dawnej kaplicy na neogotycki [9, s. 316], [32, s. 278]. Otwarty w 1925 r. obiekt stał się wzorcowym niemieckim schroniskiem młodzieżowym, jednym z najchętniej od-wiedzanych w kraju30. Również zamek w Bolkowie zaczął gościć młodych miłośników wędrówek. Za-niedbaną warownią od początku XX w. zajmowało się Bolkowskie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami (Heimat verein Bolkenhainer), które miało m.in. zadbać o turystyczny rozwój tego miejsca. Na począt-ku XX w. w dawnym domu kobiet zainaugurowano Heimatmuseum, prezentujące eksponaty o tema-tyce historycznej [25, s. 34]. Trwające następnie do 1922 r. roboty naprawcze pozwoliły zaadap tować parter budynku na schronisko mło dzieżowe (muzeum mieściło się wówczas na dwóch wyższych pię-trach)31. Podczas działań prowadzonych pod koniec lat 20. XX w. dom kobiet otrzymał nowe nakrycie dachu [26, s. 29]. W 1936 r. przygotowany został projekt zmiany lokalizacji muzeum32. nowy obiekt miał powstać w zarysie dawnego domu mieszkalnego przy murze północno-wschodnim zamku. Miał być kamienny, trzykondygnacyjny, z wysokim dachem krytym gontem i elewacją częściowo pokrytą sgraffitem (il. 8).
30 W 1942 r. powstał projekt rozbudowy Rajska, ostatecznie niezrealizowany. Rysunki zachowały się w zbiorach Instytutu herdera w Marburgu.
31 Subwencje na adaptację domu kobiet na schronisko pochodziły z różnych funduszy państwowych, a także zostały przy-znane przez konserwatora prowincji [26, s. 29].
Podsumowanie
Analizując przeprowadzone adaptacje zamków Sudetów Zachodnich w XIX w. i 1. połowie XX stu-lecia, można zauważyć, iż w większości przypadków właściciele starali się zachować budowle w for-mie trwałej ruiny, tak aby nie zatraciły one swojego romantycznego charakteru. Wyjątek stanowiły działania podjęte przez Ebhardta na zamku Grodziec na początku ubiegłego stulecia – paradoksalnie w momencie, w którym zaczęto coraz częściej doceniać wartość autentyzmu substancji zabytkowej. W innych miejscach, zamiast tak jak w Grodźcu odbudowywać obiekt w stylu historyzującym, sta-wiano raczej nową bryłę pełniącą funkcję gastronomiczno-noclegową i nawiązującą do architektury średniowiecznej (Chojnik) lub stylu regionalnego (Bolczów, Wielisławka). Co ciekawe, dużym zrozu-mieniem potrzeby działań zachowawczych w ruinach dawnych zamków wykazał się właściciel zamku Grodziec na początku XIX w., kiedy idea ochrony starszych obiektów dopiero się rodziła.
33 W XIX w. zawalił się dach wieży, jeden ze szczytów, stropy oraz wieżyczka z klatką schodową [37, s. 584].
Bibliografia
[1] Kołaczek J., Zmiany w turystycznym zagospodarowaniu dolnośląskich rezydencji, [w:] A. Schwichtenberg, E. Dziegieć (red.), Przemysł turystyczny, Politechnika Koszalińska, Koszalin 2000, s. 103–114.
[2] Rouba R., Hotelarstwo w zabytkowych rezydencjach jako czynnik modyfikujący otoczenie, Łódzkie Towarzystwo Nau-kowe, Łódź 2010.
[3] Rajski P., Historyczne ruiny Dolnego Śląska. Praktyka działań rewaloryzacyjnych, [w:] P. Lasek (red.), Odbudowa,
rekon-strukcja, rewitalizacja, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2014, s. 131–150.
[4] Marcinów A., Konserwacja i odbudowa zamków, pałaców i dworów Kotliny Jeleniogórskiej w XIX i XX wieku: wybrane
zagadnienia, „Ochrona Zabytków” 2015, nr 2, s. 41–61.
[5] Suchodolski J., Architektura schronisk górskich w Sudetach, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2014. [6] Łuczyński R., Uzdrowiska w Sudetach Zachodnich 1951–1966, Eko-graf, Wrocław 2017.
[7] Staffa M., Słownik geografii turystycznej Sudetów. Kotlina Jeleniogórska, I-Bis, Wrocław 1999. [8] Łuczyński R., Rezydencje magnackie w Kotlinie Jeleniogórskiej w XIX w., Atut, Wrocław 2007.
[9] Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki i dwory obronne w Sudetach, t. 2: Księstwo jaworskie, Instytut Archeologii UWr, Wrocław 2009.
[10] Berndt J.Ch., Wegweiser durch das Sudetengebirge, Verlag der Kunst- und Buchhandlung von J.D. Grüson und Comp. 8. Vorr. und Inhalt VIII S. 712. Von Albin Heinrich, Breslau 1828.
[11] Grundmann G., Kunstwanderungen im Riesengebirge, Bergstadtverlag Wilhelm Gottlieb Korn, München 1969. [12] Schaetzke V., Schlesische Burgen und Schlösser, L. Heege, Schweidnitz 1927.
[13] Marcinów A., Doktryna a praktyka w konserwacji i odbudowie zamków, dworów i pałaców Kotliny Jeleniogórskiej w XIX
i XX w., praca doktorska, Wydział Architektury, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2013.
[14] Marsch A., Kotlina Jeleniogórska i jej zamki w XIX-wiecznej grafice pamiątkowej, [w:] A. Michałowski, E. Bartman, A. Chmiel, A. Sulimierska, B. Werner (red.), Turystyka a ochrona krajobrazu Kotliny Jeleniogórskiej: wieś – park – pałac,
Adaptacja zamków Sudetów Zachodnich na obiekty turystyczne w XIX i na początku XX w. 123 [15] Potocki J., Dzieje turystyki sudeckiej w datach, http://www.pttk.pl/zycie/teksty/index.php?co=sudety01 [data dostępu:
10.05.2019].
[16] Czartoryska I., Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kra-ków 1968.
[17] Knie J.G., Alphabetisch-statistisch-topographische Uebersicht der Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl.
Preuß. Provinz Schlesien […], Graß, Barth und Co., Breslau 1830.
[18] Poloniae Amici polska-org.pl, https://polska-org.pl [data dostępu: 10.05.2019]. [19] Fotopolska, https://fotopolska.eu [data dostępu: 10.05.2019].
[20] Franke A., Śląskie Elizjum. Zamki, pałace, dwory i parki w Kotlinie Jeleniogórskiej, Deutsches kulturforum östliches Europa, Poczdam 2004.
[21] Arszyński M., Idea – pamięć – troska. Rola zabytków w przestrzeni społecznej i formy działań na rzecz ich zachowania od
starożytności do połowy XX wieku, Muzeum Zamku w Malborku, Malbork 2007.
[22] Grajewski G., Między sztuką, nauką a polityką. Ochrona zabytków na Dolnym Śląsku w czasach III Rzeszy, praca doktor-ska, Wydział Architektury, Politechnika Wrocławdoktor-ska, Wrocław 2014.
[23] Marcinów A., Organizacja i struktura ochrony zabytków na pruskim Śląsku, „Wiadomości Konserwatorskie” 2018, nr 54, s. 36–45.
[24] Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J., Leksykon zamków w Polsce, Arkady, Warszawa 2007.
[25] Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien über die Tätigkeit vom 1. Januar 1903
bis 31. Dezember 1904 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schlesiens,
Druck von Grass, Barth und Comp. (W. Friedrich) in Breslau, Breslau 1905.
[26] Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Niederschlesien über die Tätigkeit vom 1. Januar
1919 bis 31. Dezember 1924 erstattet an die Provinzial Kommission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Nider-schlesien, Friedrichdruck (Graβ, Barth und Comp.), Breslau 1925.
[27] Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Niederschlesien über die Tätigkeit vom 1. Januar
1925 bis 31. Dezember 1926 erstattet an die Provinzial Kommission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Nider-schlesien, Friedrichdruck (Graβ, Barth und Comp.), Breslau 1927.
[28] Kutzner M., Historia konserwacji ruin zamkowych w Grodźcu, „Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu Nauki Humanistycz-no-Społeczne” 1971, z. 44, s. 21–64.
[29] Stulin S.J., Studia nad zamkiem Chojnik, Wrocław 1991, [mpis w archiwum WKZ we Wrocławiu, delegatura w Jeleniej Górze]. [30] Kincla R., Powstanie schroniska na Chojniku (II). Ułana starania o ajencję, „Nowiny Jeleniogórskie” 1973, nr 29, s. 4. [31] Kincla R., Powstanie schroniska na Chojniku (III). Traktiernia za 40 talarów, „Nowiny Jeleniogórskie” 1973, nr 30, s. 4. [32] Staffa M., Słownik geografii turystycznej Sudetów. Karkonosze, I-Bis, Wrocław 1993.
[33] Franke A., Zamki, pałace, dwory w Kotlinie Jeleniogórskiej. Przegląd, [w:] O. Czerner, A. Herzig (red.), Dolina zamków
i ogrodów. Kotlina Jeleniogórska – wspólne dziedzictwo, Muzeum Okręgowe w Jeleniej Górze, Jelenia Góra 2001.
[34] Kaufmann J., Führer durch die Burgruine Bolzenstein. Bolzenschloβ bei Jannowitz, Bauhütte Kupferberg, Kupferberg 1910.
[35] Marcinów A., Konserwacja i restauracja zamków według Bodo Ebhardta, [w:] E. Łużyniecka (red.), Dziedzictwo
archi-tektoniczne. Restauracje i adaptacje zabytków, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2018, s. 67–80, http://www.oficyna.
pwr.edu.pl/wp-content/media/%C5%81u%C5%BCyniecka-E-red-Dziedzictwo-architektoniczne-Restauracje.pdf [data do-stępu: 10.05.2019].
[36] Ebhardt B., Groditzberg, „Deutsche Burgen” 1906–1907, Bd. 8–9, s. 384–421.
[37] Staffa M., Słownik geografii turystycznej Sudetów. Pogórze Kaczawskie, I-Bis, Wrocław 2001.
Streszczenie
W pracy przedstawiono zagadnienie adaptacji zamków Sudetów Zachodnich na cele turystyczne w XIX w. i 1. połowie XX w. W pierwszej części na podstawie dostępnego materiału źródłowego i literatury przedmiotu wykazano, iż temat do tej pory nie był opracowany w szerszym zakresie. Następnie omówiono kwestię zamków na tle rozwoju turystyki w Sudetach Zachodnich do roku 1945. W ten sposób ukazane zostały przyczyny dokonywania w tych obiektach zmian. W kolejnym rozdziale przedsta-wiono prace prowadzone w warowniach na omawianym obszarze w analizowanym okresie. na podstawie zawartych w artykule informacji stwierdzono, iż w większości przypadków właściciele starali się zachować zamki w formie trwałej ruiny, tak aby nie zatraciły one swojego romantycznego charakteru, a w przypadku wprowadzania nowych obiektów wykonywano je w stylu historyzującym lub regionalnym.