Stanisława Sokołowska • Anna Bisaga • Paweł Szwiec
Zmiany w organizacji i produktywności
rolnictwa indywidualnego w procesie integracji
z Unią Europejską
UNIWERSYTET OPOLSKI
Z m ia n y w o r g a n i z a c j i i p r o d u k t y w n o ś c i r o l n i c t w a i n d y w i d u a ln e g o
w p r o c e s i e in t e g r a c j i z U n ią E u r o p e j s k ą
(n a p r z y k ła d z ie b a d a ń w w o j e w ó d z t w i e o p o ls k im )
UNIW ERSYTET O POLSKI
S ta n is ła w a S o k o ło w sk a A n n a B isa g a
P a w e ł S z w ie c
Zm iany w o r g a n iz a c ji i p r o d u k ty w n o ś c i r o ln ic tw a in d y w id u a ln e g o
w p r o c e s ie in te g r a c ji z U n ią E u r o p e js k ą (na p r z y k ła d z ie b a d a ń
w w o je w ó d z tw ie o p o lsk im )
OPOLE 2006
AU TO RZY
S ta n is ła w a S o k o ło w sk a : W stęp , R ozdz. I, V II, Z ak o ń c z e n ie A n n a B isaga: R ozdz. II, IV, V III
P a w e ł S zw ie c : R ozdz. V, V I
S ta n is ła w a S o k o ło w ska , A n n a Bisaga'. R ozdz. III
R E C E N Z E N C I
Iren a K ociszew ska , K a z im ie rz Z im n ie w ic z
R E D A K C JA I K O R EK TA B a rb a ra Ł u s zc ze w sk a
R E D A K C JA T E C H N IC Z N A H a lin a Szczegół
SKŁAD K O M PU TE R O W Y J o la n ta K o tu ra
P R O JE K T O K ŁA DKI J a n u s z M ły n a r sk i
ISBN 9 7 8 -8 3 -7 3 9 5 -1 7 2 -3
W y d aw n ictw o U n iw e r s y te tu O polskiego, 45—037 O pole, ul. H . S ie n k ie w ic za 33.
S k ła d a n ie z am ó w ień : tel. (077) 441 08 78; e-m ail: w y d aw nictw o@ uni.opole.pl D ru k : D r u k a r n ia W y d a w n ic tw a Ś w ięteg o K rz y ża , 4 5 -0 0 7 O pole, ul. K a te d r a ln a 4.
Spis treści
W s t ę p ... 7
R ozd ział I. M eto d y k a b a d a ń (S. S o k o ł o w s k a ) ... 11
1. Problem y badaw cze, cel opracow ania, postaw ione t e z y ... 11
2. Cel, przedm iot i m etody b a d ań e m p i r y c z n y c h ... 14
3. C h arak tery sty k a badanych z b io ro w o śc i... 19
R ozd ział II. W okół sp o r ó w o r e g io n a ln e z r ó ż n ic o w a n ie k o n k u r e n c y jn o śc i r o ln ic tw a w P o lsc e (A. B i s a g a ) ... 23
1. Analiza s tru k tu ry obszarowej gospodarstw rolniczych w Polsce . . 30
2. Analiza regionalna produkcji rolniczych surowców i produktów roślinnych oraz z w ie r z ę c y c h ... 38
3. Znaczenie agrobiznesu dla rozwoju r o l n i c t w a ... 41
4. Regionalne asp ek ty Wspólnej Polityki R o l n e j ... 46
5. Typologia zróżnicow ania regionalnego rolnictw a w Polsce jako in stru m en t zarządzania jego rozwojem w procesie integracji z U nią E u r o p e j s k ą ... 54
R ozd ział III. Z m ian y w o r g a n iz a c ji r o ln ic tw a in d y w id u a ln e g o O p o lszczy zn y w p r o c e s ie in te g r a c ji z U n ią E u r o p ejsk ą (S. Sokołowska, A. B i s a g a ) ... 63
1. O rganizacja gospodarstw w latach: 1990, 1992, 2000 i 2004 . . . 65
2. Ocena zm ian w organizacji gospodarstw od początku transform acji ustrojowej do w stąpienia Polski do U nii E u r o p e j s k i e j ... ... 84
3. W n i o s k i ... ... 88
R ozd ział IV. S z a n se i z a g r o ż e n ia rozw oju r o ln ic tw a O p o lsz c z y z n y po a k c e sji P o lsk i do U n ii E u ro p ejsk iej w o p in ii r o ln ik ó w (A. B i s a g a ) ... 91
1. Zm iany na m apie wiedzy potrzebnej rolnikom jako wynik aprobaty/odrzucenia w arunków uczestnictw a we W spólnej Polityce R o l n e j ... 92
2. Rolnictwo w negocjacjach a k c e s y j n y c h ... 96
3. Nadzieje i obawy zw iązane z i n t e g r a c j ą ... 97
4. Postrzegany d y stan s konkurencyjności gospodarstw rolnych Opolszczyzny do gospodarstw U nii E u r o p e j s k i e j ... 100
R o zd zia ł V. R ząd ow e i p o za r z ą d o w e in s ty tu c je o d d z ia łu ją c e na r o ln ic tw o O p o lszczy zn y (P. Szwiec) ...
1. Instytucjonalne otoczenia r o l n i c t w a ...
2. D ziałanie instytucji r z ą d o w y c h ...
3. W ybrane organizacje pozarządowe w spierające rozwój w si . . . 4. W n i o s k i ...
R o z d z ia ł VI. S a m o o r g a n iza cja s p o łe c z n o ś c i w ie jsk ie j (P. Szwiec) . 1. Sam oorganizacja społeczności lokalnych - w stro n ę społeczeństw a
o b y w a te ls k ie g o ...
2. Funkcje i zadania wiejskich organizacji sam orządow ych . . . . 3. U czestnictw o rolników w sam orządzie w iejskim w w a ru n k a c h
in teg racji z U nią E u r o p e j s k ą ...
4. W n i o s k i ...
R o zd zia ł VII. Od p ie r w sz y c h r y n k o w y ch p r z e m ia n w r o ln ic tw ie do U n ii E u ro p ejsk ie j. Z a ch o w a n ia g o sp o d a r stw r o ln y c h
n a O p o lsz c z y ź n ie (S. S o k o ło w s k a )...
1. Ewolucja opinii rolników o polityce rolnej p a ń stw a od początku gospodarki rynkowej do wejścia Polski w s tru k tu ry U nii
E u r o p e js k ie j...
2. Zachow ania produkcyjne gospodarstw w św ietle b a d a ń
e m p i r y c z n y c h ...
3. W n i o s k i ...
103 103 105 110 112 113 113 116 118 126
127
128 134 142 R o z d z ia ł VIII. W k ie r u n k u tr w a łe g o i z r ó w n o w a ż o n e g o r o z w o ju
g o sp o d a r k i o b sz a r ó w w ie jsk ic h na O p o lsz c z y ź n ie (A. Bisaga) 1. A plikacja in stru m en tó w dobrej prak ty k i r o l n i c z e j ...
2. S topień akceptacji e k o r o z w o ju ...
3. Nowe zad an ia doradztw a ro ln ic z e g o ...
4. W n i o s k i ...
Zakończenie L ite ra tu ra Spis tabel
145 147 149 153 157 159 163 169
Wstęp
W ciągu o statnich p ię tn a s tu la t transform acji system owej w Polsce zaszły ogromne zm iany w zachow aniach podmiotów gospodarczych. P rzeobrażenia nastąpiły we w szystkich sektorach gospodarki. W rolnictw ie m iały one ogromną dynam ikę, choć wydawać by się mogło, że to w łaśnie te n sektor gos
podarki najszybciej i najelastyczniej przystosuje się do zm ian w otoczeniu.
W szak w czasie powojennej historii 80% rolnictw a było we w ład an iu in d y w idualnych gospodarstw rolnych.
Początki la t dziew ięćdziesiątych XX w ieku przyniosły likw idację p a ń stw o wych gospodarstw rolnych, zaś rolnicze gospodarstw a rodzinne m usiały po
szukiwać dla siebie nowych dróg w organizacji i produkcji, by przetrw ać i rozwijać się.
W połowie la t dziew ięćdziesiątych m inionego w ieku było już jasn e, że Pol
ska w stąpi w s tru k tu ry U nii Europejskiej. Dla rodzimego rolnictw a było to kolejne wyzwanie, które rodziło nowe pytania: — czy i ja k poradzi sobie ono z nową konkurencją, z nowymi uw arunkow aniam i organizacyjnym i i pro d u k cyjnymi? - czy proces integracyjny stan ie się nowym im pulsem jego rozw o
ju? - czy objęcie Polski in stru m e n ta m i Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) po
zwoli przezwyciężyć zapaść dochodową indyw idualnych gospodarstw rolnych i przyczyni się do pow stania swoistej „nadwyżki m odernizacyjnej?
W niniejszym opracow aniu pokazano zm iany w organizacji i pro d u k ty w ności rolnictw a indyw idualnego w województwie opolskim w procesie in te gracji z U nią Europejską.
Trzeba zauważyć, że na początku dekady la t dziew ięćdziesiątych polskie rolnictwo dysponowało 18 720 tys. ha, z czego na gospodarkę nieuspołecz
nioną przypadało 76% powierzchni, zaś pozostała część była we w ładaniu gos
podarstw państw ow ych i spółdzielczych. W 1990 roku w rolnictw ie z a tru d nionych było 4 425 tys. osób, tzn. około 27% ogółu pracujących w gospodarce i niewiele ponad 33% pracujących w sferze produkcji m aterialnej. W 1990 roku średnio na 100 h a użytków rolnych pracow ały w całym rolnictw ie 24 osoby, przy czym w gospodarstw ach państw ow ych 12 osób, zaś w in d y widualnych 25 osób. Ś redni obszar indyw idualnego gospodarstw a rolnego wynosił około 5,7 h a UR.
W 1999 roku polskie rolnictwo dysponowało are a łe m 18 435 tys. h a u ży t
ków rolnych, z czego 15 431 tys. ha UR należało do gospodarstw indyw idual
nych. W rolnictw ie zatrudnionych było 4 260 tys. osób, tzn. 27% ogółu p ra cujących w gospodarce. Z atrudnienie na 100 ha UR wynosiło 23 osoby, co świadczy o bardzo dużym przeludnieniu polskiej wsi. W artość dodana b ru tto produkcji rolniczej w ynosiła 3,4% p ro duktu krajowego bru tto .
W edług spisu rolnego z 2002 roku w rolnictwie, leśnictw ie i łowiectwie za
trudnionych było 2 138,3 tys. osób, tzn. około 16,9% pracujących w gospodar
ce. U dział tego sektora w produkcie krajowym b ru tto w ynosił 2,6%. W s a mym rolnictw ie zatrudnionych było 2 088,7 tys. osób, co stanow iło 16,5%
ogółu zatrudnionych.
Na U niw ersytecie Opolskim od początku zm ian ustrojow ych prowadzone są b ad an ia n a d organizacją i produktyw nością indyw idualnych gospodarstw rolnych. Ich kolejne edycje odbyły się w 1990, 1992, 2000 i 2004 ro k u 1.
P rezentow ane w tej książce badania są już czw artą edycją b a d a ń przepro
wadzonych w gospodarce rynkowej. Ich podstaw owym celem było p rze a n a li
zowanie zm ian w organizacji i produktyw ności rolnictw a województwa opol
skiego w procesie integracji z U nią Europejską, u stalenie jego kondycji i ocze
kiw ań kierow ników gospodarstw zw iązanych z nową sytuacją.
W 2004 roku b ad an iam i objęto 150 gospodarstw z gmin: Głogówek, T u ra wa, S k arb im ierz i O lszanka, uznanych za rep rezen taty w n e dla subregionów rolniczych Ś ląska Opolskiego. W badaniach tych pytano o kondycję polskiego rolnictw a w okresie bezpośrednio poprzedzającym akcesję naszego k raju do U nii Europejskiej.
W b a d an iach w roku 2004 przyjęto szereg założeń:
1. P rz e strz e n n a transform acja polskiej gospodarki doprow adziła do sy tu a cji, w której, z poznawczego p u n k tu w idzenia, teza, że rolnictw o polskie jest zróżnicow ane regionalnie m a c h a ra k te r oczywisty.
2. B adania z okresu w stępnego (1990, 1992) w skazały na dużą n iesta b il
ność gospodarstw rolnych, która sta ła się źródłem ich restrukturyzacji.
W b a d a n ia c h z 2000 roku uwidocznił się inny rodzaj niestabilności związany z poszukiw aniem właściwej stra te g ii rozwojowej. W 2004 roku szukano od
powiedzi na pytanie, czy strateg ie te są realizow ane i czy pozwolą one rolnic
tw u Opolszczyzny wejść na drogę rozwoju jakościowego, który jest celem strategicznym polityki konkurencyjności rolnictw a w spólnot europejskich.
3. W b a d a n ia c h z okresu transform acji ustrojowej rolnicy oceniali swoją sytuację i politykę rolną p aństw a, posiłkując się a rg u m e n ta m i zaczerpnięty
mi w prost z „rynku polityki”. In teresujące było, czy po akcesji Polski do Unii E uropejskiej ta tendencja będzie równie silna ja k w poprzednich okresach badawczych.
1 Zob. S. S o k o ło w sk a, P r o d u k ty w n o ś ć ro ln ictw a in d y w id u a ln e g o w o kresie d o ch o d ze n ia do g o s p o d a r k i ry n k o w ej, W y d aw n ictw o U n iw e rs y te tu O p o lskiego, O pole 1994; S. S o k o ło w sk a i Z es
pół, P rze o b ra ż e n ia w ro ln ictw ie in d y w id u a ln y m w o kresie z m ia n s y s te m u gospodarczego, W y
d a w n ictw o U n iw e r s y te tu O p olskiego, O pole 2002.
4. K orzystanie z funduszy stru k tu ra ln y c h wym aga nie tylko spraw nych samorządów: terytorialnego oraz zawodowego, ale też różnych form sam o
organizacji społeczeństw a. Prow adzone bad an ia m iały n a celu określenie po
ziomu aktyw ności obyw atelskiej rolników, przejaw iającej się p racą w s a m orządach rolniczych i organizacjach pozarządowych.
5. S trateg ia trw ałego, zrównoważonego rozwoju jest jednym z p rio ry te to wych celów UE. W okresie poprzedzającym akcesję podm iotem odpow iedzia
lnym za realizację polityki ekologicznej p aństw a były gminy, zobligowane do tw orzenia na swoim tere n ie właściwej in fra stru k tu ry technicznej. K orzysta
nie ze środków pomocowych W spólnej Polityki Rolnej U E zak ład a spełnienie przez gospodarstw a określonych w arunków środowiskowych. W b ad an iach staran o się ustalić, czy rolnicy m ają tego świadomość.
6. W ram ach drugiego filaru W PR możliwe jest zorientow anie gospodar
stw a w k ieru n k u pielęgnacji środow iska — był to też nowy przedm iot b adań w obecnej edycji.
7. Rozwój rolnictw a zakłada spraw ne otoczenie instytucjonalne. Z apytano zatem kierowników gospodarstw o ocenę głównych instytucji odpow iedzial
nych za realizację polityki rolnej państw a.
8. Cechą szczególną województwa opolskiego je st sytuacja, w której rolnic
two właściwie dom inuje w s tru k tu rz e agrobiznesu. In te resu jąc e było więc ustalenie, jak ten fak t postrzegany jest przez badanych: czy są z a in tere so w ani integracją poziomą (np. grupy producenckie) i pionową, ja k oceniają stan podsystem u przetw órstw a żywnościowego w regionie.
B adania przeprow adzone w 2004 roku pozwoliły zatem u stalić organizację i produktyw ność w ybranych gospodarstw , społeczną kondycję rolników oraz kondycję polskiego rolnictw a wchodzącego w s tru k tu ry U nii E uropejskiej.
Dzięki w ielokrotnym edycjom b a d ań możliwe stało się określenie zm iany w zachow aniach organizacyjnych i społecznych gospodarstw w okresie p ię t
n a stu lat transform acji i w okresie tw orzenia wspólnej europejskiej polityki rolnej (możliwość uogólnienia wielu wniosków w ynika ze specyfiki obszarów rolniczych województwa opolskiego).
B adania były prow adzone n a obszarze województwa opolskiego, które charakteryzuje się, n a tle k raju , dobrym i w arunkam i do produkcji rolniczej, dobrymi w ynikam i produkcyjnym i i wysoką k u ltu rą a g ra rn ą . Opolszczyzna jest ponadto regionem o dużym znaczeniu rolniczym i niew ykorzystanym po
tencjale produkcyjnym . W ysoka jakość rolniczej p rzestrzen i produkcyjnej, stosunkowo wysoka produktyw ność gospodarstw i dobre w yposażenie w m a
szyny rolnicze u z a sa d n iają — ja k sądzim y — atrakcyjność tego regionu jako teren u badań. W ydawało się od początku, tzn. już od pierw szych b a d ań 1990 roku, że na tych tere n ac h m ożna szukać pozytywnych zw iastunów p rzem ian systemowych. Z drugiej strony, jeśli tu n astąpiły jakieś negatyw ne sym pto
my zm ian system ow ych, to z tym większym nasileniem mogą się one pojawić na obszarach o słabszych w alorach rolniczych i niższej k u ltu rz e ag rarn ej.
Prezentow ane opracowanie składa się z ośm iu rozdziałów. W rozdziale pierw szym omówiono m etodykę badań. W drugim rozdziale przeprow adzono dyskusję nad regionalnym zróżnicowaniem konkurencyjności rolnictw a w Polsce. Rozdział trzeci zaw iera opis zm ian w organizacji i produktyw ności rolnictw a województwa opolskiego w okresie zm iany sy stem u gospodarczego oraz jego sta n w dniu akcesji z U nią Europejską. W kolejnym rozdziale omó
wiono szanse i zagrożenia rozwoju rolnictw a Opolszczyzny po akcesji do Unii E uropejskiej na podstaw ie opinii rolników. Rozdział p ią ty i szósty poświęco
ne są problem om sam oorganizacji społeczności wiejskiej. Szczególną uwagę poświęcono u sta le n iu poziomu zaangażow ania rolników w pracę pozarządo
wych i sam orządow ych organizacji oraz ocenie spraw ności funkcjonow ania tych instytucji. W rozdziale siódmym opisano drogę gospodarstw rolnych od pierw szych rynkow ych przem ian w rolnictw ie do wejścia w s tru k tu rę Unii E uropejskiej. O pisano tu zm iany z zachow aniach produkcyjnych gospo
darstw . O statn i, ósmy rozdział opracow ania to dyskusja n a te m a t trw ałego i zrównoważonego rozwoju gospodarki obszarów wiejskich n a Opolszczyźnie.
P rezentow ane opracow anie m a c h a ra k te r zarów no naukowo-poznawczy, ja k i praktyczny. K ierujem y je do szerokiego kręgu odbiorców - teoretyków i praktyków organizacji i zarządzania w rolnictw ie, ja k rów nież do s tu d e n tów k ieru n k u ekonomii, zarządzania i m arketingu, politologii oraz socjologii.
10
R o z d z ia ł I
Metodyka badań
1. P ro b lem y b a d a w c z e , c e l o p r a c o w a n ia , p o s ta w io n e te z y
Droga polskiego rolnictw a w okresie od początków gospodarki rynkowej do akcesji z k rajam i U nii Europejskiej była dynam iczna i skom plikow ana.
Na wsi i w rolnictw ie n a stą p iły ogromne przeobrażenia ekonom iczne i społeczne. Zm iana system u politycznego spowodowała na początku dekady lat dziew ięćdziesiątych likw idację państw ow ych gospodarstw rolnych, zaś indyw idualne gospodarstw a rolne m usiały poszukiw ać dla siebie nowych rozw iązań organizacyjnych i gospodarczych.
Badania nad organizacją i produktyw nością polskiego rolnictw a indyw idu
alnego realizowane były n a Wydziale Ekonomicznym U niw ersytetu Opolskie
go już od 1990 roku, a więc od początków gospodarki rynkowej, i były one kon
tynuacją wcześniejszych badań podjętych w Instytucie Śląskim w Opolu2.
W prezentow anym opracow aniu przedstaw iono w jego pierw szej części dyskusję o regionalnym zróżnicow aniu konkurencyjności rolnictw a w Polsce.
Dokonano tu analizy s tru k tu ry obszarowej gospodarstw rolniczych w Polsce, analizy regionalnej produkcji surowców roślinnych i zwierzęcych, omówiono znaczenie agrobiznesu dla rozwoju rolnictw a, opisano typologię zróżnicow a
nia regionalnego rolnictw a w Polsce jako in stru m e n tu z a rz ą d za n ia jego roz
wojem w procesie integracji z U nią Europejską. Ta część opracow ania o p a rta jest na przedm iotowej litera tu rz e , analizach statystycznych i obserw acji bez
pośredniej zjaw isk zachodzących w rolnictwie.
Dalsze części opracow ania są w ynikam i pracy zespołu badawczego (S. So
kołowska, A. Bisaga, P. Szwiec), porów nań z bad an iam i przeprow adzonym i na początku dekady la t dziew ięćdziesiątych3 i na koniec XX w ieku (badania S. Sokołowskiej, A. Bisagi, L. Piątkow skiej-Prokopczyk i A. K raw czyk)4.
2 S. Sokołowska, O rganizacyjne i społeczne u w a ru n k o w a n ia p ro d u k tyw n o ści in d y w id u a ln y c h g o spodarstw rolnych n a p rz y k ła d z ie w ojew ództw a opolskiego, In s ty tu t Ś ląsk i w Opolu, O pole 1989.
3 S. Sokołow ska, P r o d u k ty w n o ś ć ro ln ictw a ...
4 S. S o kołow ska i Z espół, jw.
Podstaw ow e wnioski badaw cze przedstaw ione w prezentow anym opraco
w aniu oparto na w ynikach b ad a ń em pirycznych przeprow adzonych w indy
w idualnych gospodarstw ach rolnych Opolszczyzny w roku 1990, 1992, tj. na początku zm iany system u gospodarczego, w roku 2000, tzn. po dziesięciu la tach dostosow yw ania tego sektora rolnictw a do w arunków gospodarki ry n kowej. W ten sposób próbowano zebrać inform acje o podstaw ow ych proble
m ach rolnictw a początku la t dziew ięćdziesiątych oraz po dziesięciu latach funkcjonow ania tych obiektów w gospodarce rynkowej. O statn ie badania po
chodzą z roku 2004, a więc były zrealizow ane już w okresie obecności Polski w s tru k tu ra c h U nii Europejskiej.
W b ad an iach w lata ch 1990 i 1992 postaw iono następ u jące tezy:
- W okresie transform acji systemowej cała gospodarka, a zatem i rolnic
two, napotyka wiele nowych b a rie r rozwojowych, ale jednocześnie występuje wiele czynników stym ulujących rozwój.
- W sytuacji przechodzenia rolnictw a z gospodarki cen traln ie sterow anej do gospodarki rynkowej d iam etraln ie zm ieniły się b ariery produkcji i wzro
stu produktyw ności gospodarstw rolnych.
- Pomimo centralnego planow ania w powojennej h isto rii Polski gospodar
stw a chłopskie m iały i ta k dość duże możliwości przystosow aw cze do zm ien
nych w arunków otoczenia.
- Zm iany zatem w sytuacji gospodarczej k ra ju spowodują, ja k się w yda
wało, zm iany w zachow aniach produkcyjnych gospodarstw i zdecydowanie łatw iej niż inne podm ioty gospodarcze dostosują się one do zm iennych w a
runków otoczenia5.
Tezy te zostały zweryfikowane w b ad aniach kolejno na próbie 200 i 100 gospodarstw indyw idualnych województwa opolskiego.
W b a d a n ia c h przeprow adzonych w 2000 roku n a próbie 100 gospodarstw indyw idualnych postawiono dodatkow ą tezę, a mianowicie tak ą, że gospodar
stw a indyw idualne m usiały po dziesięciu lata ch gospodarow ania w zm ienio
nych w a ru n k a ch ekonomicznych i społecznych przestroić się na prorynkow ą politykę i przew ażająca część z nich znalazła dla siebie miejsce w nowych w aru n k ach gospodarczych.
W celu w eryfikacji postaw ionych tez we w szystkich edycjach badań, z rea
lizowano następ u jące procedury badawcze:
1. prześledzono zm iany, jakie zaistn iały w polskim rolnictw ie w ciągu lat dziew ięćdziesiątych XX wieku,
2. zbadano tendencje zm ian w organizacji rolnictw a indyw idualnego w tym okresie,
3. zbadano zachow ania produkcyjne gospodarstw indyw idualnych, 4. zbadano zachow ania społeczne rolników,
5. rozpoznano b a rie ry rozwojowe gospodarstw indyw idualnych w okresie tran sfo rm acji ustrojowej.
° Zob. S. S o k o ło w sk a, P r o d u k ty w n o ś ć ro ln ictw a ..., s. 37.
12
Badania zrealizow ane w lata ch 1990-2000 pozwoliły opisać produkcję w gospodarstwach rolnych oraz ocenić zachow ania produkcyjne i społeczne rolników.
O statnia edycja bad ań odbyła się w 2004 roku. Objęto nim i 150 gospo
darstw z gmin: Głodówek, T uraw a, S karbim ierz i O lszanka, uznanych za r e prezentatywne dla subregionów rolniczych Śląska Opolskiego. Pytano w nich o kondycję polskiego rolnictw a w okresie bezpośrednio poprzedzającym akce
sję naszego k raju do U nii Europejskiej. W badaniach w roku 2004 postaw io
no szereg tez:
1. P rzestrzen n a transform acja polskiej gospodarki doprow adziła do s y tu a cji, w której, z poznawczego p u n k tu widzenia, teza, że rolnictw o polskie jest zróżnicowane regionalnie m a c h a ra k te r oczywisty.
2. B adania z okresu w stępnego (1990, 1992) w skazały n a dużą n ie s ta b il
ność gospodarstw rolnych, k tó ra sta ła się źródłem ich re stru k tu ry za c ji.
W badaniach w 2000 roku uwidocznił się inny rodzaj niestabilności, zw iązany z poszukiw aniem właściwej stra te g ii rozwojowej.
3. B adania z roku 2004 m iały ukazać, czy stra te g ie te są realizow ane i czy pozwolą one rolnictw u Opolszczyzny wejść na drogę rozwoju jakościowego, który jest celem strategicznym polityki konkurencyjności rolnictw a w spólnot europejskich.
4. W badaniach z okresu transform acji ustrojowej rolnicy oceniali swoją sytuację i politykę rolną p a ń stw a posiłkując się a rg u m e n ta m i zaczerpnięty
mi wprost z „rynku polityki”. Interesu jące było, czy po akcesji Polski do U nii Europejskiej ta tendencja będzie rów nie silna jak w poprzednich okresach badawczych.
5. K orzystanie z funduszy s tru k tu ra ln y c h w ym aga nie tylko spraw nych samorządów: terytorialnego, zawodowego, ale też różnych form sam oorgani
zacji społeczeństwa.
6. S trateg ia trw ałego, zrównoważonego rozwoju jest jednym z p rio ry te to wych celów UE. W okresie poprzedzającym akcesję podmiotem odpowiedzial
nym za realizację polityki ekologicznej p aństw a były gm iny, zobligowane do tworzenia na swoim tere n ie właściwej in fra stru k tu ry technicznej. K orzysta
nie ze środków pomocowych W spólnej Polityki Rolnej UE zak ład a spełnienie przez gospodarstw a określonych w arunków środowiskowych. W b ad aniach starano się ustalić, czy rolnicy m ają tego świadomość.
7. W ram ach drugiego filaru WPR możliwe jest zorientow anie gospodar
stwa w k ieru n k u pielęgnacji środow iska - był to też nowy przedm iot b a d ań w obecnej ich edycji.
8. Rozwój rolnictw a zakłada spraw ne otoczenie instytucjonalne. Z apytano zatem kierow ników gospodarstw o ocenę głównych instytucji odpow iedzial
nych za realizację polityki rolnej państw a.
9. Cechą szczególną województwa opolskiego je s t sytuacja, w której rolnic
two właściwe dom inuje w stru k tu rz e agrobiznesu. In teresu jące było więc ustalenie, ja k ten fak t postrzegany je s t przez badanych: czy są z a in tere so
w ani integracją poziomą (np. grupy producenckie) i pionow ą (umowy np.
kontraktacyjne), ja k oceniają oni sta n podsystem u przetw ó rstw a żywnościo
wego w regionie.
B ad an ia przeprow adzone w 2004 roku pozwoliły zatem u sta lić organizację i produktyw ność badanych gospodarstw, społeczną kondycję rolników oraz kondycję polskiego rolnictw a wchodzącego w s tr u k tu ry U nii Europejskiej.
W ielokrotna edycja badań dała możliwość zaobserw ow ania zm ian w zacho
w aniach organizacyjnych i społecznych gospodarstw w okresie p ię tn a stu lat transform acji i w okresie tw orzenia wspólnej europejskiej polityki rolnej.
2. C el, p r z e d m io t i m eto d y b a d a ń e m p ir y c z n y c h
Podstaw ow ym celem badań zrealizowanych w 2004 roku było przeanalizo
w anie zm ian w organizacji i produktyw ności rolnictw a województwa opol
skiego w procesie integracji z U nią Europejską, u sta le n ie kondycji tego rol
nictw a i oczekiwań, ale też i obaw kierowników gospodarstw związanych z nową sytuacją. Dla realizacji celu pracy i w eryfikacji postaw ionych wyżej tez przeprow adzono - jak już wspom niano - b a d a n ia em piryczne w 150 indyw idualnych gospodarstw ach rolnych położonych w gm inach: Głodówek, T uraw a, S k arbim ierz i O lszanka. Była to już czw arta edycja b a d a ń przepro
w adzonych w gospodarce rynkowej.
We w szystkich edycjach zastosowano m etodę b a d a ń m onograficznych6.
P odstaw ą uzyskanych informacji były wywiady kw estionariuszow e, analiza dokum entacji w gospodarstw ach i służbach rolnych w gm inach, obserwacja bezpośrednia badanych gospodarstw oraz analiza s ta ty sty k i rolniczej.
W b ad an iach z roku 1990, 1992, 2000 i 2004 podstaw ow ym narzędziem badaw czym był jednakow y dla w szystkich gospodarstw kw estionariusz wy
w iadu składający się z kilku części*.
Pierw sza część w yw iadu w 1990 roku dotyczyła c h a ra k te ry sty k i gospodar
stw a, tzn.: a re a łu użytków rolnych, jakości gleb, s tru k tu ry zasiewów, plonów podstaw ow ych upraw , obsady zw ierząt gospodarskich, wielkości i w artości produkcji roślinnej i zwierzęcej, sprzedaży produktów rolnych oraz w yposa
żenia gospodarstw w m aszyny rolnicze. N a stęp n a część kw estionariusza za
w ierała p y tan ia dotyczące:
— oceny polityki rolnej p a ń stw a i jej wpływu na decyzje produkcyjne kie
rowników gospodarstw ,
— wpływu zm ian w otoczeniu bliższym i dalszym na organizację produkcji,
— uczestnictw a rolników w wiejskich organizacjach sam orządow ych i spo
łeczno-zawodowych,
6 Zob. S. N o w ak , M eto d o lo g ia b a d a ń socjologicznych, P W N , W a rs z a w a 1970, s. 230.
* K w e s tio n a riu s z e w y w iad ó w z a s to s o w a n e w po szczeg ó ln y ch e d y cjac h b a d a ń z n a jd u ją się w a rc h iw u m K a te d r y O rg a n iz a c ji i Z a rz ą d z a n ia U n iw e rs y te tu O polskiego.
— oczekiwań rolników wobec polityki rolnej p ań stw a oraz zam ierzeń pro dukcyjnych gospodarstw na najbliższe lata,
- oceny szans i możliwości rozwojowych swoich gospodarstw .
W badaniach z roku 1990 w kw estionariuszu w yw iadu z a w arte były rów nież p ytania o w yposażenie wsi i gm iny w składniki in fra s tru k tu ry technicz
nej i społecznej. Chciano w te n sposób ustalić zw iązek pom iędzy w yposaże
niem in fra stru k tu ra ln y m a produktyw nością gospodarstw .
W badaniach w roku 1992 poszerzono kw estionariusz w yw iadu o p y tan ia dotyczące sam orządu wiejskiego i oczekiwań rolników zw iązanych z s a morządem i społeczno-zawodowymi organizacjami, w których rolnicy działają.
Badania te prowadzono wówczas w ram ach P rogram u Badawczego G ra n t
„Samorząd lokalny n a Ś ląsku Opolskim i jego specyfika reg io n a ln a ”7.
W badaniach w 2000 i 2004 roku dużą uw agę zwrócono na odpowiedzi ro l
ników zw iązane z oceną gospodarow ania w kilku o statn ich latach. W ażny był ich kom entarz zaw arty w pytaniach otw artych.
W badaniach w 2004 roku kw estionariusz wyw iadu został poszerzony 0 blok pytań zw iązanych z procesem integracji Polski z U nią E uropejską.
W pozostałych blokach p y tań wprowadzono nowe segm enty, aby uzyskać pełniejszy obraz zm ian zachodzących w stru k tu rz e gospodarstw , organizacji 1 stru k tu rz e produkcji rolnej, in stru m e n ta c h popraw iających jej p ro d u k ty w ność, celach gospodarow ania oraz pow iązaniach gospodarstw z innym i ogni
wami agrobiznesu. Rozbudowano też blok p y tań zw iązany z sam orządem wiejskim, zw racając w iększą uw agę na formy sam oorganizacji wsi i rolników oraz subiektyw ną ocenę potrzeb rozwojowych.
W bloku dotyczącym integracji Polski z U nią E uropejską w k w e stio n a riu szu wywiadu m ożna wyodrębnić następujące segm enty pytań:
1. Źródła inform acji o U nii Europejskiej, jej polityce rolnej i ich ocena.
2. Korzyści i obawy wywołane procesem integracji z UE.
3. W iedza o zasadzie współzależności pomocy dla gospodarstw od p rze strzegania dobrej p rak ty k i rolniczej.
4. Stosunek do instrum entów przedakcesyjnych modernizacji wsi i rolnictwa.
5. Aktywność kierow ników gospodarstw w uzyskiw aniu dopłat bezpośred
nich i kwot mlecznych.
Pytanie o kondycję rolnictw a w okresie bezpośrednio poprzedzającym akcesję Polski do U E w ujęciu regionalnym uznać m ożna za pierw szoplano
we, bowiem po przeprow adzonej w czerwcu 2003 roku reform ie W spólnej Po
lityki Rolnej, ze względu n a w zrost znaczenia polityki s tru k tu ra ln e j (m echa
nizm modulacji), regionalizm uległ znacznem u wzm ocnieniu. Również re a li
Zob. S. Sok o ło w sk a, U d z ia ł ro ln ik ó w w s a m o rzą d z ie w ie js k im w o kresie tr a n s fo r m a c ji ustrojow ej (na p r z y k ła d z ie b a d a ń n a Ś lą s k u O po lskim ), O pole 1993, m a s z y n , pow iel. T e m a t z re a lizo w an y w ra m a c h P r o g r a m u B ad aw czeg o G r a n t n r 1 - 0 1 - 8 3 - 7 1 - 0 1 „ S a m o rz ą d lo k a ln y n a Ś lą s k u O p o lsk im i jego sp e c y fik a r e g io n a ln a ”, I n s t y t u t Ś lą sk i w O polu, k ie r. g r a n tu S. M a la r ski. Zob. też S. S o k o ło w sk a, S a m o r z ą d w iejsk i n a Ś lą s k u O p o lsk im w okresie tr a n s fo r m a c ji ustrojow ej, „W ieś i R o ln ic tw o ” 1995, n r 2, s. 134 i n a s t.
zacja zasady współzależności, orientującej wieś i rolnictw o w k ierunku trw ałego i zrównoważonego rozwoju, pow iązana je s t z lokalnym i i regional
nym i stra te g ia m i w ram ach Agendy 21. In stru m e n ty te prow adzą do z n a czącej konsolidacji polityki rolnej i polityki s tru k tu ra ln e j UE, czego w yra
zem jest drugi filar WPR. Polityka regionalna stanow i jeden z najw ażniej
szych, oprócz budowy unii ekonomicznej i m onetarnej, program ów przyję
tych w UE. W Polsce zaś polityka regionalna nie m a w zasadzie żadnych trw ałych tradycji.
W p rzypadku województwa opolskiego zbudow anie stra te g ii rozwoju r e gionalnego bez określenia roli rolnictw a w gospodarce regionu je s t niem ożli
we. A zatem w w arstw ie praktycznej prow adzone w 2004 roku b ad an ia są nie tylko diagnozą sta n u istniejącego, ale mogą ułatw ić dialog społeczny, służący sform ułow aniu takiej strategii.
We w szystkich edycjach badań kw estionariusze wywiadów kończyła m e
tryczka zaw ierająca informacje o właścicielu gospodarstw a (płci, wieku, wy
kształceniu, praktyce w zawodzie), jak również dane o członkach jego rodzi
ny w spólnie gospodarujących. Inform acje o rodzinie pozwoliły na obliczenie zasobów pracy w gospodarstwie.
N arzędzia badaw cze były weryfikowane w tra k c ie b a d a ń pilotażowych, które m iały n a celu potwierdzić prawidłowość ich doboru. W badaniach w roku 1990, 1992, 2000 i 2004 przeprow adzono z kierow nikam i gospo
d a rstw liczne wyw iady wolne, w których w ypow iadali się oni na te m a t szans i zagrożeń produkcyjnych w swoich gospodarstw ach, polityki rolnej, b arier rozwojowych w swoich gospodarstw ach oraz planów n a przyszłość dla nich i ich następców .
W b ad an iach nad typologią w arunków produkcyjnych, podobnie jak w po
przednich edycjach badań, gm iny województwa opolskiego zostały podzielo
ne n a trz y grupy: o najlepszych w aru n k ach produkcyjnych, o średnich w a
ru n k ac h do produkcji rolniczej oraz gm iny o najsłabszych w arunkach do produkcji rolniczej. B adania em piryczne prowadzono w kolejnych latach w gm inach o zróżnicow anych w arunkach produkcyjnych8.
Przyjętych do kolejnych badań wielkości prób (200, 100, 100, 150) nie moż
na trak to w ać jako statystycznie uzasadnionych w odniesieniu do całego k r a ju, a zatem nie mogą one pretendow ać do rep rezen to w an ia w szystkich tego ty p u gospodarstw . Próby te są jed n a k ilu stracją istniejącej w badanym woje
wództwie sytuacji i mogą stanowić podstaw ę do sform ułow ania diagnozy oraz weryfikacji postaw ionych tez badawczych9. Wiele wniosków wynikających z badań można odnieść do całego rolnictw a indywidualnego w kraju.
8 Zob. K. H a n u sik , Z ró żn ico w a n ie w a ru n k ó w p ro d u k c y jn y c h ro ln ictw a in d yw id u a ln eg o w edług g m in w w ojew ó d ztw ie o p o lskim , „ S tu d ia S połeczno-E konom iczne” 1985, t. 12, s. 86 i n a st.
9 R ó żn a j e s t o p in ia b a d a c z y d o ty cząca w ielkości p ró b y u p o w a ż n ia ją c e j do u o g ó ln ie n ia w y n i
ków b a d a ń . A n a liz y p o g ląd ó w d o k o n a ł m .in . B. K le p a c k i w a r ty k u le Z a s a d y w yb o ru p ró b y do b a d a ń e k o n o m ic zn o -ro ln iczyc h n a ła m a c h „R oczników N au k o w o -R o ln iczy ch ” 1987, S e ria G:
16
Przyjęte do b a d a ń próby zostały dobrane w sposób celowy. Przy wyborze gospodarstw do b a d ań przyjęto następujące założenia:
— wzięto pod uw agę gospodarstw a o obszarze powyżej 10 ha użytków rol
nych, a zatem te, z których można uzyskać liczącą się produkcję tow arow ą (w badaniach w 1990, 1992 i 2000 roku były to gospodarstw a powyżej 5 ha),
— praca w gospodarstw ie stanow iła główne źródło u trz y m a n ia rolnika i jego rodziny,
— wytypowano gospodarstw a o różnej wielkości, o zróżnicow anym udziale użytków zielonych w użytkach rolnych, różnej jakości gleb i zróżnicow anym w yposażeniu technicznym .
Zebrany w gospodarstw ach indyw idualnych m ate ria ł em piryczny pozwolił na:
— opis badanych gospodarstw — głównie w arunków do produkcji rolniczej i ich organizacji,
— ustalenie, w jakim stopniu w aru n k i otoczenia w płynęły na zachow ania produkcyjne gospodarstw u progu zm ian system owych, po dziesięciu latach ich funkcjonowania w gospodarce rynkowej oraz w okresie aplikacji in s tr u mentów WPR,
— u stalenie zm ian w organizacji gospodarstw n a początku dekady la t dziew ięćdziesiątych, na koniec w ieku oraz w m omencie akcesji do UE,
— poznanie opinii rolników, w jak i sposób otoczenie rolnictw a wpływa na ich decyzje produkcyjne,
— ustalen ie opinii kierow ników gospodarstw na te m a t sam oorganizacji wsi i rolników,
— ustalen ie opinii rolników na tem a t szans i zagrożeń dla ich gospo
darstw , zw iązanych z przystąpieniem Polski do s tr u k tu r UE,
— poznanie subiektyw nej opinii rolników na te m a t polityki rolnej p a ń stw a oraz postulatów pod adresem tej polityki.
B adania przeprow adzone w województwie opolskim dały możliwość ok re
ślenia w arunków ekonom iczno-organizacyjnych gospodarow ania. Z kolei w a runki ekonom iczno-organizacyjne, których w yznacznikam i są: obszar gospo
darstw a, bonitacja gleby, obszar trw ałych użytków zielonych oraz zasoby pracy tw orzą dla gospodarstw a typ w arunków produkcyjnych. R yszard M a n teuffel definiuje typ produkcyjny jako „zespół w arunków przyrodniczych
E k o n o m ik a R o ln ic tw a , t. 84, z. 3, s. 137 i n a s t. Z. K le p ac k i p isze, że w l it e r a t u r z e p o g lą d y n a t e m a t w ielkości próby, k tó ra u p o w a żn ia do uo g ó ln ien ia w yników b a d a ń są dość zróżnicow ane. I ta k np. A. W oś tw ierd zi, że p ró b a 300—500 g o sp o d arstw m oże być całkow icie w y s ta rc z a ją c a do ogól
niejszego w nioskow ania, gdyż p rz y tak iej liczebności próby zan ik ają in d y w id u aln e cechy gospo
d arstw . In n i au to rz y , ja k np. J . L iczkow ski, T. M arszałk o w icz o k re śla ją p ró b y k ilk u d ziesięcio ele- m entow e jak o w y sta rcz a ją ce do ogólniejszego w nio sk o w an ia. P odobnie K. Z asęp a, V. B a rn e t i S. Szulc u w a ża ją, że pró b y np. 1 00-elem entow e są rzeczyw iście d u że i w n io sk i z b a d a ń ta k ic h prób m ożna uogólniać. O czyw iście p o g ląd y te dotyczą ty lk o celowego doboru próby, p o n iew aż p rz y doborze losow ym n ie z b ę d n a liczebność pró b y je s t o k reślo n a w ed łu g o d p o w ied n ich wzorców . P rz y toczone o pinie u p o w a żn ia ją do stw ie rd z e n ia , że w ielkości prób w o m aw ia n y ch b a d a n ia c h s ą w y sta rcz ają ce do uogólnień, b ow iem dobór p róby b ył w k ażd y m p rz y p a d k u celowy.
i m akroekonom icznych predestynujących to gospodarstw o do przyjęcia okre
ślonego system u i kierunku produkcji”10. Zasadniczymi cechami kształtującym i typ produkcyjny gospodarstw a są według tego au tora: wielkość gospodar
stw a, jakość gleb, s tr u k tu ra użytków rolnych oraz jakość w arunków ekono
m icznych11. Typ w arunków produkcyjnych określony je st jako zespół względnie stałych w arunków przyrodniczych i ekonomicznych, w których znajduje się gospodarstw o lub też w jakich powstaje.
Pojęcie ty p u w arunków produkcyjnych stosuje się głównie do analizy eko
nomicznej i organizacyjnej gospodarstw. Zakw alifikow anie poszczególnych gospodarstw do odpowiednich typów produkcyjnych pozwala na ujednolice
nie ich potencjalnych w arunków . To zaś um ożliw ia porów nyw anie wyników lub w yznaczanie kierunków rozwoju. Typy w arunków produkcyjnych nie stanow ią jednostek niezm iennych. Co praw da, ogólne zasady i k ry teria ich w yodrębniania są stałe, jed n a k szczegółowe zasady nie są sztyw ne, a więc dostosowuje się je do potrzeb analizow anego m ateriału . W lite ra tu rz e przed
m iotu istnieje wiele sposobów oceny w arunków m ikroekonom icznych12.
Dla c h a ra k te ry sty k i w arunków produkcyjnych przyjęto w kolejnych edy
cjach b a d a ń n astępujący zestaw cech13:
1. obszar gospodarstw a, 2. jakość gleby,
3. udział użytków zielonych w użytkach rolnych (w%), 4. c h a ra k te ry sty k a właściciela gospodarstw a,
5. zasoby pracy.
Trzy pierw sze cechy opisują w aru n k i n a tu ra ln e , zaś dwie o statn ie c h a ra kteryzują położenie ekonomiczne gospodarstw a. Cecha charakteryzująca właściciela pow stała jako cecha syntetyczna (z;), uw zględniająca wiek właściciela oraz w ykształcenie. Oceniono punktow o wiek i punktow o wy
kształcenie, tw orząc cechę syntetyczną w edług zależności:
x i z i ~ - + -
x y
gdzie x i y to w artości średnie cech w ieku (xi) i cech w ykształcenia (yi). Zaso
by pracy wyznacza się jako sum y osób pracujących w gospodarstw ie, przyj
m ując zwykle stosow ane w tego rodzaju b ad aniach współczynniki kory
gujące: mężczyźni —1, kobiety -0 ,7 itd.
10 R. M a n te u ffe l, E k o n o m ik a i o rg a n iza c ja g o s p o d a r s tw a ro ln iczeg o , PW R iL, W arsz a w a 1981, s. 38; zob. te ż S. S ok o ło w sk a, P ro d u k ty w n o ś ć ro ln ictw a ...., s. 31 i n a s t., S. Sokołow ska i Z espół, jw .
11 Zob. R. M a n te u ffe l, T ypy, sy s te m y i k ie r u n k i. P róba u s ta le n ia pojęć, „ Z a g a d n ie n ia E k o n o m ik i R o ln ej” 1961, n r 4.
12 Zob. m .in . R. M a n te u ffe l, E k o n o m ik a ..., s. 41 i n a s t.
13 S. S o k o ło w sk a, O rg a n iza cy jn e i społeczne u w a r u n k o w a n ia w z r o s tu p r o d u k ty w n o ś c i in d y w id u a ln y c h g o s p o d a r stw rolnych, I n s t y t u t Ś lą s k i w O polu, O pole 1989, s. 93 i n a s t. T a k ie cechy p rz y ję to te ż w b a d a n ia c h w 1990, 1992, 2000 i 2004 r.
18
W celu pokazania organizacji badanych gospodarstw funkcjonujących w określonych w arunkach przyrodniczo-ekonom icznych posłużono się ko n cepcją Z. W ojtaszka, tj. podziałem na k ieru n k i produkcyjne, biorąc za pod
staw ę s tru k tu rę produkcji w gospodarstw ie. W analizach przyjęto produkcję towarową liczoną w jednostkach zbożowych. Za w ym ienionym au to rem go
spodarstw o uznano za jednokierunkow e, gdy jed n a z gałęzi stanow iła powy
żej 40% produkcji, a pozostałe gałęzie nie przekraczały 30%. D w u k ie ru n kowymi nazw ano gospodarstw a posiadające dwie gałęzie na tyle rozw inięte, że każda z nich p rzekraczała 30% produkcji. W ielostronnym , z w yodręb
niającą się gałęzią wiodącą, nazw ano gospodarstw o wówczas, gdy jedna z gałęzi daw ała 30% rozpatryw anej kategorii produkcji. Jeśli żadna z gałęzi nie przekraczała 30% udziału w s tru k tu rz e produkcji, gospodarstw o uznano za w ielostronne: roślinne, gdy udział produkcji roślinnej p rzek raczał 50%, i hodowlane, gdy przew ażała produkcja zw ierzęca14. W skazane k ry teriu m pozwoliło dokonać podziału poszczególnych zbiorów gospodarstw na grupy.
Zebrany i przetw orzony w ten sposób m ate ria ł mógł służyć do porów nania kierunków produkcji w gospodarstw ach z ich efektywnością. Porów nania tego dokonano kolejno dla la t 1990, 1992, 2000 i 2004. W ten sposób m ożna było uchwycić zm iany w organizacji gospodarstw i ocenić s ta n na początek dekady lat dziew ięćdziesiątych, na jej koniec i przed integracją Polski z U nią Europejską.
3. C h a ra k te r y sty k a b a d a n y c h z b io r o w o śc i
Podstawowy m ateriał badawczy sk ład ał się z czterech części: próby 200 gospodarstw w 1990 roku, próby 100 gospodarstw w 1992 roku, próby 100 gospodarstw w 2000 roku oraz próby 150 gospodarstw w 2004 roku.
Wśród właścicieli gospodarstw badanych w 1990 roku 96 % stanow ili męż- czyzni, 4% kobiety. 63,5% respondentów legitym ował się w ykształceniem podstawowym, 23,5% respondentów posiadało w ykształcenie zasadnicze z a wodowe, w ykształcenie średnie m iało 11%, w ykształceniem wyższym legity
mowało się 2% kierow ników gospodarstw. W łaściciele gospodarstw do 30 la t stanow ili 7,5% badanej próby, rolnicy w w ieku od 31 do 40 la t stanow ili 15,5 /«, w w ieku od 41 do 55 la t — 34,5%. Pozostali respondenci byli w w ieku powyżej 55 lat i ich udział wynosił 42,5%. Średni staż pracy w gospodarstw ie wynosił wśród badanych w 1990 roku 34 lata.
W omawianej grupie użytkownicy gospodarstw o powierzchni użytków rol
nych do 10 h a stanow ili 54%, o pow ierzchni od 10,1 do 15 h a - 30%, zaś o po
wierzchni powyżej 15 h a - 16%. Średni obszar gospodarstw a wynosił 10,9%.
14 Zob. Z. W o jtaszek , K ie r u n k i g o sp o d a r stw in d y w id u a ln y c h w P olsce c en tra ln ej, „R oczniki N a u k R oln iczy ch ” 1965, s e ria D: M o n o g rafie, t. 121. T en k lu cz o rg a n iz a c ji g o sp o d a rs tw p rz y ję to w e w s zy s tk ic h ed y cjach b a d a ń .
W 100 gospodarstw ach rolnych, w których prow adzone były badania w 1992 roku 95% kierowników gospodarstw to m ężczyźni, 5% kobiety. R es
pondenci do 30 roku życia stanow ili 15%, w w ieku od 31 do 40 — 19 %, od 41 do 55 la t - 39%. Respondenci powyżej 55 la t stanow ili 28%. W łaściciele gospodarstw z w ykształceniem podstawowym stanow ili 42%, z zasadniczym zawodowym 32%, w ykształcenie średnie miało 27%. A ni jeden kierow nik gospodarstw a nie m iał w ykształcenia wyższego.
W śród badanych indyw idualnych gospodarstw rolnych 30% stanow iły go
spodarstw a o pow ierzchni użytków rolnych do 10 h a, o pow ierzchni od 10,1 do 15 h a — 35%, zaś o powierzchni powyżej 15 h a rów nież 35%. Średni ob
szar gospodarstw a w tej próbie badawczej wynosił 15,1 h a użytków rolnych.
Respondenci z roku 2000 to 83% mężczyzn i 17% kobiet. Kierownicy gos
podarstw do 30 roku życia stanow ilil5% , w w ieku od 31 do 40 la t było 39%, w w ieku od 41 do 55 la t - 40% i w w ieku powyżej 55 la t było 6% responden
tów. W łaściciele gospodarstw z w ykształceniem podstaw ow ym stanow ili 17%
zbiorowości, z w ykształceniem zawodowym 52%, z w ykształceniem średnim 27% i z w ykształceniem wyższym 4%.
W śród badanej zbiorowości w 2000 roku było 21% gospodarstw o powierz
chni do 10 ha, 16% gospodarstw miało od 10,1 do 15 h a i aż 63% gospodarstw powyżej 15 ha. Średni obszar badanych gospodarstw wynosił 22,5 ha UR.
W b ad an iach zrealizow anych w 2004 roku 91% respondentów stanowili mężczyźni, zaś 9% kobiety. 5% kierowników gospodarstw legitym owało się w ykształceniem wyższym, 34% w ykształceniem średnim , 52% miało wy
kształcenie zasadnicze zawodowe, a 9% ukończoną szkołę podstaw ową. Tak więc, obserw ując zbiorowości z poszczególnych edycji b a d a ń widać, że znacz
nie popraw ił się stopień w ykształcenia kierow ników gospodarstw w ciągu o sta tn ic h p ię tn a s tu lat. Opisując w ykształcenie kierow ników gospodarstw należy zauw ażyć, że jeszcze lepiej od nich są w ykształcone ich żony; 5%
z nich legitym uje się w ykształceniem wyższym, 45 % m a w ykształcenie śred nie, zasadnicze zawodowe ma 38%, zaś 11% w ykształcenie podstawowe. W badanej zbiorowości w 2004 roku kierownicy w w ieku do 30 la t stanow ili 7,4%, od 31 do 40 la t - 30,4%, ponad połowa respondentów była w w ieku od 41 do 50 la t i tylko 8,1% kierowników gospodarstw m iało powyżej 55 lat. Tu też widać k o rzystną zm ianę. W ciągu okresu transform acji ustrojowej obni
żył się w iek kierow ników gospodarstw . Ich relatyw nie młody wiek w skazuje n a to, że mogą być oni jeszcze długo aktyw ni w swoich gospodarstw ach.
Opisując b a d a n ą zbiorowość m ożna dodać, że 27% kierow ników gospo
darstw pełni funkcje społeczne, również 14% w spółm ałżonek pełni takie funk
cje. 5% respondentów należy do p a rtii politycznych i 1,5% ich żon to członki
nie p a rtii politycznych. W 19% badanych gospodarstw nie m a dzieci, zaś w pozostałych 81% gospodarstw jest przeciętnie dwoje lub troje dzieci.
W zbiorowości 150 gospodarstw badanych w 2004 roku 23% miało powierz
chnię od 10 do 15 hektarów , powyżej 15 do 20 h a 17% i aż 60% obiektów go
spodarow ało n a ponad 20 ha. N ależy zauważyć, że około 17% gospodarstw 20
(25 gosp.) miało powierzchnię 50 ha i więcej, w tym 5% (8 gosp.) ponad 100 ha. Średnia pow ierzchnia gospodarstw objętych badaniem w ynosiła 35,2 ha, zaś średnia pow ierzchnia użytków rolnych wynosiła 34,3 ha. A zatem rów nież w ostatniej edycji b ad a ń m am y do czynienia z gospodarstw am i znacznie większymi niż w b ad aniach z okresu początku gospodarki rynkowej.
G ospodarstw a badane w 2000 i w 2004 roku ch arak tery zu je bardzo wyso
kie wyposażenie w m aszyny i urządzenia rolnicze. Popraw iło się ono znacz
nie w porów naniu z początkiem dekady lat dziew ięćdziesiątych15. W tabeli 1 zaprezentow ano w yposażenie badanych gospodarstw w w ażniejsze m aszyny rolnicze w 1990, 1992, 2000 i w 2004 roku. Dodatkowo dla gospodarstw obserwowanych w 2000 i w 2004 roku pokazano ich dostępność do wodo
ciągu sieciowego publicznego, dostępność do sieci elektrycznej oraz w yposa
żenie gospodarstw w telefon.
T a b e la 1. W y p o sażen ie b a d a n y c h g o sp o d arstw w m aszy n y ro ln icze o ra z d o stęp n o ść do w a ż n ie j
szych ele m en tó w in f r a s tr u k t u r y te c h n icz n ej
W y szczeg ó ln ien ie
U d z iał g o sp o d a rs tw w y p o sażo n y ch w po szczeg ó ln e s k ła d n ik i
(w %)
1990 r. 1992 r. 2000 r. 20 0 4 r.
Rodzaj m aszy n y :
- C iąg n ik i 95,5 99 100 99
w ty m g o sp o d a rs tw a w y p o saż o n e w 2 i w ięcej 30,0 46 72 83
— K o m b ajn zbożow y 23,5 38 57 67
- K om bajn do b u ra k ó w 21,5 31 44 38
- K om bajn do zie m n ia k ó w 26,0 43 33 24
D ostępność do sk ła d n ik ó w i n f r a s tr u k tu r y technicznej
- W odociąg sieciow y p u b lic z n y • 85 97
- Sieć e n erg ii e le k try c z n e j 380 V • 95 95
- T elefon w g o sp o d a rstw ie • 92 97
Żródlo: O p ra co w an ie w ła s n e n a p o d sta w ie b a d a ń .
B adania w okresie transform acji systemowej wykazały, że w wojewó
dztwie opolskim zasadniczej popraw ie uległ sta n in fra stru k tu ry technicznej.
W 2000 roku ponad 90% gospodarstw badanej populacji m iało dostęp do wo
dociągu publicznego, telefonu i sieci energii elektrycznej 380V. W roku akce
sji Polski do UE już 97% gospodarstw było podłączonych do wodociągu sie
ciowego i telefonu, zaś z sieci energii elektrycznej 380 V korzystało 95%
P or. m .in .: K. H a n u s ik , S. Sok o ło w sk a, P rze strz en n e zr ó żn ic o w a n ie ro ln ic tw a in d y w id u a l
nego w o jew ó d ztw a o p o lskieg o , „O p o lsk ie R oczniki E k o n o m ic zn e ” 2001, t. 16, s. 191 i n a s t. o ra z K. H a n u s ik , S. S o k o ło w sk a, U w a r u n k o w a n ia p o d e jm o w a n ia d ecyzji p r o d u k c y jn y c h w ro ln ic twie. A s p e k t p r z e s tr z e n n y , [w:j P rze m ia n y społeczne, eko n o m ic zn e i o rg a n iza c y jn e w e w sp ó łc ze s
nej g o spodarce p o ls k ie j, re d . K. H a n u s ik , U . Ł a n g o w sk a-S zc z ęś n ia k , S. S o k o ło w sk a, W y d aw n ic tw o U n iw e rs y te tu O p olskiego, O pole 2005.
gospodarstw . W b ad aniach tych jako problem w skazyw ano dostęp do sieci kanalizacyjnej.
W yposażenie w m aszyny było również dobre. W 2000 ro k u w szystkie gos
podarstw a posiadały ciągniki, w tym 2 i więcej aż 72%. W skaźnik wyposaże
nia gospodarstw w m aszyny specjalistyczne był zróżnicow any, jed n a k popra
wił się we w szystkich kategoriach w stosunku do b a d a ń z początku lat dziewięćdziesiątych. Największy wzrost nastąp ił w w yposażeniu gospodarstw w kom bajny zbożowe, co potw ierdza w zrost znaczenia specjalizacji zbożowej.
Podwoiła się liczba kombajnów buraczanych. Tylko liczba kombajnów do ziem
niaków zm niejszyła się w stosunku do roku 1992 o 10 punktów procento
wych. O dnotow ane w 2004 roku zm iany w stru k tu rz e w yposażenia gospo
d a rstw rolnych w ynikają z podjętych przez użytkow ników gospodarstw to
w arowych decyzji produkcyjnych. Ciągniki posiadało 99% gospodarstw, a w 83% z nich było ciągników 2 i więcej. Zaobserw owano też w zrost liczby kom bajnów zbożowych (67%). Zmniejszyła się n a to m ia st liczba kombajnów do buraków (do 38%) oraz kom bajnów do ziem niaków (do 24%).
M aszynam i rolniczym i najczęściej kupow anym i na w yposażenie gospo
d a rstw w próbie badawczej z 2004 r. były: agregaty upraw ow e, siew niki zbo
żowe i nawozowe, opryskiwacze i kopaczki elew atorow e. P onadto stw ierdzo
no dobre w yposażenie gospodarstw w urząd zen ia rolnicze: zbiorniki na gnojowicę posiadało 81% (w tym w szystkie gospodarstw a zajm ujące się pro
dukcją zwierzęcą), silosy n a kiszonkę 46%, schładzarki do m leka 41%, silosy na zboże 21% oraz suszarn ie 7% gospodarstw. N ależy podkreślić, że w roku akcesji Polski do U E zarówno decyzje inw estycyjne kierow ników gospo
darstw , ja k też s tr u k tu ra w yposażenia w m aszyny i u rząd zen ia rolnicze służyła popraw ie produktyw ności prowadzonej działalności rolniczej i odpo
w iadała typowi produkcyjnem u gospodarstw a.
N iezależnie od decyzji politycznych, które będą obligowały rolników do prow adzenia rachunkow ości rolnej, niezbędny będzie proces inform atyzacji gospodarstw rolnych. W próbie badawczej z 2004 roku 49% respondentów w skazało, że gospodarstw o domowe posiada kom puter, z tego w 12% wyko
rzystyw any je s t on do prow adzenia rachunkow ości rolnej.
22
R o z d z ia ł II
W o k ó ł s p o r ó w o r e g i o n a l n e z r ó ż n i c o w a n i e k o n k u r e n c y j n o ś c i r o l n i c t w a w P o l s c e
Okres transform acji systemowej spraw ił, że teza o pozostaw aniu w spół
czesnego rolnictw a w zasadniczym uzależnieniu od otoczenia zew nętrznego, jakim jest gospodarka regionu, narodow a, ugrupow ań integracyjnych, a n a wet globalna, p rzestała mieć wyłącznie akadem icki c h a ra k te r. W raz ze zm ianą system u ekonomicznego i społeczno-politycznego polskie rolnictw o zostało poddane procesom liberalizacji rynku rolnego, integracji z U nią E u ropejską i globalizacji. A. Woś mówi w tym kontekście o potrójnej pętli, w j a kiej znalazło się polskie rolnictw o16. Nie od razu też możliwe było dokonanie pełnej oceny i przew idzenie skutków oddziaływ ania tych procesów.
„Szokowy” sposób liberalizacji ry n k u rolnego spraw ił, że w łaśnie ta kw es
tia zdominowała dyskurs teoretyczny i praktyczno-polityczny oraz ocenę skutków transform acji systemowej rolnictw a polskiego w o statniej dekadzie XX wieku. Mimo iż „polski ek sperym ent” pełnej liberalizacji ry n k u rolnego oceniany jest przez większość ekonomistów n egatyw nie17, w skazuje się je d nak na pewne jego pozytyw ne sk u tk i - w yodrębnienie sek to ra agrobiznesu w rolnictwie. W edług T. H unka, po dziesięciu latach transform acji m iało już
„miejsce form ow ania się sektora rolnictw a wysokotowarowego, o poziomie sprawności technicznej i społecznej porównywalnej ze spraw nością sektorów nierolniczych, a zatem zdolnego do konkurencji na ry n k u krajow ym i m ię
dzynarodowym ’-18. Innym zjaw iskiem , jakie uwidoczniło się za sp raw ą dzia
łania m echanizm ów rynkowych, był w zrost zróżnicow ania regionalnego rol
nictwa. Cytowany a u to r zauw aża, że p rzestrzenny układ (koncentracja) sub- sektora polskiego agrobiznesu skupia się w ośm iu regionach Polski zachod
16 A. W oś, N o w y w y m ia r u w a r u n k o w a ń p o lsk ie g o ro ln ic tw a , „W ieś i R o ln ictw o ” 2001 n r 2 s. 84.
17 A. W oś, R o ln ic tw o i se k to r ży w n o śc io w y w 2001 ro ku , „ Z a g a d n ie n ia E k o n o m ik i R o ln ei”
2002, n r 6.
18 T. H u n e k , R o ln ic tw o w pro cesie fo r m o w a n ia się now ego ła d u sp o łeczn o -g o sp o d a rczeg o P o l
ski, [w:] W ieś i ro ln ictw o n a p rz e ło m ie w ie k ó w , re d . I. B u k ra b a -R y ls k a , A. R o sn e r, P A N IR W iR , W arsz a w a 2001, s. 43.
niej i północnej19. K onstatacja tego faktu prow adziła w pierw szej kolejności do w niosku, iż mimo spadku znaczenia rolnictw a w gospodarce narodowej może ono być źródłem rozwoju w regionach.
W m iarę ja k rosła i pogłębiała się baza em piryczna wiedzy na te m a t s k u t
ków d ziałania m echanizm ów rynkowych w rolnictw ie, w szczególności doku
m en tu jąca sytuację dochodową gospodarstw rolnych, ich efektyw ność ekono
miczną, w ykorzystanie czynników produkcji, itd ., coraz częściej formułowano w nioski, że m echanizm y te nie są w stanie sam odzielnie uruchom ić potrzeb
nych zm ian w rolnictw ie20, a naw et uległy zablokow aniu przez nie w e
w nętrzn e sam oistne czynniki jego rozwoju21. Nowych im pulsów rozwojowych u p atry w an o więc w procesie integracji Polski z U n ią E uropejską.
W łączenie polskiego rolnictw a i wsi w obszar W spólnej Polityki Rolnej, a także s tru k tu ra ln e j, wiejskiej i regionalnej oznacza początek zasadniczych zm ian oraz procesów dostosowawczych, jakie będą zachodziły w rolnictwie polskim w najbliższych dekadach. W edług W. Poczty wpływ procesu in te g ra cji Polski z U nią Europejską na sytuację sektora rolnego w Polsce można rozpatryw ać po pierwsze: z p u n k tu widzenia pożytków płynących z in te g ra cji dla całej gospodarki narodowej, w tym dla sektora rolnego, oraz po d ru gie: pod kątem w idzenia wynegocjowanych w arunków integracji w ujęciu sek
torowym. Pierw szy sposób podejścia koncentruje się przede w szystkim na wpływie integracji na przyspieszenie procesów w zrostu gospodarczego i sty m ulow anie p rzem ian gospodarczych. W drugim ujęciu zasadnicze znaczenie posiadać będą kwoty i parakw oty produkcji oraz poziom i system dopłat bez
pośrednich22.
N asilenie się różnic regionalnych rozwoju rolnictw a, a tak że fu n d am e n ta l
ne zasady obowiązujące w U nii Europejskiej, w tym głównie zasada pomoc
niczości, spraw iły, że w przededniu akcesji Polski do U E procesy integracyj
ne zaczęto rozpatryw ać również w ujęciu regionalnym . Potrzeba takich opracow ań w ynikała z konieczności przygotow ania dokum entów planistycz
nych stanow iących podstaw ę do prow adzenia negocjacji, a także w arunek w łączenia Polski do WPR i polityk stru k tu raln y ch U nii Europejskiej. Z p u n k tu w idzenia oczekiwanych zm ian m odernizacyjnych w ażniejsza była jednak odpowiedź na pytania: jakie będą rozm iary korzyści z uczestnictw a w WPR i politykach stru k tu ra ln y c h w ujęciu regionalnym 23 lub w innej postaci: jak
19 T am że .
J .S . Z eg a r, D y le m a ty d o ch o d o w e r o ln ictw a ch ło p skieg o n a p r z e ło m ie X X i X X I w ie k u ,
„W ieś i R o ln ic tw o ” 2001, n r 2, s. 107.
21 A. W oś, N o w y w y m ia r..., s. 84.
22 W. P o c z ta , W p ływ in te g ra c ji z U n ią E u ro p e js k ą n a p o ło że n ie e k o n o m ic zn e ro ln ictw a p o lsk ie g o w p ie r w s z y c h la ta c h p o akcesji, „W ieś i R o ln ictw o ” 2004, n r 2, s. 2 3 9 -2 4 1 .
23 E. G o rz e la k , S y tu a c ja e k o n o m ic zn a g o sp o d a r stw ro ln ych w u jęciu p r z e s tr z e n n y m p r z e d i p o zje d n o c z e n iu P o ls k i z U n ią E u ro p e jską , [w:] D o sto so w a n ie p o lsk ie g o r y n k u rolnego do w y m ogów UE, re d . A. K o w alsk i, SG H , IE R iG Z , ARR, W a rs z a w a 2 003, s. 78.
