N iew ątpliw a polaryzacja s tru k tu ry obszarowej gospodarstw w arunkuje zm iany w stru k tu rz e produkcji surowców i produktów roślinnych i zw ierzę
cych. Pozw ala bowiem na dopasowanie kierunków produkcji, zgodnie z „ko
rzyściam i skali”, do posiadanych zasobów ziemi. A naliza zm ian w stru k tu rz e użytkow ania ziem i rolniczej pow inna ponadto dać odpowiedź na pytanie: na ile zm iany te są zgodne z w aru n k am i przyrodniczym i jak ie posiada gospoda
rstw o. W śród polskich ekonom istów rolnych w ystępują różnice poglądów na głębokość zm ian w s tru k tu rz e produkcji roślinnej i zwierzęcej. Zdarza się naw et, że te n sam autor, w zależności od poziomu i s tru k tu ry agregacji d a nych, wyciąga różne wnioski dotyczące tej kw estii. W edług W. Józw iaka pol
45 Z r ó żn ic o w a n ie re g io n a ln e ro ln ictw a ..., s. 13.
38
scy ekonomiści rolni poświęcali niew iele uw agi zm ianom s tru k tu ry p ro d u k cji polskiego rolnictw a. O braz te n ulega jed n ak zm ianie od k ilk u n a s tu lat.
Produkcja żyta i ziem niaków m aleje system atycznie na rzecz produkcji p ro duktów roślinnych, które są w ytw arzane również przez producentów u n ij
nych. W chowie trzody chlewnej znaczenie zyskuje produkcja ferm owa. Taki sam c h a ra k te r m a szybko rozw ijająca się produkcja drobiarska. A utor pod
kreśla, że z uw agi n a s tru k tu rę produkcji „polskie rolnictwo zaczęło tracić swój odrębny charakter i zaczyna w ytw arzać te sam e rodzaje dóbr i to w taki sposób ja k gospodarstw a u n ijn e’46.
Zasiewy na g ru n ta c h ornych są w yznacznikiem produkcji rolniczej.
W 2002 roku ogólna pow ierzchnia zasiewów w gospodarstw ach rolnych wy
nosiła 10 764,3 tys. ha, w tym w gospodarstwach indyw idualnych 9 650,6 tys.
ha (89,7% ogólnej pow ierzchni zasiewów). W s tru k tu rz e zasiewów p rzew a
żają zboża, a w dalszej kolejności ziem niaki, rośliny przem ysłow e, rośliny pastew ne, strączkow e jad aln e i pozostałe rośliny, w tym w arzyw a. Zboża zaj
m ują ponad 3/4 zasiewów ogółem i w ykazują znaczne zróżnicow anie p rz e strzenne, a także silny zw iązek ze s tru k tu rą obszarow ą gospodarstw a.
Zmiany w s tru k tu rz e zasiewów w lata ch 1996—2002 obrazuje tab e la 7.
T a b e la 7. Z m ia n y s t r u k t u r y zasiew ó w w la ta c h 1 9 9 6 -2 0 0 2 w e d łu g g ru p ro ś lin i g ru p o b s z a ro w ych g o sp o d a rstw
G ru p y ro ślin
G ru p y o b szaro w e u ży tk ó w ro ln y ch (w h a ) ra z e m 1 h a
i w ięcej 1 -2 2 - 5 5 -2 0 2 0 -5 0 5 0 -2 0 0 200
i w ięcej
Zboża 5,2 6,3 7,6 6,5 2,2 0,2 1,6
S trączk o w e ja d a ln e 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0 - 0 ,1 - 0 ,2
Z iem n iak i -3 ,2 - 1 ,3 - 2 ,2 - 3 ,5 - 2 ,6 - 0 ,7 - 0 ,3
Przem y sło w e 0,7 - 0 ,8 -1 ,2 - 1 ,4 0,8 2,4 4,6
P a ste w n e - 2 ,9 - 5 ,3 -5 ,1 - 2 ,2 - 0 ,6 - 1 ,3 - 5 ,2
P ozostałe 0,2 1,0 0,8 0,5 0,2 - 0 ,5 - 0 ,5
Źródło: E w o lu cja g o s p o d a r stw ro ln y ch w la ta c h 1 9 9 6-2002, oprać, pod k ie r. W. J ó z w ia k a , G U S , W a rsz a w a 2003, s. 63.
Z analizy porównawczej danych om aw ianych spisów rolnych w ynika ponadto, że w gospodarstw ach z lepszym i glebam i i większej s tru k tu rz e ob
szarowej upraw iano znacznie więcej pszenicy niż żyta, a jęczm ienia więcej niż m ieszanek zbożowych. W ciągu 6 la t w stru k tu rz e zasiewów zaszły w y ra źne i racjonalne zm iany. Zyto zastępow ano zbożami o wyższych plonach - pszenżytem , kuk u ry d zą i m ieszankam i zbożowymi.
Najw iększą rolę ze w szystkich roślin zbożowych odgrywa pszenica. U dział zasiewów pszenicy w pow ierzchni zasiewów ogółem je s t najw iększy w woje
46 E w o lu cja ..., s. 33.
wództwach: dolnośląskim (40,4%), opolskim (35,0%), zachodniopom orskim (33,1%) oraz podkarpackim (32,8%).
Z iem niaki zajm ują najw iększą powierzchnię w województwach: mazowiec
kim (123,0 tys. ha), łódzkim (94,9 tys. ha), lubelskim (79,0 tys. ha) i wielko
polskim (71,5 tys. ha).
U praw a buraków cukrowych wykazuje w yraźną regionalizację, co związane jest głównie z przem ysłem przetwórczym oraz w a ru n k a m i glebowymi. K on
cen truje się ona przede wszystkim na teren ie trzech województw: kujawsko- -pomorskiego, wielkopolskiego oraz lubelskiego.
U dział zasiewów rzepaku i rzepiku w pow ierzchni zasiewów ogółem jest najw yższy w województwach: zachodniopom orskim (11,0%), opolskim (8,8%) oraz w arm ińsko-m azurskim (8,1%).
P odkreślenia w ym aga znaczący w zrost upraw y kukurydzy, zwłaszcza na ziarno, k tó ra w okresie międzyspisowym w zrosła w indyw idualnych gospo
darstw ach rolnych 3,5-krotnie. Ma miejsce rów nież koncentracja kukurydzy n a ziarno w gospodarstw ach o dużym obszarze.
Głównym czynnikiem determ inującym koncentrację u p raw jest jakość gruntów . M ożna jed n a k zauważyć, że koncentracji ziem i w indyw idualnych gospodarstwach rolnych towarzyszy zmniejszanie różnorodności upraw w prze
ciętnym gospodarstw ie rolnym . W zrost pow ierzchni zasiewów szczególnie widoczny je s t w gospodarstw ach powyżej 20 h a UR. In te resu jąc ą grupę s ta nowią gospodarstw a o powierzchni użytków rolnych 50 h a i więcej, które nie w yróżniają się intensyw nością produkcji, lecz w yróżniają się jej s tru k tu rą . N a grupę tę przypada praw ie 14% UR, 21% up raw y buraków cukrowych, 39% pow ierzchni zasiewów rzepaku i rzepiku oraz 37% pow ierzchni zasie
wów k u k u rydzy n a ziarno.
Proces koncentracji jeszcze wyraźniej przebiega w produkcji zwierzęcej.
Zm ianom w pogłowiu zw ierząt gospodarskich tow arzyszy równocześnie wy
cofywanie się w ielu gospodarstw z chowu tych zw ierząt oraz zwiększenie przeciętnego stad a. W okresie transform acji odsetek gospodarstw indyw idu
alnych posiadających bydło zmniejszył się z 70,5% w 1990 roku do 45,8%
w 2002 roku. P onadto w przypadku krów w sta d a c h liczących co najm niej 10 szt. w 2002 roku było 30% pogłowia, a w p rzypadku trzody chlewnej w sta d a c h powyżej 50 szt. było praw ie 60% tego pogłowia.
Pogłowie bydła w ykazuje znaczne zróżnicow anie regionalne. Największe natężen ie chowu bydła odnotowano n a tere n ie woj. podlaskiego 61,7 szt. na 100 ha UR, a najniższe - na teren ie woj. zachodniopom orskiego 13,6 szt.
Ś rednia obsada krów wynosi 18,4 szt. na 100 h a UR. W yższą obsadę krów od średniej krajow ej odnotowano w województwach: podlaskim (33,7 szt/100 ha UR), m azow ieckim (23,9), m ałopolskim (23,6), łódzkim (22,2), św iętokrzys
kim (18,9), podkarpackim (19,6) oraz w arm ińsko-m azurskim (19,3). W woj.
opolskim obsada krów na 100 ha UR je s t niższa od średniej krajowej i wyno
si 10,9 szt.
40
Średnia obsada trzody chlewnej na 100 h a UR w ynosiła w 2002 roku 116,0 szt. W obsadzie trzody chlewnej wyróżnia się woj. wielkopolskie (291,5), kujaw sko-pom orskie (210,4), opolskie (159,2), łódzkie (121,1) i pom or
skie (120,8). N ajniższą obsadę odnotowano w woj. podkarpackim (51,6).
W stru k tu rz e produkcji w drugim okresie transform acji rolnictw a polskie
go zachodziły nie tylko zm iany ilościowe, uw arunkow ane procesam i koncen
tracji ziemi, ale także zm iany jakościowe. N a niektóre z nich zw raca uw agę W. Józw iak47. W edług tego a u to ra w produkcji roślinnej w ystępow ały dwa zjawiska. Pierw sze, to zm iana jakości produktów . Rósł przede w szystkim udział pożądanych składników w masie surowca, jak np. udział skrobi w ziem
niakach skupow anych przez krochm alnie, w zrastał też udział c u k ru w b u r a kach cukrowych. Jednocześnie m iał miejsce tylko niew ielki w zrost produkcji globalnej w yrażanej w cenach stałych i przeliczonej na jednostkę użytkow a
nego rolniczo obszaru. Z powyższego w ynika, że producenci w ytw arzający dobra pochodzenia roślinnego szukali popraw y efektów ekonom icznych nie we wzroście produktyw ności stosow anych nakładów , lecz w popraw ie jakości produktów towarowych.
W produkcji zwierzęcej przem iany postępow ały dynam iczniej i w yrażały się poprzez:
- zm niejszanie m ateriałochłonności produkcji dzięki m niejszem u zużyciu pasz na jednostkę globalnej produkcji zwierzęcej,
- substytucję pasz objętościowych paszam i treściw ym i,
- postęp w jakości produktów pochodzenia zwierzęcego, np.: w 2000 roku udział m leka najwyższej jakości w skupie ogółem wyniósł 50%.