Dane statystyczne pokazują, że aktywność zawodowa osób niepełno-sprawnych jest znacznie niższa od aktywności zawodowej ogółu ludności.
Zdecydowana większość niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym jest bierna zawodowo. W ostatnim okresie obserwuje się pozytywne tendencje wzrostu wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych i spadku stopy bezrobocia, jednak nadal stopa bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych jest wyższa niż wśród osób sprawnych, a wskaźnik zatrudnienia jest ponad 3 razy mniejszy.
Aktywność zawodową osób niepełnosprawnych silnie różnicuje stopień niepełnosprawności. Wiąże się to nie tylko z odmiennymi możliwościami fizycznymi podejmowania pracy przez osoby niepełnosprawne, ale także z wysokością świadczeń rentowych, które są ogólnie niskie.
Jak pokazują dane zamieszczone w tabeli 9 wraz ze wzrostem stopnia niepełnosprawności spada (i tak ogólnie niska) aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych. Wśród osób niepełnosprawnych wyższą aktywnością zawodową wykazują się mężczyźni (ogółem dla mężczyzn wskaźnik ten wynosił 25,3%, dla kobiet 23,5%).
Różnice występują także w aktywności zawodowej niepełnosprawnych ze względu na miejsce zamieszkania. Wyższą aktywność zawodową wykazu-ją osoby niepełnosprawne zamieszkałe w mieście (26%) niż na wsi (22,3%).
Jak przedstawiono w części dotyczącej regulacji prawnych, mających na celu pobudzanie aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, główną instytucją wspierającą finansowo zatrudnianie i rehabilitację zawodową
11 Do ustawy z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze dodano w tytule II dział V –
„Spółdzielnie socjalne” i przepisy tam zawarte od 1 czerwca 2004 r. regulowały sposób funkcjonowania spółdzielni socjalnych.
Tabela 7. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych prawnie w latach 2001–2010
ROK
Zestawienie średnioroczne Ogółem Aktywni zawodowo Bierni
zawodowo
2001 2563 668 535 132 1895 26,1 20,9 19,8
2002 2555 658 523 135 1897 25,8 20,5 20,5
2003 2462 584 471 112 1878 23,7 19,1 19,2
2004 2458 576 446 130 1882 23,4 18,1 22,6
2005 2386 570 444 125 1816 23,9 18,6 21,9
2006 2280 503 416 87 1777 22,1 18,2 17,3
2007 2259 511 439 72 1748 22,6 19,4 14,1
2008 2213 528 460 69 1685 23,9 20,8 13,1
2009 2068 508 443 65 1559 24,6 21,4 12,8
I kw. 2010 2048 519 425 93 1529 25,3 20,8 17,9
II kw. 2010 2056 533 452 80 1523 25,9 22,0 15,0
III kw. 2010 2049 533 460 73 1516 26,0 22,4 13,7
Źródło: jak od tabelą 3.
Tabela 8. Aktywność zawodowa w wieku produkcyjnym w latach 2006–2010
Wyszczególnienie
Osoby niepełnosprawne prawnie Osoby sprawne w wieku produkcyjnym
w % III kwartał
2006 2007 2008 2009 2010 2006 2007 2008 2009 2010 Współczynnik
aktywności zawodowej 22,2 23,1 24,9 25,8 26,0 74,9 74,4 75,2 75,8 76,8 Wskaźnik zatrudnienia 18,4 20,1 21,6 22,9 22,4 65,0 67,6 70,3 69,7 69,7 Stopa bezrobocia 16,7 12,8 12,9 11,5 13,7 13,2 9,1 6,5 8,1 9,2
Źródło: jak od tabelą 3.
niepełnosprawnych jest Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepeł-nosprawnych. Zmiany prawne dotyczące wspomagania zatrudniania osób niepełnosprawnych mają bezpośredni wyraz w strukturze przychodów i wydatków tego funduszu celowego. Zależność tę pokazano w tabeli 10.
Przy stabilizującej się w ostatnich latach (z tendencją do spadku) wiel-kości dochodów PFRON obserwujemy znaczący wzrost wydatków na dofi-nansowanie do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych. Ich udział w strukturze wydatków ogółem ma wzrosnąć w 2011 r. do prawie 70% ogó-łu wydatków, podczas gdy jeszcze w 2009 r. było to niespełna 50%.
Tabela 9. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym (18–59/64) wg stopnia niepełnosprawności w 2009 r.
Wyszczególnienie
Osoby niepełnosprawne Ogółem Aktywni zawodowo Współczynnik
aktywności
Ogółem 2068 508 443 65 24,6 21,4 12,8
o znacznym stopniu
lub równoważne 850 281 249 32 33,1 29,3 11,4
Źródło: jak od tabelą 3.
Tabela 10. Przychody i wydatki PFRON w latach 2009–2011 (w tys. zł)
Wyszczególnienie 2009 Przewidywane
wykonanie w 2010 r. Projekt planu na 2011 r.
Przychody ogółem, w tym: 4 558 106 4 175 109 4 201 678
wpłaty zakładów pracy 3 398 364 3 270 000 3 300 000
dotacja celowa z budżetu państwa 740 174 774 033 770 800
pozostałe przychody 152 472 127 726 128 500
Wydatki ogółem, w tym: 4 611 617 4 340 412 4 294 540
dofinansowanie do wynagrodzeń
pracowników niepełnosprawnych 2 286 499 2 854 236 2 945 571 przelewy redystrybucyjne do samorządów 811 813 708 019 640 004
wydatki bieżące własne funduszu 204 732 221 941 225 015
refundacja składek na ubezpieczenia
społeczne 291 294 147 615 187 325
programy zatwierdzone przez Radę
Nadzorczą PFRON 312 373 63 463 348
Źródło: na podstawie sprawozdań z realizacji planu finansowego PFRON w 2009 r., planu na 2010 r. oraz projektu planu na 2011 r.
Konsekwencją wzrostu wydatków PFRON na dofinansowanie do wy-nagrodzeń osób niepełnosprawnych oraz ograniczenie wysokości dotacji z budżetu państwa na ten cel jest znaczne zmniejszanie środków PFRON przekazywanych w poszczególnych latach do samorządu powiatowego oraz zmniejszenie finansowania programów zatwierdzanych przez Radę Nadzorczą PFRON. Oznaczać to musi zmniejszenie zadań realizowa-nych przez powiaty na rzecz osób niepełnosprawrealizowa-nych. Jeśli ta tendencja
w strukturze wydatków PFRON będzie się utrzymywać w następnych la-tach, realizacja zadań z zakresu rehabilitacji społecznej i zawodowej może być ograniczana ze szkodą dla osób niepełnosprawnych, co w dalszej per-spektywie negatywnie wpłynie na możliwość aktywizacji zawodowej tej grupy społeczeństwa.
Podsumowanie
Na sytuację osób niepełnosprawnych negatywny wpływ ma ogólnie trudna sytuacja na rynku pracy w Polsce, spowodowana zmianami struktu-ralnymi w gospodarce. Pomimo znacznego spadku w ostatnich latach na-dal relatywnie wysokie bezrobocie nie sprzyja aktywności zawodowej grup słabszych, w naturalny sposób narażonych na wypieranie z rynku pracy, a taką grupą są bez wątpienia osoby niepełnosprawne.
Polityka rynku pracy w stosunku do osób niepełnosprawnych w latach 90. XX wieku charakteryzowała się brakiem spójności wewnętrznej. Jedną z form łagodzenia napięć społecznych związanych z lawinowym narasta-niem bezrobocia była liberalizacja orzecznictwa inwalidzkiego, co spowo-dowało szybki wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym, które otrzymały orzeczenie o niepełnosprawności. Osoby te miały być bierne zawodowo w zamian za świadczenia rentowe. Natomiast ustawy z 1991 i 1997r. o re-habilitacji zawodowej i społecznej zakładały aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych.
Istniejące przed 1989 r. formy zatrudniania osób niepełnosprawnych były na tyle nieefektywne, że w nowej rzeczywistości gospodarczej musiały ulec przekształceniu lub likwidacji. Spowodowało to zmniejszenie zatrud-nienia osób niepełnosprawnych dotychczas pracujących. Jednocześnie na rynku pracy pojawiła się bardzo duża grupa osób z niepełnosprawnością w stopniu lekkim, która w naturalny sposób zaczęła konkurować o pracę z dotychczas niepełnosprawnymi. Ponieważ system wspierania zatrudnia-nia osób niepełnosprawnych – szczególnie do 2004 r. – ukierunkowany był na wspieranie pracodawcy, osoby o wyższym stopniu niepełnosprawności, z reguły wymagające wyższych nakładów na dostosowanie miejsca pracy i mniej wydajne, miały mniejsze szanse zatrudnienia.
Zmiany, które następują od 1998 r. w orzecznictwie ZUS dotyczącym niepełnosprawności (zaostrzenie kryteriów orzekania o niezdolności do pracy), w dłuższej perspektywie czasowej spowodują obniżenie udziału osób niepełnosprawnych w ogóle ludności, szczególnie w odniesieniu do populacji w wieku produkcyjnym. Ma to pozytywny wpływ na kształto-wanie polityki wobec osób niepełnosprawnych, w tym ich zatrudniania.
Instytucje pośrednictwa pracy muszą uwzględniać zróżnicowanie potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych i bardziej aktywnie włączać się w po-szukiwanie miejsc pracy dla niepełnosprawnych. Wiązać się to niestety musi z większymi kosztami takiej formy pośrednictwa pracy.
Wydaje się, że władze publiczne wszystkich szczebli nie mogą prowadzić skutecznej polityki promującej zatrudnianie osób niepełnosprawnych bez dawania przykładu własnym działaniem. Jak podają zestawienia dotyczące realizacji uchwały Sejmu „Karta praw osób niepełnosprawnych”, instytu-cje publiczne, które powinny być szczególnie zobowiązane do zatrudnia-nia osób niepełnosprawnych, wywiązują się z tego zadazatrudnia-nia w niewielkim stopniu12.
Oceniając system zatrudniania osób niepełnosprawnych, należy wska-zać, że pod względem prawnym nie tworzy on barier i nie dyskryminuje osób niepełnosprawnych chcących pracować. Praktyka oraz instrumenty instytucjonalno-finansowe w niewystarczającym stopniu wspierają osoby niepełnosprawne poszukujące pracy. Szczególnie widoczny jest brak rozwo-ju służb zatrudnienia w urzędach pracy, które w sposób szczególny powin-ny traktować osoby niepełnosprawne. Wiązać się to musi z odpowiednim zwiększeniem liczby pracowników. Także środki publiczne przeznaczane na wszystkie formy rehabilitacji osób niepełnosprawnych i zatrudnianie ich nie mogą pochodzić w głównej mierze z „kar” nakładanych na pracodaw-ców z powodu niezatrudniania osób niepełnosprawnych. Wraz ze zmniej-szaniem się liczby osób niepełnosprawnych i zwiękzmniej-szaniem udziału osób o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności koszty aktywi-zacji zawodowej takich osób będą wzrastać.
Bibliografia
Badanie aktywności ekonomicznej ludności, informacje i opracowania statystyczne GUS za poszczególne lata, www.stat.gov.pl.
B. Kołaczek, Zatrudnianie osób niepełnosprawnych w Polsce. Uwarunko‑
wania i skutki, IPiSS, Warszawa 2006.
Sprawozdania w realizacji uchwały Sejmu „Karta praw osób niepełno-sprawnych” za rok 2008 (druk sejmowy nr 2287/VI kad.) i 2009 (druk sej-mowy nr 3280/VI kad.).
Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych 2009 r., ZUS, Warszawa 2010.
12 Sprawozdania w realizacji uchwały Sejmu „Karta praw osób niepełnosprawnych”
za rok 2008 (druk sejmowy nr 2287/VI kad.) i 2009 (druk sejmowy nr 3280/VI kad.).