ANALIZA AKUSTYCZNA

W tej części prezentujemy opis i rezultaty eksperymentu akustycz-nego, w którym analizujemy alweolo-palatalne /ɕ/ i /t͡ɕ/. Celem bada-nia jest weryfi kacja hipotezy, że nowe warianty są znacząco różne od odpowiadających im wariantów standardowych. Ponadto prezentujemy wyniki dla sybilantów retrofl eksyjnych i dento-alweolarnych w celu zba-dania wzajemnych relacji w całym systemie sybilantów. Poniżej przedsta-wiamy tylko najważniejsze wyniki naszych badań akustycznych. Pełna analiza dostępna jest w pracy: Czaplicki, Żygis, Pape, Jesus [2016].

3 Uczestniczka używająca nowych sybilantów pojawiła się w programie Top Model w 2011 roku. Przykładowy klip dostępny jest tutaj: https://www.youtube.

com/watch?v=wgxgr3A0tBk.

2.1. Opis eksperymentu

W materiałach do eksperymentu sybilanty /s/, /ʂ/, /ɕ/, /t͡s/, /ʈ͡ʂ/ i /t͡ɕ/

występują w kontekście samogłoski /a/ w pozycji akcentowanej na po-czątku wyrazu /_a/ oraz w pozycji nieakcentowanej wewnątrz wyrazu /a_a/. Badane wyrazy pojawiają się w zdaniu Powiedziała ___ do ciebie i w koherentnym tekście. Zdania zostały powtórzone pięć razy, a tekst dwukrotnie przeczytany.

W eksperymencie wzięło udział szesnastu rodzimych użytkowni-ków polskiego. Były to studentki Uniwersytetu Warszawskiego w wieku 19–23 lat. Biorąc pod uwagę wrażenia pierwszego autora, potwierdzone przez drugiego autora, dokonaliśmy preselekcji nagranych użytkow-niczek i podzieliliśmy je na dwie równe grupy. Osiem użytkowużytkow-niczek używało nowych wariantów alweolo-palatalnych, a osiem pozostałych standardowych wariantów tych sybilantów. Wszystkie nagrania wyko-nane zostały w cichym pokoju przy użyciu Sony ICD_MX20 Solid-State Recorder i częstotliwości próbkowania 44 100 Hz (oraz 16 bitów). Analiza spektralna nagranego materiału ograniczała się do pasma do 11 000 Hz [Żygis, Pape, Jesus 2012; Lousada, Jesus, Pape 2012]. Do celów ana-lizy formantów samogłoskowych częstotliwość została zmniejszona do 11 025 Hz. Materiał został poddany analizie przy użyciu programu Praat 5.2 [Boersma, Weenink 2011] i MATLAB R2007b.

Do celów niniejszego studium zostało zidentyfikowanych sześć punktów w spektrogramie: 1) początek samogłoski poprzedzającej gło-skę trącą, 2) koniec samogłoski poprzedzającej głogło-skę tracą, 3) początek frykcji w głosce trącej, 4) koniec frykcji w głosce trącej, 5) początek sa-mogłoski następującej po głosce trącej, 6) koniec sasa-mogłoski następują-cej po głosce trąnastępują-cej.

Analiza akustyczna obejmowała następujące parametry: 1) fre-kwencja najwyższego szczytu spektralnego w częstotliwości od 20 do 11 000 Hz, 2) cztery momenty spektralne: środek ciężkości spektrum (Centre of Gravity), odchylenie standardowe (Standard Deviation), sko-śność (Skewness), kurtoza (Kurtosis), 3) nachylenia spektrum m1 i m2 [Jesus, Shadle 2002], 4) zakres częstotliwości formantów F1, F2, F3 sa-mogłosek poprzedzających sybilanty i następujących po sybilantach, 5) ugięcia formantowe F1, F2, F3 dla samogłosek poprzedzających sybi-lanty i następujących po sybilantach, 6) długość sybilantów.

Do badań statystycznych użyliśmy liniowych modeli mieszanych, w któ-rych został zbadany wpływ W^ariantu (nowy wariant, wariant standardowy), a^kcentu (pozycja akcentowana, nieakceptowana), ^stylu (zdanie, tekst) oraz P^oWtórzenia na zmienne zależne wymienione powyżej (1–6). Dodatkowo zo-stały uwzględnione interakcje efektów zo-stałych, jak również losowy wyraz wolny dla uczestników badania oraz słów (random intercepts) i ich losowe nachylenie dla a^kcentu, s^tylu i P^oWtórzenia (random slopes). Wartości praw-dopodobieństwa (p-values) bazują na przybliżeniu Satterwhite (Satterwhite

approximation) dostępnym w pakiecie ‘lmerTest’ [Kuznetsova, Brockhoff, Christensen 2015]. Wszystkie analizy zostały przeprowadzone przy użyciu programu R [R Development Core Team 2010].

W niniejszym artykule ograniczamy się do przedstawienia jednego wybranego parametru, tzn. środka ciężkości spektrum (COG), dla spół-głosek alweolo-palatalnych. Wyniki analizy statystycznej wskazują, iż COG był istotnie wyższy w nowym wariancie niż w standardowym za-równo dla spółgłosek trących, jak i zwarto-szczelinowych. W wypadku spółgłosek szczelinowych wartość średnia COG dla nowego wariantu wy-niosła 5367 Hz, podczas gdy dla standardowego wariantu tylko 4375 Hz (t = 5,327; p < ,001), por. rys. 1. Podobnie średnia wartość COG dla fryk-cji w afrykatach wyniosła 5205 Hz i była istotnie wyższa od średniej war-tości COG dla standardowego wariantu wynoszącej 4468 Hz (t = 3,894;

p < ,01), por. rys. 2. Ponadto w wypadku spółgłosek szczelinowych COG był niższy w słowach, które występowały w pojedynczych zdaniach niż w tekście (t = –4,733; p < ,001).

Rys. 1. Środek ciężkości spektrum (Centre of Gravity) alweolo-palatalnych sybilantów szczelinowych występujących w systemie standardowego języka polskiego oraz w systemie z nowym wariantem

Nasze wyniki wskazują dodatkowo, iż spółgłoski dento-alweolarne również ulegają akustycznemu podwyższeniu w nowym systemie, por.

wyniki przedstawione dla spółgłosek trących w tabeli 1. oraz dla zwarto--szczelinowych w tabeli 2.

Rys. 2. Środek ciężkości spektrum (Centre of Gravity) sybilantów alweolo--palatalnych zwarto-szczelinowych występujących w systemie standardowego języka polskiego oraz w systemie z nowym wariantem

Tabela 1. Średnie wartości COG wraz ze standardowym odchyleniem dla spółgłosek frykatywnych standardowego języka polskiego i nowego systemu

Systemy s ʂ ɕ/sʲ

Standardowy 5965 (1137) 3748 (439) 4375 (453) System z nowym wariantem 6975 (1680) 3634 (550) 5367 (635)

Tabela 2. Średnie wartości COG wraz ze standardowym odchyleniem dla afrykat standardowego języka polskiego i nowego systemu

Systemy t͡s ʈ͡ʂ t͡ɕ/t͡sʲ

Standardowy 5783 (1529) 3597 (521) 4468 (537) System z nowym wariantem 5842 (1546) 3400 (510) 5205 (753)

Przedstawione wyniki mogą nasuwać pytanie, czy to może /s/, a nie /ɕ/, jest dźwiękiem, który zapoczątkowuje całą zmianę. Kilka argumen-tów zdaje się temu przeczyć. Po pierwsze oba fonemy /ʂ/ i /ɕ/ są za-dziąsłowymi dźwiękami, które są trudne do odróżnienia szczególnie dla słuchaczy, którzy nie są rodzimymi użytkownikami języka polskiego,

por. eksperymenty percepcyjne z rodzimymi użytkownikami języka nie-mieckiego [Żygis, Hamann 2003] i angielskiego [Żygis, Padgett 2010].

W rezultacie to /ʂ/ lub /ɕ/ (a nie /s/) powinno podlegać modyfi kacjom mającym na celu polepszenie kontrastu percepcyjnego. Ważnym argu-mentem w tej dyskusji wydaje się fakt, iż podwyższenie COG w nowym wariancie występuje u wszystkich badanych mówców, podczas gdy ci sami mówcy nie zawsze wypowiadają spółgłoski /s/ z podwyższonym COG, por. wartości COG dla mówców N1 i N5 przedstawione na rys. 3.

Ponadto artykulacja spółgłoski /s/ wyróżnia się dużą wariancją, por.

rys. 3. Dla porównania pokazujemy wartości COG sybilantów w standar-dowym systemie języka polskiego, które wykazują niższy COG dla /ɕ/

i /s/, z wyjątkiem informatorów X2 i X3, którzy mają podwyższony COG w wypadku /s/, por. rys. 4. W końcu wydaje się, że zmiana w dento-al-weolarnych spółgłoskach jest zbyt mało słyszalna, żeby systemowo za-początkować zmiany głoskowe.

Rys. 3. Wartości COG nowego systemu sybilantów dla każdego mówcy

Rys. 4. Wartości COG sybilantów standardowego systemu języka polskiego dla każdego mówcy