Hipoteza socjolingwistyczna

Na początku tej części przedstawiamy dowody na istnienie zależności pomiędzy wariantami fonetycznymi a takimi czynnikami społecznymi jak wiek i płeć. Zależności te mają bezpośrednie przełożenie na omawiane tu zmiany w systemie polskich sybilantów. Twierdzimy, że nowe warianty alweolo-palatalnych mają cechy akustyczne wywołujące wrażenie dzie-cinności, które może być cechą pożądaną dla niektórych młodych ko-biet. Nowe warianty stają się markerem tożsamości i rozprzestrzeniają się w określonej grupie społecznej (tj. grupie młodych kobiet).

W ostatnich latach pojawiło się wiele badań socjofonetycznych, tj. takich, które skupiają się na identyfi kacji wariantów fonetycznych, kodujących kategorie społeczne oraz pewne atrybuty użytkowników.

D.T. Naslund [1993] zbadał kobiece i męskie realizacje /s/ w amery-kańskim wariancie angielskiego i wykazał, że kobiety używały bardziej przednich wariantów tych frykatyw niż mężczyźni. Te uwarunkowane płciowo różnice stają się widoczne już u ośmioletnich dzieci. Biorąc pod uwagę fakt, że anatomia traktu głosowego jest bardzo podobna u chłop-ców i dziewcząt w tym wieku, różnice w artykulacji /s/ spełniają prawdo-podobnie funkcję kodowania przynależności do danej grupy społecznej.

Do podobnych wniosków doszli S. Fuchs i M. Toda [2009], pokazując, że różnice płciowe w produkcji frykatyw wynikają z aktywnych ruchów arty-kulacyjnych, a nie z odmiennej anatomii. J. Stuart-Smith [2007] zbadała artykulację /s/ w wariancie języka angielskiego używanego w Glasgow, w powiązaniu z takimi czynnikami, jak płeć, wiek i klasa społeczna. Ba-danie to pokazało, że młodsze dziewczęta z klasy robotniczej wymawiały bardziej cofnięte /s/ niż młodsze dziewczęta z klasy średniej i kobiety w średnim wieku z obydwu klas społecznych. Jest mało prawdopodobne, że cofnięty wariant /s/ jest wynikiem wady wymowy, gdyż trudno by było wtedy wyjaśnić jego społecznie uwarunkowane ograniczenia w występo-waniu. Z dużym prawdopodobieństwem cofnięty wariant /s/ odzwiercie-dla przynależność do grupy społecznej. Powyższe badania sugerują, że wiek, płeć i klasa społeczna w znacznym stopniu determinują warianty fonetyczne, a istnienia wariantów fonetycznych nie da się sprowadzić do różnic anatomicznych.

Spójrzmy teraz na badania wskazujące, że pewne cechy akustyczne dźwięków mają funkcję ikoniczną i wywołują wrażenie dziecinności.

J.J. Ohala [1994] stawia hipotezę, że koncentracja energii akustycznej w wyższych rejestrach, charakterystyczna dla spółgłosek palatalnych i niektórych przednich samogłosek (jak również dla dźwięków o wysokim tonie), jest uniwersalnie powiązana z małym rozmiarem ciała. Wynika to z faktu, że mniejsze i/lub młodsze osobniki mają mniejsze tory głosowe i emitują wyższe dźwięki. W związku z tym w komunikacji zwierząt kon-centracja energii akustycznej w wyższych rejestrach sygnalizuje uległość i przyjazną postawę [Ohala 1994]. Podobne zależności zostały zaobser-wowane w języku. A. Kochetov i J. Alderete [2011] używają terminu pala-talizacja ekspresywna (PE) w odniesieniu do ikonicznej relacji pomiędzy palatalnymi dźwiękami a przekazem cech dziecinności i przywiązania.

PE jest częstą cechą symboliki dźwiękowej, zdrobnień, hipokorystyków i tzw. babytalk – skonwencjonalizowanej mowy dorosłych skierowanej do dzieci. Polskie hipokorystyka zilustrowane są poniżej.

3) [magdalɛna] > [magduɕa], [maʥa]

[marta] > [martuɕa], [marʨa]

[mixaw] > [mixaɕ]

[darjuʂ] > [daruɕ]

Użycie alweolo-palatalnych w hipokorystykach w punkcie 3) ma funkcję symboliki dźwiękowej i przekazuje cechy dziecinności i przywią-zania. Interesujący jest fakt, że jeśli alweolo-palatalne są używane do PE, to ich odpowiedniki retrofl eksyjne nie są używane w tej funkcji, co widać w ostatnim wyrazie w 3), w którym frykatywa retrofl eksyjna zostaje za-stąpiona przez frykatywę alweolo-palatalną w formie hipokorystycznej.

Sugeruje to, że retrofl eksy, chociaż historycznie pochodzące z palataliza-cji, nie są już odbierane jako fonetycznie palatalizowane.

Po wykazaniu, że polskie alweolo-palatalne biorą udział w relacjach symboliczno-znaczeniowych przekazujących cechę dziecinności i przy-wiązania, przechodzimy do dyskusji nad motywacją zachodzących zmian. Używamy wyników analizy akustycznej, aby wysunąć hipotezę, że zmiana w alweolo-palatalnych, /ɕ t͡ɕ/ > /sʲ t͡sʲ/, prowadzi do zwięk-szenia ikoniczności tych spółgłosek poprzez przesunięcie środka cięż-kości energii akustycznej w wyższe rejestry. W rezultacie efekt ten może być interpretowany jako przesadna palatalizacja. Kluczowym elementem jest tu występowanie nowych wariantów w mowie młodych kobiet i ich brak w mowie młodych mężczyzn w tym samym wieku. To ograniczenie w występowaniu jest zgodne z obserwacją J.J. Ohali [1994], że samce w królestwie zwierząt dążą do niskich głosów (z koncentracją energii akustycznej w niższych rejestrach częstotliwości akustycznej), co jest po-wiązane z dużym rozmiarem ciała i autorytetem. Natomiast koncentracja energii w wyższych częstotliwościach jest uniwersalnie powiązana z ma-łymi rozmiarami ciała, gdyż mniejsze krtanie i trakty głosowe emitują głosy o wyższych częstotliwościach. Wyższe głosy są również charakte-rystyczne dla młodszych osobników. Nasza hipoteza zakłada, że zmiana w realizacji alweolo-palatalnych ma na celu przekazanie cech młodo-ści. Ta przesadna palatalizacja często wywołuje w słuchaczach wrażenie dziecinności użytkownika. Może też być odbierana jako sygnał, że dany użytkownik szuka opieki lub schronienia.⁴ Podobne zjawisko zostało za-obserwowane w dialekcie języka chińskiego używanym w regionie Songy-aun, w którym to młode kobiety zastępują /ɕ/ przez /sʲ/ w standardowym systemie /s ʂ ɕ/ pod wpływem kobiecego wariantu dialektu pekińskiego [Li 2005; Beckman 2012]. Należy tu zaznaczyć, że młode kobiety, które przyjmują tę wymowę, niekoniecznie „chcą” brzmieć dziecinnie i młodo.

Inny scenariusz zakłada, że wybór ten dokonuje się nieświadomie pod

4 Seksualność kobiet w niektórych ujęciach bywa kojarzona psychologicz-nie z dziecinnością i psychologicz-niewinnością. W tym świetle użycie nowych wariantów al-weolo-palatalnych może być strategią na zwiększenie atrakcyjności seksualnej.

Jednakże, bez eksperymentu badającego postrzeganie społeczne tej nowej cechy wymowy, takie rozszerzenie naszej hipotezy musi pozostać w sferze przypusz-czeń. Biorąc pod uwagę fakt, że użytkowniczki nowych wariantów są często po-strzegane jako dziecinne, interesujące byłoby porównanie tych wariantów z ich odpowiednikami w mowie dziecięcej. P. Łobacz i K. Dobrzańska [1999] poddały analizie akustycznej sybilanty w mowie dzieci w wieku 4–7 lat. Z powodu uży-cia innych parametrów akustycznych wyniki tego badania nie mogą być bez-pośrednio porównane z naszymi wynikami. Jednakże badaczki te dowiodły, że sybilanty wymawiane przez dzieci cechują się koncentracją energii akustycznej w wyższych częstotliwościach niż ich odpowiedniki w mowie dorosłych. Wyniki te sugerują, że nowe warianty alweolo-palatalnych mają pewne cechy wspólne z ich odpowiednikami w mowie dziecięcej.

wpływem presji rówieśniczej i nie jest z gruntu teleologiczny. Młode ko-biety imitują swoje wpływowe rówieśniczki, a dziecinne brzmienie nie jest główną motywacją tego użycia. Stereotypy i stygmatyzacje społeczne są w późniejszym etapie przypisane tym nowym wariantom przez użytkow-ników standardowych wariantów. Nieteleologiczne wyjaśnienie tego typu zostało wcześniej zaproponowane dla użycia skrzypiącego głosu (creaky voice, vocal fry) przez Amerykanki [Yuasa 2010].

Proces zmiany językowej jest powiązany z jej rozprzestrzenianiem się w społeczeństwie. J.M. Manly [1930], U. Weinreich, W. Labov, M.I. Herzog [1968] oraz J. Aitchison [2001] twierdzą, że zmiana językowa najczęściej jest zauważalna wśród nastolatków, co znajduje wytłumaczenie w zacho-waniu społecznym. Dzieci w wieku poniżej 6 lat zwracają uwagę na cechy językowe używane przez swoich dorosłych opiekunów. W związku z tym modelami do imitacji dla dzieci w tym wieku są głównie dorośli (zwykle kobiety). Tendencja ta ulega zmianie, gdy dzieci idą do szkoły. W wieku szkolnym obserwujemy przesunięcie w doborze modeli do imitacji z doro-słych na rówieśników, gdyż dzieci opuszczają sieci społeczne nakierowane na rodziców i wkraczają do sieci społecznych nakierowanych na rówie-śników [Kerswill 1996, 196]. Gdy dzieci osiągają wiek nastoletni, ich sieci społeczne są w pełni wykształcone, a ich mowa upodabnia się do mowy ich grup rówieśniczych. Wpływ mowy rodziców (dorosłych) na mowę nastolat-ków znacząco się zmniejsza. To właśnie w wieku nastoletnim zmiany języ-kowe zapoczątkowane przez wpływowe jednostki mają największą szansę na rozprzestrzenienie się. Nowe cechy językowe stają się markerami toż-samości, wyróżniając daną grupę społeczną na tle innych.

W tym świetle nie wydaje się przypadkiem fakt, że nowe warianty alweolo-palatalnych są wyłącznie używane przez młode jednostki, po-nieważ presje rówieśnicze pomiędzy członkami tej grupy wiekowej są najsilniejsze. Obecnie jesteśmy świadkami początkowej fazy tej zmiany językowej. To, czy nowe warianty przyjmą się i zostaną zaadaptowane przez szerszą rzeszę społeczeństwa, zależy od siły sieci społecznych wśród nastolatek i młodych kobiet oraz od sposobu postrzegania spo-łecznego nowych wariantów jako markerów tożsamości tych grup. Nie można wykluczyć scenariusza, w którym nowe warianty zostaną przypi-sane określonej grupie wiekowej i zanikną, gdy użytkownicy ci osiągną wiek dorosły.