„Indeksy stowarzyszeń”
opracowali: Grzegorz Gudaszewski
dr Mikołaj Haponiuk
* * *
„Karty informacyjne stowarzyszeń”
opracowali: dr Mikołaj Haponiuk - redakcja
Mariusz Chmielewski
Olga Lewandowska - aktualizacja map
i wykresów
Aleksandra Faderewska
Aleksandra Kosior
Elżbieta Balicka
Małgorzata Pyszczek
Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne: Problemy metodologiczne ...
185
Wyznania religijne i stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2009-2011
Problemy metodologiczne statystycznych badań
naro-dowości w Polsce
Na skutek działań II wojny światowej, zmian granic oraz polityki władz PRL, za-szły w Polsce dość radykalne zmiany struktury narodowościowej. Wielonarodowo-ściowa Polska okresu międzywojennego przeobraziła się w jedno z najbardziej jednorodnych etnicznie państw Europy. Mimo tego wiedza na temat struktury naro-dowościowej była i jest potrzebna do prowadzenia odpowiedniej polityki wobec mniejszości narodowych, jak również realizacji zobowiązań międzynarodowych do-tyczących praw mniejszości narodowych1. W praktyce wiedza taka, w zależności od miejsca (kraju), była zdobywana na podstawie różnorakich źródeł, w tym m.in. z: rejestrów państwowych, sprawozdawczości statystycznej, reprezentacyjnych badań ankietowych lub powszechnych spisów ludności.
W Polsce, podobnie jak w większości krajów demokratycznych, nie uwzględnia się narodowości obywateli w żadnych administracyjnych rejestrach czy ewidencji ludności. W drodze sprawozdawczości statystycznej, obejmującej np. przedstawi-cieli lokalnych władz samorządowych albo organizacje przedstawiprzedstawi-cieli grup naro-dowościowych można zdobywać informacje dalece niedokładne – szacunkowe, gdyż w gruncie rzeczy oparte na potocznym rozeznaniu, a ponadto tylko pośrednio (np. poprzez wielkość stowarzyszeń narodowościowych) wskaźnikującej o stanie liczebnym grup narodowościowych i etnicznych. Ustalenie liczebności tych zbioro-wości nie jest również możliwe w oparciu o wyniki różnych badań socjologicznych, choć stanowią ono źródło wiedzy na temat stanu świadomości narodowej oraz po-staw członków tych grup. Powodem są relatywnie małe udziały grup narodowo-ściowych i etnicznych w ogóle ludności i ich nierównomierne rozmieszczenie na te-rytorium kraju.
Zatem w warunkach polskich najlepszym sposobem ustalania struktury naro-dowościowej wydają się być powszechne spisy ludności, choć i te mają w tym względzie pewne ograniczenia. Do najważniejszych z nich trzeba zaliczyć przede wszystkim to, że przeprowadzane średnio co dziesięć lat badania spisowe, mają bardzo szeroki zakres przedmiotowy, w związku z czym tematyka narodowościo-wa, występując obok wielu tematów, siłą rzeczy musi być zredukowana do kilku podstawowych pytań, dotyczących obywatelstwa, języka i narodowości. W efekcie czego nie we wszystkich sytuacjach pozwala to ująć całą złożoność tożsamości narodowej spisywanych osób. Poza tym spis powszechny bywa postrzegany jako przedsięwzięcie administracyjne władz państwowych, co w kontekście pewnych negatywnych doświadczeń historycznych niektórych grup mniejszościowych, może rzutować na gotowość ujawniania swojej identyfikacji narodowej lub etnicznej.
Nie ulega jednak wątpliwości, że statystyka publiczna jest odpowiednią instytu-cją do pozyskiwania danych o strukturze narodowościowej ludności. Wprawdzie w okresie PRL nie prowadzono w Głównym Urzędzie Statystycznym żadnej statystyki
1 Polska ratyfikowała w 2000 r. Konwencję ramową o ochronie mniejszości narodowych: Ustawa z dnia 27.04.2000 r. „o ratyfikacji Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych” (Dz. U. Nr 50 poz. 579)
Wyznania religijne i stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2009-2011 ze stanowiska władz, propagujących absolutną jednorodność narodową Polski, ale sytuacja zmieniła się w 1989 r., w którym rozpoczęło się odzyskiwanie niepodle-głości i suwerenności oraz tworzenie demokratycznego państwa prawa, co wiązało się z możliwością wyrażania swojej tożsamości w zakresie narodowościowym i et-nicznym, również w formie tworzenia stowarzyszeń o tym charakterze. W obliczu braku aktualnych i usystematyzowanych danych dotyczący narodowości i grup et-nicznych, w 1992 r. zainicjowano badanie ankietowe, obejmujące struktury organi-zacyjne mniejszości.
Polegało ono na skierowaniu specjalnej ankiety do wszystkich działających w Polsce stowarzyszeń powołanych przez społeczności narodowe i etniczne, m.in. z prośbą o podanie liczby swoich członków. Ankieta ta nie była obciążona obo-wiązkiem sprawozdawczym co wydłużało proces kompletowania zbioru, nadawało jednak uzyskiwanym wynikom bardziej autentyczny, niewymuszony charakter. Kil-kumiesięczne zabiegi o zwrot ankiet i ich poprawne wypełnienie dały na tyle dobre rezultaty, iż od kilkunastu lat badanie to jest standardowym źródłem informacji pu-blikowanych w rocznikach statystycznych. Trzeba w tym miejscu podkreślić, iż in-formacje uzyskiwane z tej ankiety dotyczą tylko liczebności stowarzyszeń narodo-wościowych i nie mogą zastąpić danych o strukturze etnicznej ludności kraju, są jednak widomym znakiem istnienia i działania zorganizowanych grup narodowo-ściowych i etnicznych w Polsce.
Sytuacja w zakresie wiedzy o strukturze narodowościowej i etnicznej ludności Polski poprawiła się w wyniku wprowadzenia do tematyki badań Narodowego Spi-su Powszechnego w 2002 r. pytania pozwalającego ludności Polski na samodziel-ne określenie swojej tożsamości narodowej oraz języka, którym posługuje się w domu. Dzięki temu stało się możliwe opublikowanie w materiałach NSP 2002 danych o liczebności i rozmieszczeniu mniejszości narodowych na terenie kraju.
Wyniki spisu dotyczące obywatelstwa, narodowości oraz języka domowego były wykorzystywane w pracach nad ustawą regulującą sprawy mniejszości narodo-wych w Polsce. Przyjęta ostatecznie przez Sejm RP 6 stycznia 2005 ustawa
o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym (Dz. U. Nr 17
poz. 141) odwołuje się do wyników spisu przy ustalaniu liczebności poszczegól-nych mniejszości. Dane NSP 2002 posłużyły m.in. jako kryterium wskazywania gmin, w których określona mniejszość stanowi co najmniej 20% mieszkańców. W gminach tych mniejszość może korzystać z określonych uprawnień, jak np. sto-sowania dodatkowych nazw miejscowości, obiektów oraz ulic w swoim języku oraz używania w kontaktach z organami gminy swojego języka jako języka pomocni-czego.
W Narodowym Spisie Powszechnym 20112 zastosowano dwa formularze spi-sowe: krótki i długi. Formularz długi wypełniany był przez osoby zamieszkujące 20% mieszkań wylosowanych do badania reprezentacyjnego (wyniki tego badania zostaną uogólnione na całą populację). Pozostałe osoby wypełniały formularz krót-ki. W obu formularzach uwzględniono dwa pytania dotyczące subiektywnej identy-fikacji narodowo-etnicznej. Dawało to każdemu możliwość podania jednej lub dwóch różnych identyfikacji narodowo-etnicznych. Poza tym w obu formularzach uwzględniono pytanie o język używany w kontaktach domowych a w formularzu
2
Źródło: Zasady opracowywania wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań w zakresie mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego, luty 2012 r., www.stat.gov.pl
Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne: Problemy metodologiczne ...
187
Wyznania religijne i stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2009-2011 długim również pytanie o język ojczysty, czyli język, którego respondent nauczył się jako pierwszego we wczesnym dzieciństwie.
W ramach NSP 2011, w 86 gminach, w których co najmniej 10% mieszkańców należało do mniejszości, przeprowadzono badanie pełne, czyli obejmujące wszyst-kich mieszkańców. Listę tawszyst-kich gmin ustalono na podstawie wyników NSP 2002. Osoby mieszkające w wylosowanych mieszkaniach wypełniły formularz długi, po-zostałe krótki.
Wyznania religijne i stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2009-2011