Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych na polskim rynku pracy

Grzegorz Ciura*

Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych na polskim rynku pracy

Disabled people and the labour market: The article discusses the issue of professional activity of disabled people and examines the characteristics of this group in terms of factors such as age, education and level of disability. The most important international and domestic regulations concerning professional ac‑

tivity of the disabled are introduced, as well as selected actions undertaken by state authorities aimed at increasing professional activity of disabled people.

* Mgr nauk politycznych, specjalista ds. społecznych w Biurze Analiz Sejmo‑

wych Kancelarii Sejmu; e‑mail: grzegorz.ciura@sejm.gov.pl.

Wstęp

Sytuacja osób niepełnosprawnych przez cały okres przemian ustrojo- wych w Polsce miała dynamiczny charakter. Z jednej strony dotychczasowe formy wsparcia ulegały daleko idącym przeobrażeniom i po części likwida- cji, z drugiej – powstawały nowe formy organizacyjno-prawne mające słu- żyć integracji społecznej osób niepełnosprawnych. Jednocześnie zmiany na rynku pracy w latach 90. ubiegłego wieku powodowały wzrost liczby osób mających prawne orzeczenie o niepełnosprawności. W wyniku restruktury- zacji gospodarki oraz lawinowo narastającego bezrobocia jedną ze ścieżek rozładowujących napięcia społeczne z tym związane było przechodzenie na wcześniejsze emerytury i renty, które mogły być przyznawane po orzecze- niu niepełnosprawności (inwalidztwa). Spowodowało to w latach 90. XX wieku znaczny wzrost liczby osób niepełnosprawnych.

Na te zjawiska nałożyły się zmiany w postrzeganiu roli ludzi niepełno- sprawnych w społeczeństwie oraz metod rozwiązywania ich specyficznych, wynikających z niepełnosprawności, problemów. Miało to również swoje odzwierciedlenie w tak ważnym aspekcie życia, jakim jest praca zarobkowa i aktywność zawodowa. Dyskryminacja osób niepełnosprawnych w dostę- pie do rynku pracy jest problemem złożonym i występuje na wielu płasz- czyznach społecznego funkcjonowania tych osób. Osoby niepełnosprawne chcące pracować zawodowo muszą pokonywać bariery występujące nie tylko na rynku pracy. Skuteczną przeszkodą w dostępie niepełnospraw- nych do pracy mogą być też bariery funkcjonalne w miejscu zamieszkania, transportowe, edukacyjne, związane z dostępem do rehabilitacji leczniczej i społecznej. System wyrównywania szans osób niepełnosprawnych prze- kształca się zarówno ze względu na zmieniającą się sytuację społeczno- -gospodarczą, jak i ze względu na oddziaływanie wdrażanych aktów prawa międzynarodowego, których sygnatariuszami stała się Polska, oraz prawa krajowego, które coraz skuteczniej oddziałuje na możliwość zaspokajania potrzeb niepełnosprawnych. Normy prawne w tym przypadku oparte są na tzw. dyskryminacji odwrotnej, wprowadzającej różnego typu przywileje nadawane osobom niepełnosprawnym, które mają za zadanie niwelowanie różnic wynikających z niepełnosprawności, a przez to wyrównują szanse tych osób w społeczeństwie w dostępie do określonych dóbr i usług.

W artykule przedstawiono krótką charakterystykę osób niepełnospraw- nych, opisując te cechy, które najbardziej wiążą się z możliwościami do- stępu tej grupy osób do rynku pracy, a więc stopień niepełnosprawności, wiek i wykształcenie. Scharakteryzowano również najważniejsze regulacje prawa międzynarodowego i krajowego, a także wybrane działania państwa, zapewniające osobom niepełnosprawnym preferencje w aktywizacji zawo- dowej. Ponadto przedstawiono statystyki obrazujące aktywność zawodową niepełnosprawnych.

Osoby niepełnosprawne

W literaturze przedmiotu wśród grupy osób niepełnosprawnych roz- różnia się osoby niepełnosprawne prawnie i osoby niepełnosprawne bio- logicznie.

Osobą niepełnosprawną prawnie jest osoba, która ma odpowiednie, ak- tualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony. Osobą niepeł- nosprawną biologicznie jest osoba, która nie ma orzeczenia, ale charaktery- zuje się całkowicie lub poważnie ograniczoną zdolnością do wykonywania czynności podstawowych.

Na skalę problemu niepełnosprawności w ostatnim dwudziestoleciu największy wpływ miały zmiany prawne oraz praktyka orzecznictwa o nie- pełnosprawności powiązana w dużej mierze ze zmianami na rynku pracy, a nie rzeczywistymi zmianami w stanie zdrowia ludności, który powinien mieć decydujący wpływ na liczbę obywateli otrzymujących prawne orze- czenie o niepełnosprawności. W latach 90. XX wieku wprowadzono dwu- torowość orzecznictwa o niepełnosprawności. Obok orzecznictwa do celów rentowo-zatrudnieniowych, działającym przy instytucjach ubezpieczenio- wych (ZUS, KRUS, orzecznictwo resortowe służb mundurowych), wpro- wadzono powiatowe i wojewódzkie (druga instancja) zespoły orzekające o niepełnosprawności, funkcjonujące na podstawie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

W ustawie tej określono następujące stopnie niepełnosprawności: znacz- ny, umiarkowany, lekki oraz niezdolność do samodzielnej egzystencji

Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naru- szoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą w celu pełnienia ról społecznych stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji.

Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z na- ruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częś- ciowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych.

Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychicz- ną i fizyczną lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.

Niezdolność do samodzielnej egzystencji oznacza naruszenie spraw- ności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie bez pomocy innych osób podstawowych potrzeb życiowych, za które uważa się przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się i komunikację.

Rozszerzenie kręgu podmiotów wydających orzeczenia o niepełnospraw- ności ułatwiło dostęp do tego orzecznictwa, co w jakimś stopniu wpłynęło na zwiększenie w społeczeństwie liczby osób niepełnosprawnych prawnie.

Tendecję tę pokazują dane z ostatnich spisów powszechnych (tabela 1).

Według spisu z 1988 r. liczba osób niepełnosprawnych (inwalidów) wynosiła 3735 tys. osób, w tym inwalidów prawnych było 3258 tys., a in-

Tabela 1. Liczba i dynamika „nowych” świadczeniobiorców, którym przyznano rentę w latach 2002–2009

Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 w tys.

Osoby, którym przyznano rentę

z tytułu niezdolności do pracy 71,2 67,9 59,7 52,4 50,2 50,1 45,6 48,1 rok poprzedni = 100

Osoby, którym przyznano rentę

z tytułu niezdolności do pracy 82,9 95,3 88,0 87,8 95,8 99,8 91,0 105,5 Źródło: Ważniejsze informacje z zakresu ubezpieczeń społecznych 2009 r., ZUS, War- szawa 2010, s. 26.

Tabela 2. Orzeczenia stwierdzające po raz pierwszy niezdolność do

pracy* (w tys. pracujących)

Lata Ogółem

Całkowita niezdolność do pracy

i samodzielnej egzystencji

Całkowita niezdolność

do pracy

Częściowa niezdolność

do pracy

2000 922 83 255 584

2001 777 83 228 466

2002 716 84 221 411

2003 711 86 224 401

2004 659 93 221 345

2005 669 91 216 362

2006 621 59 227 335

2007 574 48 222 304

2008 500 41 204 255

2009 466 36 190 240

* Liczba orzeczeń stwierdzających niezdolność do pracy po raz pierwszy dla celów rentowych w przeliczeniu na 100 tys. pracujących (bez rolników indywidualnych).

Źródło: jak pod tabelą 1, s. 39.

walidów wyłącznie biologicznych 477 tys. W 1996 r. liczba osób niepeł- nosprawnych – szacowana na podstawie reprezentacyjnego badania stanu zdrowia ludności – wynosiła 5142,5 tys. osób. W 2002 r. liczba osób nie- pełnosprawnych wynosiła 5456,7 tys., co stanowiło 14,3% ogółu ludności kraju (co siódmy mieszkaniec Polski był osobą niepełnosprawną, w 1988 r.

co dziesiąty, w 1978 r. co czternasty).

Przyczyny tak znacznego wzrostu liczby osób niepełnosprawnych w la- tach 90. XX wieku należy upatrywać głównie w sytuacji społeczno-gospo-

darczej naszego kraju. Realizowane po 1989 r. zmiany ustrojowe i restruk- turyzacja w gospodarce spowodowały masowe zwalnianie pracujących.

Efektem tego było pojawienie się bezrobocia, którego skala powiększała się bardzo szybko. Jedną z metod ograniczania bezrobocia dla osób „wy- pychanych” z rynku pracy było właśnie nabywanie uprawnień do świad- czeń emerytalno-rentowych. Wiązało się to z uzyskiwaniem przez osoby zagrożone utratą pracy statusu osoby niepełnosprawnej. Powolna poprawa sytuacji na rynku pracy – spadek bezrobocia oraz zdecydowane zaostrze- nie kryteriów orzecznictwa o niezdolności do pracy przez ZUS spowodo- wały znaczne zmniejszenie w ostatnim dziesięcioleciu wzrostu liczby osób niepełnosprawnych, a tym samym spadek liczby osób niepełnosprawnych w naszym kraju.

Niestety liberalne orzecznictwo o niepełnosprawności z lat 90. ubiegłe- go stulecia będzie jeszcze przez długi okres oddziaływać na sytuację i prob- lemy osób niepełnosprawnych. Efekty tak dużego przyrostu liczby osób niepełnosprawnych, posiadających uprawnienia do świadczeń rentowych z tytułu niezdolności do pracy pokazano w tabeli 3. Odsetek osób niepeł-

Tabela 3. Wskaźnik niepełnosprawności prawnej wśród osób w wie- ku 15 lat i więcej

Wyszczególnienie Liczba osób niepełnosprawnych na 100 osób ludności w wieku 15 lat i więcej w wieku produkcyjnym (18–59/64)

1993 14,3

1994 15,2

1995 15,3

1996 15,2

1997 15,6

1998 15,3

1999 14,8

2000 14,1

2001 13,9 10,9

2002 13,8 10,8

2003 13,5 10,4

2004 13,4 10,3

2005 13,1 10,0

2006 12,1 9,6

2007 12,0 9,6

2008 11,8 9,3

2009 11,1 8,7

Źródło: badanie aktywności ekonomicznej ludności (BAEL), informacje i opraco- wania statystyczne GUS za poszczególne lata, www.stat.gov.pl.

nosprawnych w stosunku do ogółu ludności wzrastał do 1997 r., by w na- stępnych latach stopniowo się obniżać.

Postępujący w ostatnich latach spadek udziału osób niepełnosprawnych w ogóle ludności sprawił, że w 2009 r. mamy do czynienia z mniejszym udziałem tych osób w społeczeństwie niż na początku lat 90. XX wieku.

Zbiorowość osób niepełnosprawnych charakteryzuje się istotnym zróżnicowaniem cech wpływających na ich aktywność zawodową. Poniżej przedstawione są informacje o liczbie niepełnosprawnych według wieku i wykształcenia, a więc cech, które poza stopniem niepełnosprawności w zasadniczy sposób określają szanse niepełnosprawnych na rynku pracy.

Wiek i poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych

Jak obrazują dane zamieszczone w tabeli 4 osoby niepełnosprawne na rynku pracy to przede wszystkim osoby starsze, na ponad 2 mln osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym, prawie ⅔ jest w wieku 50 lat i więcej, co samo w sobie stanowi przeszkodę w aktywizacji zawodowej.

Poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych jest kolejną cechą, któ- rą należy rozpatrywać, analizując możliwości zatrudniania tej grupy osób.

Jak pokazują badania, osoby niepełnosprawne jako zbiorowość mają zdecy- dowanie niższy stopień wykształcenia niż ogół społeczeństwa.

W grupie osób niepełnosprawnych dominują osoby z najniższym wy- kształceniem oraz z wykształceniem zawodowym, wykształcenie średnie lub wyższe ma niespełna ⅓ niepełnosprawnych. Przedstawione w tabeli 5 dane pokazują poprawę wskaźników wykształcenia osób niepełnospraw- nych w czasie, lecz proces ten jest na tyle powolny, że dystans w stosun- ku do osób sprawnych rośnie, a nie maleje (zobacz wykształcenie wyższe).

Pozytywne jest zmniejszenie się o ponad 10 pkt proc. udziału osób nie- pełnosprawnych o wykształceniu podstawowym lub niższym, choć nadal jest to ponad 37% ogółu niepełnosprawnych. Odsetek osób sprawnych cha- rakteryzujących się najwyżej wykształceniem podstawowym jest znacznie mniejszy i wynosi 22,7%. W przypadku osób niepełnosprawnych związek z poziomem wykształcenia ma wiek i stopień niepełnosprawności. Osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności w większości mają niskie wy- kształcenie.

Regulacje prawne

Osobom niepełnosprawnym przysługują w pełni prawa obywatelskie oraz szczególne uprawnienia, które mają na celu ułatwienie tej grupie funkcjono- wania społecznego oraz zagwarantowanie ochrony przed dyskryminacją.

Tabela 4. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej według wieku w 2009 r. Wyszczególnienie Osoby niepełnosprawne Ogółem

Aktywni zawodowo Bierni zawodowoWspółczynnik aktywności zawodowejWskaźnik zatrudnieniaStopa bezrobociarazempracujący bezrobotni razemw pełnymw niepełnym wymiarze czasu pracy w tys.w % 2009 Ogółem350655248531317367295415,713,812,1 15–29218534029111416524,318,326,4 30–39204746348151213136,330,916,2 40–493481109666301423831,627,612,7 50–591055228204133712482721,619,310,5 60 lat i więcej168288833746•15945,24,95,7 w wieku produkcyjnym206850844329714665155924,621,412,8 w wieku poprodukcyjnym142343421626•13803,03,0× • – w liczbach bezwzględnych wartości poniżej 5 tys.; × – niecelowe/niemożliwe obliczenie wskaźnika Źródło: jak pod tabelą 3.

Tabela 5. Struktura wykształcenia osób sprawnych i niepełnosprawnych w latach 2001–2009 Wyszczególnienie200120022003200420052006200720082009 średniorocznie w tys. Ludność100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0 Wyższe9,09,610,912,113,113,914,515,316,6 Policealne i średnie zawodowe22,622,622,722,823,123,523,423,123,0 Średnie ogólnokształcące8,38,79,09,59,810,110,410,510,6 Zasadnicze zawodowe27,927,527,226,726,325,825,625,725,5 Gimnazjum, podstawowe, niepełne podstawowe i bez wykształcenia32,131,530,228,827,726,726,125,424,3 Niepełnosprawni100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0 Wyższe3,83,94,54,85,25,55,76,15,9 Policealne i średnie zawodowe16,316,116,316,517,418,618,518,418,8 Średnie ogólnokształcące6,26,06,16,66,77,07,27,37,4 Zasadnicze zawodowe26,026,827,227,728,128,629,229,330,4 Gimnazjum, podstawowe, niepełne podstawowe i bez wykształcenia47,847,446,044,542,640,339,438,837,5 Sprawni100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0100,0 Wyższe9,910,611,913,214,315,015,716,518,0 Policealne i średnie zawodowe23,623,723,723,824,024,224,023,823,5 Średnie ogólnokształcące8,79,29,510,010,310,510,810,911,0 Zasadnicze zawodowe28,227,627,226,626,025,425,125,224,8 Gimnazjum, podstawowe, niepełne podstawowe i bez wykształcenia29,629,027,726,425,524,824,323,622,7 Źródło: jak pod tabelą 3.

W Polsce wraz ze zmianą ustroju społeczno-gospodarczego nastąpiła zmiana w postrzeganiu roli osób niepełnosprawnych w społeczeństwie, wprowadzono taką politykę społeczną, która umożliwiałaby tym osobom korzystanie z pełni praw i wolności przysługujących każdemu obywatelo- wi. Aby polityka w zakresie wyrównywania szans była skuteczna, musi nie tylko zawierać przepisy równościowe, ale również zapewniać taki zestaw środków, dzięki którym grupy „defaworyzowane” będą mogły korzystać z przysługujących im praw. Istotne znaczenie w kształtowaniu polityki wo- bec osób niepełnosprawnych miało również korzystanie z różnych wzor- ców rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych stosowanych przez państwa zachodnie, głównie Francję i Niemcy, oraz organizacje mię- dzynarodowe. Najważniejsze akty prawa międzynarodowego wyznaczające standardy dla polityki państwa wobec osób niepełnosprawnych zawarte są m.in. w konwencji nr 159 (Dz.U. z 2005 r. nr 43, poz. 412) i zaleceniu nr 168 dotyczących rehabilitacji zawodowej i zatrudniania osób niepełno- sprawnych Międzynarodowej Organizacji Pracy¹, rezolucji ONZ w sprawie standardowych zasad wyrównywania szans osób niepełnosprawnych², zale- ceniu nr R(92)6 w sprawie spójnej polityki wobec osób niepełnosprawnych Rady Europy.

Warto zauważyć, że przystąpienie Polski w 2004 r. do Unii Europej- skiej polepszyło pozycję osób niepełnosprawnych zarówno w staraniach o godne i samodzielne życie, jak i w walce z przejawami dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność. Karta praw podstawowych Unii Euro- pejskiej w art. 26 – „Integracja osób niepełnosprawnych” głosi, że: Unia uznaje i szanuje prawo osób niepełnosprawnych do korzystania ze środków mających zapewnić im samodzielność, integrację społeczną i zawodową oraz udział w życiu społeczności. Kolejnym aktem prawa międzynarodowego, który istotnie oddziałuje na sytuację osób niepełnosprawnych, jest kon- wencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, którą Polska podpisa- ła 30 marca 2007 r. Niestety do chwili obecnej konwencja ta nie została ratyfikowana przez Rzeczpospolitą, natomiast ratyfikacji dokonała Unia Europejska. Konwencja zobowiązuje państwa strony do tworzenia takich warunków, które osobom niepełnosprawnym gwarantowałyby korzystanie z przysługujących im praw na równi z innymi obywatelami. Państwa po- winny podjąć działania m.in. w obszarach dostępu do edukacji, zatrudnie- nia, uczestnictwa w życiu publicznym, a także zapewnienia osobom niepeł- nosprawnym pełnej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.

1 www.mop.pl./doc/rtf/zalecenia//z168.rtf.

2 www.un.org/esa/socder/enable.dissre00.htm.

Przejawem aktywności na szczeblu Unii Europejskiej jest „Europejska stra- tegia w sprawie niepełnosprawności na lata 2010–2020”³, której celem jest wzmocnienie pozycji osób niepełnosprawnych w realizacji przysługujących im praw oraz usuwanie barier utrudniających im codzienne życie. Strate- gia stanowi uzupełnienie i wsparcie działań prowadzonych przez państwa członkowskie, na których spoczywa główna odpowiedzialność za polityki prowadzone wobec osób niepełnosprawnych.

Artykuł 5 konwencji ONZ dotyczący równości i niedyskryminacji m.in.

zakazuje jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu niepełnosprawność oraz nakłada na państwo obowiązek ochrony osób niepełnosprawnych przed dyskryminacją z jakichkolwiek względów. Jednocześnie dopuszcza szcze- gólne środki, które są niezbędne dla przyspieszenia osiągnięcia lub zagwa- rantowania faktycznej równości osób niepełnosprawnych. W interesującej nas sferze zatrudnienia art. 27 ust. 1 konwencji nakłada na państwa strony obowiązki w celu realizacji prawa do pracy osób niepełnosprawnych⁴.

3 COM(2010) 636.

4 1. Państwa Strony uznają prawo osób niepełnosprawnych do pracy, na zasadach równości z innymi osobami; obejmuje to prawo do możliwości zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną lub przyjętą na rynku pracy oraz w otwartym, integracyjnym i dostępnym dla osób niepełnosprawnych środowisku pracy. Państwa Strony będą chronić i popierać realizację prawa do pracy, również tych osób, które staną się niepełnosprawne w okresie zatrudnienia, poprzez podjęcie odpowiednich kroków, w tym na drodze ustawo‑

dawczej, między innymi w celu:

(a) zakazania dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność w odniesieniu do wszelkich kwestii dotyczących wszystkich form zatrudnienia, w tym w zakresie warunków rekrutacji, przyjmowania do pracy i zatrudnienia, kontynuacji zatrudnienia, awansu za‑

wodowego oraz bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,

(b) ochrony praw osób niepełnosprawnych, na zasadach równości z innymi osoba‑

mi, do sprawiedliwych i korzystnych warunków pracy, w tym do równych szans na pracę i jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości, bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, włączając w to ochronę przed molestowaniem i zadośćuczynienie za do‑

znane krzywdy,

(c) zapewnienia, by osoby niepełnosprawne korzystały z prawa do pracy i z prawa do organizowania się w związki zawodowe, na zasadach równości z innymi osobami,

(d) umożliwienia osobom niepełnosprawnym skutecznego dostępu do powszechnych programów poradnictwa technicznego i zawodowego, usług pośrednictwa pracy oraz szko‑

lenia zawodowego i kształcenia ustawicznego,

(e) popierania możliwości zatrudnienia i rozwoju zawodowego osób niepełnospraw‑

nych na rynku pracy oraz pomocy w znalezieniu, uzyskaniu i utrzymaniu zatrudnienia oraz powrocie do zatrudnienia,

(f) popierania możliwości samozatrudnienia, przedsiębiorczości, rozwoju spółdzielni i zakładania własnego przedsiębiorstwa,

Przed 1989 r. osoby niepełnosprawne były zatrudnianie głównie w spół- dzielniach inwalidzkich. Na początku lat 90. XX wieku nastąpiło załamanie dotychczasowego systemu zatrudniania osób niepełnosprawnych. Spowo- dowało to znaczne ograniczenie zatrudnienia osób niepełnosprawnych w tych zakładach – ok. 40% niepełnosprawnych zatrudnionych w spółdziel- niach inwalidów i niewidomych było zmuszonych do odejścia z pracy⁵.

Odpowiedzią na te zmiany była ustawa z 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Rozwiązania tam za- warte [kontynuowane w nowej ustawie z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U.

z 2010 r. nr 214, poz. 1407); dalej: ustawa o rehabilitacji] wprowadziły sy- stem kwotowy zatrudniania osób niepełnosprawnych⁶, unormowały zasa- dy uzyskiwania przez zakład pracy statusu zakładu pracy chronionej oraz określiły przywileje tych zakładów.

Wpływ regulacji prawnych i idących za nimi instrumentów ekonomicz- nych na kształtowanie się popytu na pracę osób niepełnosprawnych jest bardzo duży. Widoczne jest to szczególnie w zmieniających się formach zatrudniania osób niepełnosprawnych wywołanych zmianami w ustawach.

Regulacje prawne ukonstytuowały i ukształtowały także bardzo ważny dla osób niepełnosprawnych chroniony rynek pracy.

Należy także podkreślić, że obok rozwiązań restrykcyjno-zachęcających, opartych na systemie kwotowym zatrudniania osób niepełnosprawnych, w przepisach prawa pracy i Konstytucji RP znalazły się normy gwarantujące równe traktowanie osób niepełnosprawnych, w tym osób zatrudnianych⁷.

(g) zatrudniania osób niepełnosprawnych w sektorze publicznym,

(h) popierania zatrudniania osób niepełnosprawnych w sektorze prywatnym, poprzez odpowiednią politykę i środki, które mogą obejmować programy działań pozytywnych, zachęty i inne działania,

(i) zapewnienia wprowadzania racjonalnych usprawnień dla osób niepełnosprawnych w miejscu pracy,

(j) popierania zdobywania przez osoby niepełnosprawne doświadczenia zawodowego na otwartym rynku pracy,

(k) popierania programów rehabilitacji zawodowej, utrzymania pracy i powrotu do pracy, adresowanych do osób niepełnosprawnych.

5 [Za:] B. Kołaczek, Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w Polsce. Uwarunkowa‑

nia i skutki, IPiSS, Warszawa 2006, s. 58.

6 Pracodawcy zostali zobowiązani do zatrudniania określonej procentowo liczby niepełnosprawnych w stosunku do ogółu zatrudnionych

7 Artykuł 32 Konstytucji stanowi:

1. Wszyscy wobec prawa są równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

Warto także zwrócić uwagę, że właśnie ustawą z 1991 r. powołano dwie ważne dla działań równościowych na rzecz osób niepełnosprawnych in- stytucje. Pierwsza to Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, umocowany obecnie w ministerstwie właściwym do spraw zabezpieczenia społecznego w randze sekretarza stanu. Nadzoruje on zadania wynikające z ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób nie- pełnosprawnych. Z innych istotnych zadań Pełnomocnika warto wymienić:

– opracowywanie i opiniowanie projektów aktów normatywnych do- tyczących zatrudnienia, rehabilitacji oraz warunków życia osób nie- pełnosprawnych,

– opracowywanie projektów programów rządowych dotyczących roz- wiązywania problemów osób niepełnosprawnych,

– ustalanie założeń do rocznych planów rzeczowo-finansowych doty- czących realizacji zadań wynikających z ustawy,

– inicjowanie działań zmierzających do ograniczenia skutków niepeł- nosprawności i barier utrudniających osobom niepełnosprawnym funkcjonowanie w społeczeństwie,

– opracowywanie programów służących rehabilitacji społecznej i za- wodowej, w szczególności adresowanych do osób niepełnospraw- nych oraz do rodzin, których członkami są osoby niepełnosprawne, 2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodar‑

czym z jakiejkolwiek przyczyny.

Konstytucja poświęca kilka artykułów zapewnieniu osobom niepełnosprawnym prawa do godnego życia w społeczeństwie.

Artykuły 67 ust. 1 i art. 68 ust. 1 dotyczą obowiązku – spoczywającego na władzy publicznej – zabezpieczenia społecznego i ochrony zdrowia: Obywatel ma prawo do za‑

bezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwa‑

lidztwo (…). Zakres i formy zabezpieczenia określi ustawa.

W art. 68 ust. 2 czytamy: Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczegól‑

nej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i oso‑

bom w podeszłym wieku.

Kolejny, 69, artykuł Konstytucji poświęcony jest wyłącznie niepełnosprawnym:

Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają zgodnie z ustawą, pomocy w za‑

bezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej.

Kodeks pracy z kolei w art. 113 zakazuje dyskryminacji w zatrudnianiu m.in. osób niepełnosprawnych.

Art. 113 k.p. Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośred‑

nia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodo‑

wość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślo‑

ny albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy – jest niedopuszczalna.

– współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działają- cymi na rzecz osób niepełnosprawnych.

Drugą bardzo ważną instytucją jest Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), działający jako fundusz celowy, powołany do finansowania zadań wynikających z ustawy służących rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Na to ostatnie zadanie fundusz przeznacza obecnie zdecydowaną większość posiadanych środków.

Omawiając regulacje prawne dotyczące rehabilitacji zawodowej i za- trudniania osób niepełnosprawnych, należy też wspomnieć o idei znacznie szerszego i pełniejszego uregulowania praw osób niepełnosprawnych niż ma to miejsce w ustawie o rehabilitacji. Pojawiła się ona w drugiej połowie lat 90. XX wieku, jednak ze względu na zbyt duże koszty dla finansów pub- licznych nie została urzeczywistniona. Jej śladem jest jedynie uchwała Sej- mu z 1997 r. „Karta praw osób niepełnosprawnych” (M.P. nr 50, poz. 475).

Jako uchwała Sejmu nie daje podstawy do dochodzenia swoich praw przez niepełnosprawnych, jednak wyznacza kierunek działań władz publicznych, mających na celu realizację zapisanych w niej praw. Zgodnie z treścią tej uchwały osoby niepełnosprawne mają prawo do niezależnego, samodziel- nego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji.

Ustawa z 1997 r. o rehabilitacji zawodowej rozwinęła niektóre instytucje i usprawniła system wspierania osób niepełnosprawnych, szczególnie w za- kresie podnoszenia kwalifikacji oraz kreowania korzystniejszych warunków do podejmowania pracy przez niepełnosprawnych. Ustawa ta oraz akty wy- konawcze wydane na jej podstawie tworzą system regulacji określający pra- wa i obowiązki osób niepełnosprawnych na rynku pracy i formy aktywizacji zawodowej tych niepełnosprawnych, którzy ze względu na stan zdrowia nie mogą być aktywne zawodowo w formie zatrudnienia.

Osoby niepełnosprawne mają także możliwość korzystania z instru- mentów rynku pracy dostępnych osobom sprawnym. Zgodnie z przepisami ustawy o rehabilitacji osoba niepełnosprawna zarejestrowana w powiato- wym urzędzie pracy jako bezrobotna albo poszukująca pracy niepozostają- ca w zatrudnieniu ma prawo korzystać – na zasadach określonych dla osób bezrobotnych niepełnosprawnych w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy – z usług rynku pracy oraz następujących instru- mentów rynku pracy: szkoleń, stażu, prac interwencyjnych, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, studiów podyplomowych.

Wydatki na te instrumenty oraz usługi rynku pracy w stosunku do osób niepełnosprawnych są finansowane przez Fundusz Pracy (za osoby bezrobot- ne) lub PFRON (za osoby poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu).

Szczególne uprawnienia osób niepełnosprawnych Wspieranie działalności gospodarczej osób niepełnosprawnych

Na podstawie przepisów ustawy o rehabilitacji osoba niepełnosprawna może otrzymać jednorazową pomoc na rozpoczęcie działalności gospodar- czej albo rolniczej. Tego wsparcia udziela starosta ze środków PFRON. Wy- sokość pomocy nie może przewyższyć wysokości piętnastokrotnego prze- ciętnego wynagrodzenia. Inną formą pomocy dla osób niepełnosprawnych, prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne, jest możliwość otrzymania ze środków PFRON dofinansowania do wysokości 50% oprocentowania kredytu bankowego zaciągniętego na kontynuowanie tej działalności (taka pomoc przysługuje, jeżeli osoba niepełnosprawna nie korzystała z pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolni- czej albo gdy pożyczka została spłacona lub umorzona).

Osoby niepełnosprawne prowadzące działalność gospodarczą mają pra- wo (w określonym ustawowo limicie wysokości) do refundacji ze środków PFRON składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe.

Uprawnienia niepełnosprawnych wskutek wypadku przy pracy

Szczególne uprawnienia do zatrudnienia mają osoby, które w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utraciły zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku. W takich przypadkach pracodawca jest obo- wiązany wydzielić lub zorganizować odpowiednie stanowisko pracy z pod- stawowym zapleczem socjalnym, nie później niż w okresie trzech miesięcy od daty zgłoszenia przez osobę niepełnosprawną gotowości przystąpienia do pracy. Jeżeli pracodawca nie wydzieli lub nie zorganizuje stanowiska pracy, obowiązany jest dokonać wpłaty na PFRON w wysokości piętnasto- krotnego przeciętnego wynagrodzenia za pracownika.

Czas pracy osób niepełnosprawnych

Normy czasu pracy osób niepełnosprawnych mających orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności są zmniejszo- ne i nie mogą przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo⁸. Osoba niepełnosprawna nie może być zatrudniona w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. Niepełnosprawny ma prawo do dodatkowej, 15-minuto-

8 Przepisy o czasie pracy osób niepełnosprawnych ulegną zmianie od 2012 r. Normą będzie brak skracania czasu pracy dla osób niepełnosprawnych. Jedynie po wydaniu za- świadczenia przez lekarza o konieczności skrócenia czasu pracy osoby niepełnosprawne w stopniu znacznym lub umiarkowanym będą mogły korzystać z takiego uprawnienia.

wej, przerwy w pracy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek. Oso- bom o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności przy- sługuje wydłużony o 10 dni urlop wypoczynkowy, a także zwolnienie od pracy z zachowaniem wynagrodzenia w przypadku uczestnictwa w turnu- sie rehabilitacyjnym lub wykonywania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych, uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego, jeżeli czynności tych nie można wykonać poza godzinami pracy.

Wspieranie pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne

Ustawa przewiduje też rozwiązania zachęcające pracodawców do zatrud- niania osób niepełnosprawnych, przy czym są to bodźce o charakterze ne- gatywnym i pozytywnym. Pracodawcy, którzy nie zatrudniają określonego procenta osób niepełnosprawnych (wskaźnik ten wynosi dla większości pra- codawców 6%), są zmuszeni do wpłat na PFRON kwoty stanowiącej iloczyn 40,65% przeciętnego wynagrodzenia i liczby pracowników odpowiadającej różnicy między zatrudnieniem zapewniającym osiągnięcie wskaźnika zatrud- nienia osób niepełnosprawnych zwalniającego z wpłat na PFRON. Pracodaw- cy, aby uniknąć wpłat na PFRON lub obniżyć ich wysokość, mogą dokonywać zakupów usług produkcji pracodawców zatrudniających osoby niepełno- sprawne w wielkościach i stopniu niepełnosprawności określonym w ustawie.

Oprócz tych restrykcyjnych bodźców służących zatrudnianiu osób nie- pełnosprawnych, istnieją także pozytywne rozwiązania zawarte w ustawie, dzięki którym pracodawca zatrudniający osoby niepełnosprawne osiąga wymierne korzyści finansowe.

Zwrot kosztów utworzenia miejsca pracy

Innym instrumentem zachęcającym pracodawców do zatrudniania osób niepełnosprawnych jest możliwość zwrotu kosztów poniesionych w związku z przystosowaniem tworzonych lub istniejących stanowisk pracy dla tych osób, stosownie do potrzeb wynikających z ich niepełnosprawno- ści. Zwrot kosztów dotyczy zatrudnienia osób niepełnosprawnych, które są bezrobotne lub poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu, skiero- wane do pracy przez powiatowy urząd pracy, lub osób, które są zatrudnio- ne u pracodawcy występującego o zwrot kosztów, jeżeli niepełnosprawność tych osób powstała w okresie zatrudnienia u tego pracodawcy w sposób niezawiniony. Warunkiem zwrotu kosztów jest zatrudnianie osoby niepeł- nosprawnej przez co najmniej 36 miesięcy. Zwrot kosztów nie może prze- kroczyć dwudziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia za każde przy- stosowane stanowisko pracy osoby niepełnosprawnej.

Dofinansowanie do wynagrodzeń osób niepełnosprawnych

Pracodawcy zatrudniającemu osoby niepełnosprawne, które nie osiąg- nęły wieku emerytalnego i znajdują się w ewidencji prowadzonej przez PFRON, przysługuje ze środków PFRON miesięczne dofinansowanie do wynagrodzeń tych pracowników niepełnosprawnych. Maksymalnie mogą to być następujące kwoty:

– 180% najniższego wynagrodzenia w przypadku osób niepełnospraw- nych ze znacznym stopniem niepełnosprawności,

– 100% najniższego wynagrodzenia w przypadku osób niepełnospraw- nych z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności,

– 40% najniższego wynagrodzenia w przypadku osób niepełnospraw- nych z lekkim stopniem niepełnosprawności⁹.

Miesięczne dofinansowanie przysługuje pracodawcy zatrudniającemu co najmniej 25 pracowników, jeżeli wskaźnik zatrudnienia osób niepełno- sprawnych osiąga 6%. Kwota dofinansowania nie może przekroczyć 90%

lub 75% faktycznie poniesionych miesięcznych kosztów płacy.

Pracodawca, który zatrudnia pracownika niepełnosprawnego, może otrzymać ze środków PFRON zwrot miesięcznych kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikowi niepełnosprawnemu w pra- cy w zakresie czynności ułatwiających komunikowanie się z otoczeniem i czynności niemożliwych lub trudnych do samodzielnego wykonania przez pracownika niepełnosprawnego na stanowisku pracy.

Zmiany prawne polegające m.in. na dofinansowywaniu zatrudnienia osób niepełnosprawnych, niezależnie od tego, czy ma miejsce na otwar- tym, czy chronionym rynku pracy, wpływają na większe zainteresowanie zatrudnianiem osób niepełnosprawnych przez pracodawców z otwartego rynku pracy. Przejawia się to m.in. tym, że wzrasta dynamicznie liczba pra- codawców otrzymujących dofinansowanie z Państwowego Funduszu Re- habilitacji Osób Niepełnosprawnych z tytułu zatrudniania niepełnospraw-

9 Te kwoty będą obowiązywać od 2013 r. Obecnie wypłacane kwoty dofinansowa- nia są niższe, co wynika z przepisów przejściowych, które w każdym kolejnym roku budżetowym określają odsetek dofinansowań zapisanych ustawie. I tak w 2011 r. dofi- nansowanie to stanowi 70% lub 90% zapisanych w art. 26a ustawy dofinansowań, w za- leżności od sytuacji pracownika niepełnosprawnego. Zakłady pracy chronionej otrzy- mują 100% dofinansowań. Od stycznia 2012 r. zmienią się proporcje dofinansowań dla określonej grupy niepełnosprawnych – 170% najniższego wynagrodzenia dla pracow- ników o znacznym stopniu niepełnosprawności, 125% najniższego wynagrodzenia dla pracowników o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności i 50% w stopniu lekkim, a od lipca 2012 r. odpowiednio 180%, 115% i 45%.

nych. Jednocześnie spada liczba zakładów mających status zakładu pracy chronionej. Zmiany dotyczące dofinansowań osób niepełnosprawnych ze środków PFRON zobrazowano w tabeli 6.

Tabela 6. Liczba pracowników niepełnosprawnych i pracodawców za- rejestrowanych w Systemie Obsługi Dofinansowań i Refundacji PFRON w latach 2004–2011

Wyszczególnienie grudzień

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011*

Pracownicy niepełnosprawni

ogółem w tys. 200,7 206,8 212,1 221,0 203,0 247,2 265,6 257,7 w zakładach pracy

chronionej 172,6 173,9 174,1 178,8 163,8 188,7 198,2 192,3 na otwartym rynku pracy 28,1 32,9 38,0 42,2 39,2 58,4 67,2 65,4 Pracodawcy ogółem 6 585 7 290 7 949 9 135 9 281 13 596 15 556 14 213 prowadzący zakłady pracy

chronionej 2 463 2 356 2 251 2 185 2 146 2 087 2 003 1 940

otwarty rynek pracy 4 122 4 934 5 698 6 950 7 134 11 507 13 545 12 270

* Dane PFRON – według stanu na dzień 1 marca 2011 r.

Uwaga. Od maja 2008 r. z podziału na zakłady pracy chronionej i otwarty rynek zostali wyłączeni pracodawcy, którzy w okresie sprawozdawczym zakwalifikowali się do obydwu grup.

Rynek pracy chronionej Zakłady pracy chronionej

Pracodawcy zatrudniający dużą liczbę osób niepełnosprawnych oraz spełniający inne warunki¹⁰ mogą uzyskać status zakładu pracy chronionej (z.p.ch.). W początkowym okresie funkcjonowania z.p.ch. posiadanie przez pracodawcę statusu zakładu pracy chronionej dawało możliwość uzyskania wsparcia ze środków PFRON i zwolnienia z podatków i opłat (szczegól- nie znaczące było zwolnienie z podatku VAT). Większość przywilejów dla z.p.ch. w ostatnich latach została zniesiona, przez co zmniejsza się liczba tych zakładów, ale nadal zatrudniają one przytłaczającą większość pracow- ników korzystających z systemu dofinansowań do zatrudnienia. W tym za- kresie posiadanie statusu z.p.ch. zwiększa kwotę środków transferowanych

10 Pracodawca musi zatrudniać co najmniej 25 osób, wskaźnik zatrudnienia niepeł- nosprawnych – co najmniej 40%, w tym 10% pracowników zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności lub 30% to niewidomi lub chorzy psychicznie, pomieszczenia zakładu i stanowiska pracy dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, zapewniona doraźna i specjalistyczna opieka medyczna, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne.

z PFRON na zatrudnianie osób niepełnosprawnych (co zostało opisane w poprzednim rozdziale).

Zakłady aktywności zawodowej

Nie wszystkie osoby niepełnosprawne są w stanie podjąć pracę nawet w zakładzie pracy chronionej. Ustawa przewiduje powstawanie zakładów aktywności zawodowej, które mogą być organizowane przez powiaty, gmi- ny, fundacje, stowarzyszenia lub inne organizacje społeczne. Statutowym zadaniem tych zakładów jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób nie- pełnosprawnych. Zakłady te przeznaczone są głównie dla osób o znacznym stopniu niepełnosprawności. Koszty utworzenia i działania zakładów ak- tywności zawodowej są finansowane ze środków PFRON, samorządu tery- torialnego lub innych źródeł.

Szkolenia zawodowe

Zmiana kwalifikacji i dostosowywanie swoich umiejętności do aktual- nych możliwości związanych z niepełnosprawnością stanowi ważny czyn- nik zwiększający szanse zatrudnienia osoby niepełnosprawnej. Ustawodaw- ca dostrzegając wagę tych działań, uregulował zasady organizacji szkolenia zawodowego osób niepełnosprawnych. Odbywa się ono w formach po- zaszkolnych w celu nauki zawodu, przekwalifikowania lub podwyższenia kwalifikacji. Szkolenia są skierowane do osób niepełnosprawnych bezro- botnych lub poszukujących pracy niepozostających w zatrudnieniu, a zare- jestrowanych w powiatowym urzędzie pracy. Szkoleniem mogą być objęte również osoby niepełnosprawne będące w okresie wypowiedzenia umowy o pracę z przyczyn niedotyczących pracowników. Koszty szkolenia finanso- wane są ze środków PFRON.

Ustawa oprócz szkoleń w ogólnodostępnych placówkach szkolących przewiduje tworzenie specjalistycznych ośrodków szkoleniowo-rehabilita- cyjnych. Do ich zadań należy:

– prowadzenie szkolenia osób, które z powodu niepełnosprawności mają utrudniony lub uniemożliwiony dostęp do korzystania ze szko- lenia w innych placówkach,

– określanie psychofizycznej sprawności danej osoby w stosunku do wymagań różnych zawodów,

– określenie uzdolnienia i możliwości rozwoju zdolności danej osoby, – zapewnienie uczestnikom szkolenia zakwaterowania, wyżywienia,

pomocy dydaktycznej oraz opieki medycznej i usług rehabilitacyj- nych.

Powołanie specjalistycznego ośrodka szkoleniowo-rehabilitacyjnego należy do zadań marszałka województwa, a koszty tworzenia, działalności oraz realizacji zadań powinny być pokrywane ze środków PFRON.

Szkolenie osób niepełnosprawnych może być także organizowane przez pracodawcę. W tym wypadku koszty szkolenia mogą być refundowane ze środków PFRON do wysokości 75%, nie więcej jednak niż do wysokości dwukrotnego przeciętnego wynagrodzenia na jedną osobę.

Zatrudnienie socjalne i zatrudnienie w spółdzielniach socjalnych Nowymi formami zatrudniania osób niepełnosprawnych jest zatrudnie- nie socjalne i zatrudnienie w spółdzielniach socjalnych. Te formy zatrud- nienia nie są kierowane wyłącznie do osób niepełnosprawnych, ale część z nich może skorzystać z nowych rozwiązań prawnych.

Zatrudnianie socjalne

Ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. z 2011 r.

nr 43, poz. 225) określa zakres podmiotowy i przedmiotowy zatrudnia- nia socjalnego. Zatrudnienie socjalne dotyczy jedynie wąskiej grupy osób niepełnosprawnych. Polega ono na zapewnieniu osobom, spełniającym określone kryteria, możliwości uczestnictwa w zajęciach prowadzonych przez centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej i zatrudnie- nia wspieranego. Generalnie, zatrudnienie to dotyczy osób – w tym nie- pełnosprawnych – które podlegają wykluczeniu społecznemu i ze względu na warunki życiowe nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych, i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym.

Tą formą zatrudnienia nie mogą być objęte osoby, które mają prawo do:

zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przed- emerytalnego, renty strukturalnej, renty z tytułu niezdolności do pracy bądź emerytury.

Centrum integracji społecznej może być tworzone przez jednostkę samorządu terytorialnego (j.s.t.) lub organizację pozarządową. Celem cen- trum jest reintegracja zawodowa i społeczna. Działalność centrum integracji społecznej finansowana jest w zależności od tego, kto utworzył centrum.

Jeżeli organem tworzącym jest j.s.t., to działalność centrum finansowa- na jest z dotacji pochodzącej z dochodów własnych tej jednostki, w tym przeznaczonych na realizację programu profilaktyki i rozwiązywania prob- lemów alkoholowych, środków z Unii Europejskiej i dochodów „z działal- ności wytwórczej” centrum.

Gdy centrum zostało utworzone przez organizację pozarządową, oprócz źródeł finansowania wymienionych powyżej, jego działalność może być fi- nansowana z zasobów instytucji tworzącej pochodzących ze zbiórek, daro- wizn i innych źródeł.

Marszałek województwa może przyznać nowo tworzonemu centrum integracji społecznej dotację na pierwsze wyposażenie oraz dotację na dzia- łalność przez okres pierwszych 3 miesięcy. Dotacje te pochodzą z dochodów własnych samorządu województwa przeznaczonych na realizację wojewódz- kiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.

W pierwszym miesiącu (tzw. okresie próbnym) uczestnik zajęć otrzy- muje świadczenie integracyjne w wysokości 50% zasiłku dla bezrobotnych.

W pozostałych świadczenie integracyjne jest w wysokości zasiłku dla bez- robotnych.

Pracodawca zatrudniający osobę, która zakończyła zajęcia w centrum integracji społecznej, otrzymuje refundację części wypłacanego jej wyna- grodzenia przez okres 12 miesięcy w maksymalnej wysokości:

1) 90% zasiłku dla bezrobotnych wraz ze składką na ubezpieczenia społeczne, w pierwszych 3 miesiącach,

2) 80% zasiłku dla bezrobotnych wraz ze składką na ubezpieczenia społeczne, w 3 kolejnych miesiącach,

3) 60% zasiłku dla bezrobotnych wraz ze składką na ubezpieczenia społeczne, w następnych 6 miesiącach.

Refundacji dokonuje starosta ze środków Funduszu Pracy na podstawie wniosku pracodawcy.

Kluby integracji społecznej mogą być tworzone przez gminy lub orga- nizacje pozarządowe prowadzące reintegrację zawodową i społeczną. Klu- by te organizują działania o charakterze terapeutycznym, zatrudnieniowym i samopomocowym polegające w szczególności na:

– tworzeniu programów zatrudnienia tymczasowego, mających na celu pomoc w znalezieniu pracy na czas określony lub na czas wy- konania określonej pracy, w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy u pracodawców,

– wykonywaniu usług na podstawie umów cywilnoprawnych oraz – przygotowaniu do podjęcia zatrudnienia; poradnictwo prawne;

działalność samopomocową w zakresie zatrudnienia, spraw miesz- kaniowych i socjalnych.

Warunkiem uczestnictwa w klubie integracji społecznej jest realizacja przez uczestnika kontraktu socjalnego.

Spółdzielnie socjalne

Inną formą aktywizacji zawodowej, w tym osób niepełnosprawnych, jest możliwość zakładania spółdzielni socjalnych. Ten typ spółdzielni wprowa- dziły przepisy ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i insty- tucjach rynku pracy (Dz.U. nr 99, poz. 1001)¹¹. Obecnie zasady działania tych podmiotów reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. nr 94, poz. 651 ze zm.).

Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspól- nego przedsiębiorstwa opartego na osobistej pracy członków. Zadania w zakresie społecznej i zawodowej reintegracji jej członków są wydzielone z prowadzonej w ramach spółdzielni działalności gospodarczej.

Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych

Dane statystyczne pokazują, że aktywność zawodowa osób niepełno- sprawnych jest znacznie niższa od aktywności zawodowej ogółu ludności.

Zdecydowana większość niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym jest bierna zawodowo. W ostatnim okresie obserwuje się pozytywne tendencje wzrostu wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych i spadku stopy bezrobocia, jednak nadal stopa bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych jest wyższa niż wśród osób sprawnych, a wskaźnik zatrudnienia jest ponad 3 razy mniejszy.

Aktywność zawodową osób niepełnosprawnych silnie różnicuje stopień niepełnosprawności. Wiąże się to nie tylko z odmiennymi możliwościami fizycznymi podejmowania pracy przez osoby niepełnosprawne, ale także z wysokością świadczeń rentowych, które są ogólnie niskie.

Jak pokazują dane zamieszczone w tabeli 9 wraz ze wzrostem stopnia niepełnosprawności spada (i tak ogólnie niska) aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych. Wśród osób niepełnosprawnych wyższą aktywnością zawodową wykazują się mężczyźni (ogółem dla mężczyzn wskaźnik ten wynosił 25,3%, dla kobiet 23,5%).

Różnice występują także w aktywności zawodowej niepełnosprawnych ze względu na miejsce zamieszkania. Wyższą aktywność zawodową wykazu- ją osoby niepełnosprawne zamieszkałe w mieście (26%) niż na wsi (22,3%).

Jak przedstawiono w części dotyczącej regulacji prawnych, mających na celu pobudzanie aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, główną instytucją wspierającą finansowo zatrudnianie i rehabilitację zawodową

11 Do ustawy z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze dodano w tytule II dział V –

„Spółdzielnie socjalne” i przepisy tam zawarte od 1 czerwca 2004 r. regulowały sposób funkcjonowania spółdzielni socjalnych.

Tabela 7. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych prawnie w latach 2001–2010

ROK

Zestawienie średnioroczne Ogółem Aktywni zawodowo Bierni

zawodowo

Współczynnik aktywności zawodowej

Wskaźnik

zatrudnienia Stopa bezrobocia razem pracujący bezrobotni

w tys. w %

w wieku produkcyjnym

2001 2563 668 535 132 1895 26,1 20,9 19,8

2002 2555 658 523 135 1897 25,8 20,5 20,5

2003 2462 584 471 112 1878 23,7 19,1 19,2

2004 2458 576 446 130 1882 23,4 18,1 22,6

2005 2386 570 444 125 1816 23,9 18,6 21,9

2006 2280 503 416 87 1777 22,1 18,2 17,3

2007 2259 511 439 72 1748 22,6 19,4 14,1

2008 2213 528 460 69 1685 23,9 20,8 13,1

2009 2068 508 443 65 1559 24,6 21,4 12,8

I kw. 2010 2048 519 425 93 1529 25,3 20,8 17,9

II kw. 2010 2056 533 452 80 1523 25,9 22,0 15,0

III kw. 2010 2049 533 460 73 1516 26,0 22,4 13,7

Źródło: jak od tabelą 3.

Tabela 8. Aktywność zawodowa w wieku produkcyjnym w latach 2006–2010

Wyszczególnienie

Osoby niepełnosprawne prawnie Osoby sprawne w wieku produkcyjnym

w % III kwartał

2006 2007 2008 2009 2010 2006 2007 2008 2009 2010 Współczynnik

aktywności zawodowej 22,2 23,1 24,9 25,8 26,0 74,9 74,4 75,2 75,8 76,8 Wskaźnik zatrudnienia 18,4 20,1 21,6 22,9 22,4 65,0 67,6 70,3 69,7 69,7 Stopa bezrobocia 16,7 12,8 12,9 11,5 13,7 13,2 9,1 6,5 8,1 9,2

Źródło: jak od tabelą 3.

niepełnosprawnych jest Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepeł- nosprawnych. Zmiany prawne dotyczące wspomagania zatrudniania osób niepełnosprawnych mają bezpośredni wyraz w strukturze przychodów i wydatków tego funduszu celowego. Zależność tę pokazano w tabeli 10.

Przy stabilizującej się w ostatnich latach (z tendencją do spadku) wiel- kości dochodów PFRON obserwujemy znaczący wzrost wydatków na dofi- nansowanie do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych. Ich udział w strukturze wydatków ogółem ma wzrosnąć w 2011 r. do prawie 70% ogó- łu wydatków, podczas gdy jeszcze w 2009 r. było to niespełna 50%.

Tabela 9. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym (18–59/64) wg stopnia niepełnosprawności w 2009 r.

Wyszczególnienie

Osoby niepełnosprawne Ogółem Aktywni zawodowo Współczynnik

aktywności zawodowej

Wskaźnik

zatrudnienia Stopa bezrobocia razem pracujący bezrobotni

w tys. w %

Ogółem 2068 508 443 65 24,6 21,4 12,8

o znacznym stopniu niepełnosprawności

lub równoważne 386 35 30 6 9,1 7,8 17,1

o umiarkowanym stopniu

niepełnosprawności lub równoważne

832 192 164 28 23,1 19,7 14,6

o lekkim stopniu niepełnosprawności

lub równoważne 850 281 249 32 33,1 29,3 11,4

Źródło: jak od tabelą 3.

Tabela 10. Przychody i wydatki PFRON w latach 2009–2011 (w tys. zł)

Wyszczególnienie 2009 Przewidywane

wykonanie w 2010 r. Projekt planu na 2011 r.

Przychody ogółem, w tym: 4 558 106 4 175 109 4 201 678

wpłaty zakładów pracy 3 398 364 3 270 000 3 300 000

dotacja celowa z budżetu państwa 740 174 774 033 770 800

pozostałe przychody 152 472 127 726 128 500

Wydatki ogółem, w tym: 4 611 617 4 340 412 4 294 540

dofinansowanie do wynagrodzeń

pracowników niepełnosprawnych 2 286 499 2 854 236 2 945 571 przelewy redystrybucyjne do samorządów 811 813 708 019 640 004

wydatki bieżące własne funduszu 204 732 221 941 225 015

refundacja składek na ubezpieczenia

społeczne 291 294 147 615 187 325

programy zatwierdzone przez Radę

Nadzorczą PFRON 312 373 63 463 348

Źródło: na podstawie sprawozdań z realizacji planu finansowego PFRON w 2009 r., planu na 2010 r. oraz projektu planu na 2011 r.

Konsekwencją wzrostu wydatków PFRON na dofinansowanie do wy- nagrodzeń osób niepełnosprawnych oraz ograniczenie wysokości dotacji z budżetu państwa na ten cel jest znaczne zmniejszanie środków PFRON przekazywanych w poszczególnych latach do samorządu powiatowego oraz zmniejszenie finansowania programów zatwierdzanych przez Radę Nadzorczą PFRON. Oznaczać to musi zmniejszenie zadań realizowa- nych przez powiaty na rzecz osób niepełnosprawnych. Jeśli ta tendencja