Andrzej Richling, Wpływ zintegrowanych badań nad środowiskiem przyrodniczym na rozwój nauk geograficznych

Dyskusja dotycząca rozwoju geografii, w której badania zintegrowane

przeciwstawiane są tendencji do pogłębiania się specjalizacji, pozostanie zapewne nie rozstrzygnięta, podobnie jak próby ścisłego zdefiniowania granic naszej

dyscypliny. Oba nurty są w geografii obecne, oba są potrzebne i wzajemnie się stymulują. Podobnie się rzecz ma i w innych naukach przyrodniczych, gdzie też prowadzone są badania specjalistyczne oraz prace o charakterze syntetycznym. Nie ulega jednak wątpliwości, że w ostatnich dziesiątkach lat zainteresowanie badaniami szerzej zakrojonymi, mieszczącymi się w polu zainteresowania różnych dyscyplin wyraźnie wzrosło. Sprzyja temu upowszechnienie systemów informacji

geograficznej, co z kolei związane jest z rosnącą popularnością komputerów i możliwością wykorzystywania zdjęć lotniczych i satelitarnych. Geografowie coraz częściej uczestniczą w interdyscyplinarnych badaniach środowiska przyrodniczego i jego antropogenicznych przekształceń. Popularność badań zespołowych rośnie, chociaż w naszym kraju tradycja takich badań nie jest tak długa, jak na zachodzie Europy lub w Ameryce czy Australii.

Bezpośrednio po drugiej wojnie światowej rozpoczęły się w Australii prace zmierzające do określenia optymalnego sposobu użytkowania terenu. Były one prowadzone przez zespól współpracujących specjalistów, reprezentujących różne dyscypliny naukowe. Badania odnoszono do powierzchni jednostek przyrodniczych land units i land systems. Granice tych jednostek określano wstępnie na podstawie zdjęć lotniczych, a potem weryfikowano w terenie. W terenie również określano ich charakterystykę. Prace terenowe prowadziły paroosobowe zespoły, w skład których wchodzili geodeci, gleboznawcy, geolodzy, geografowie.

Str. 164

Doświadczenia australijskie zaowocowały stworzeniem systemu taksonomicznego jednostek oraz wypracowaniem metodycznych podstaw ich delimitacji i waloryzacji.

System australijski zyskał sobie popularność zwłaszcza w krajach języka angielskiego i był intensywnie rozwijany w latach 60. w Ameryce Północnej,

zwłaszcza w Kanadzie. W kraju tym prowadzone było systematyczne rozpoznanie potencjału przyrodniczego rozległych terenów, określane jako Ecological Land Classification. Ukazał się tu znakomity przewodnik do kartowania terenowego pod znamiennym tytułem L’inventaire du Capital-Nature [przypis 2.3.1]. Autorzy

cytowanej książki, geografowie i biolodzy, wprowadzili pojęcie integracji a priori i integracji a posteriori. W pierwszym przypadku wyróżnienie całościowych systemów przyrodniczych poprzedza analizę poszczególnych składowych przyrody, w drugim mapy syntetyczne powstają na podstawie zróżnicowanych i nie przystających do

siebie źródeł. Badania terenowe prowadzono w Kanadzie w sposób ujednolicony, z zastosowaniem odpowiednich formularzy. Kartowano jednostki pięciu poziomów taksonomicznych: regiony, dystrykty, systemy, typy i fazy. Jednostki te służyły jako pola odniesienia przy rozpatrywaniu poszczególnych cech środowiska

przyrodniczego. Również w odniesieniu do powierzchni jednostek formułowano ocenę terenu do różnych potrzeb.

Współpracy geografii fizycznej z innymi specjalnościami sprzyja również rozwijająca się ostatnio dynamicznie ekologia krajobrazu. Termin ten wprowadził w latach 30.

naszego stulecia C. Troll dla określenia dyscypliny zajmującej się funkcjonalną treścią krajobrazu i wyjaśnianiem jego wielostronnych i zmieniających się zależności.

Rozwój tego podejścia wiązał z wykorzystaniem zdjęć lotniczych [przypis 2.3.2].

Ekologia krajobrazu jest dziś odbierana jako interdyscyplinarne pole badawcze lub odrębna dyscyplina zajmująca się przede wszystkim relacjami pomiędzy przyrodą i działalnością człowieka. Skupia ona specjalistów o różnym wykształceniu.

Atrakcyjność tego podejścia zdaje się polegać na zakładanej z góry współpracy i możliwości konfrontacji rozwiązań stosowanych przez różne dyscypliny, w

pierwszym rzędzie przez geografię i biologię. Coraz częściej okazuje się, że większość rozwiązań stosowanych w badaniach geografii fizycznej może być przydatna w badaniach przyrody żywej, zwłaszcza dotyczących aspektów przestrzennych, oraz że metody stosowane w ekologii mogą się przyczynić do głębszego i bardziej pełnego poznania sposobu funkcjonowania systemów abiotycznych.

Str. 165

Ekologia krajobrazu rozwijała się szczególnie w Holandii, gdzie od 1972 roku działa Towarzystwo Ekologii Krajobrazu, oraz na Słowacji. Na podkreślenie zasługuje rola M. Ru●ièki, który stworzył w Bratysławie prężnie działający Instytut

Eksperymentalnej Biologii i Ekologii (obecnie Instytut Ekologii Krajobrazu) i

zorganizował 11 konferencji poświęconych badaniom ekologiczno-krajobrazowym.

W 1982 roku, w trakcie jednej z tych konferencji, powołano Międzynarodową Asocjację Ekologii Krajobrazu (International Association for Landscape Ecology - IALE). Organizacja ta szybko się rozwijała. Najbardziej widocznym efektem jej działalności są seminaria i konferencje, w tym również organizowane w Polsce, a przede wszystkim duże kongresy o światowym zasięgu (Roskiłde - 1984, Münster -

1987, Ottawa - 1991 i Tuluza - 1995). Kolejny kongres jest zaplanowany na przełom lipca i sierpnia 1999 roku i odbędzie się w Stanach Zjednoczonych. W ramach IALE działają grupy robocze, a od 1987 roku ukazuje się pismo „Landscape Ecology”.

Wśród najważniejszych publikacji wymienić wypada dzieło H. Lesera

Landschaftsökologie [przypis 2.3.3], książkę Z. Naveha i A. Liebermana Landscape Ecology - Theory and Application [przypis 2.3.4] oraz opracowanie R.T.T. Formana Land Mosaics [przypis 2.3.5]. Polski podręcznik A. Richlinga i J. Solona

opublikowany został w 1994 r., drugie rozszerzone wydanie ukazało się w 1996 r., a trzecie w 1998 r. [przypis 2.3.6]

Rozwój ekologii krajobrazu działa stymulujaco na stan nauk geograficznych. Mimo iż wśród autorów publikacji dominują biolodzy i ekolodzy, to w badaniach powszechnie stosowane są metody geograficzne. Pojawiają się nowe tematy, rozwija się

współpraca, stosowane są nowe rozwiązania. Pozycja geografii zależy jednak w dużym stopniu od wewnętrznej integracji. Zorganizowana w 1998 roku jubileuszowa sesja z okazji osiemdziesięciolecia geografii na Uniwersytecie Warszawskim

poświęcona była prezentacji nowych nurtów w badaniach geograficznych i dyskusji nad związkami pomiędzy geografią fizyczną i geografią człowieka. Naczelne hasło konferencji „jedność w różnorodności” sprzyjało wymianie poglądów na temat możliwości współpracy geografów o różnych zainteresowaniach.

Str. 166

Możliwości te są obecnie w Polsce większe niż w wielu krajach europejskich i pozaeuropejskich, jednak przykłady wspólnych badań są nieliczne, a rzeczywistą współpracę zastępują puste deklaracje. Znacznie lepiej rzecz się ma w przypadku wspólnych prac w ramach geografii fizycznej. Prowadzone są badania usytuowane na pograniczu geomorfologii i hydrologii, hydrologii i klimatologii. Rozwija się

ekohydrologia, w badaniach geomorfologicznych na plan pierwszy wysuwa się analiza procesów kształtujących rzeźbę. Przykłady można mnożyć. To przede wszystkim efekt wzrostu zainteresowania dynamiką zjawisk i przejściem od badań struktury do analizy funkcjonowania systemów przyrodniczych. To także, jak się wydaje, wpływ rozwoju kierunku krajobrazowego w geografii, czyli badań

zorientowanych na analizę związków pomiędzy składowymi środowiska

przyrodniczego, zakończoną delimitacją naturalnych jednostek przestrzennych.

Badania nad krajobrazem rozwijają się w naszym kraju pod wpływem doświadczeń

niemieckich i rosyjskich. Pierwsze w Polsce kompleksowe studia o takim charakterze zorganizował zmarły przed rokiem profesor Jerzy Kondracki. W latach 1956 i 1957 były to badania fizycznogeograficzne w okolicach Piecek koło Mrągowa [przypis 2.3.7], a w początku lat 60. badania w powiecie pińczowskim [przypis 2.3.8]. W obu przypadkach reprezentanci różnych kierunków geograficznych pracowali wspólnie w terenie, wymieniając uwagi i doświadczenia, a efektem prac był zestaw map

elementów oraz pewne ujęcia syntetyzujące doświadczenia zespołu. Należy również przypomnieć, że J. Kondracki był autorem podziału Polski na regiony

fizycznogeograficzne i koncepcji typologii krajobrazu naturalnego Polski. Analiza wpływu prac J. Kondrackiego na stan nauk geograficznych w Polsce wykracza poza ramy niniejszego artykułu, warto jednak zauważyć, że zawdzięczamy mu

popularność podejścia systemowego w geografii fizycznej, a także lansowane przez Profesora coraz szersze upowszechnianie się, wykorzystywania geokompleksów w charakterze pól odniesienia w planowaniu przestrzennym i w innych działaniach dotyczących zasobów przyrody.

Przyszłość geografii, w tym geografii fizycznej, zależy od jej zaangażowania się w rozwiązywanie ważnych społecznie zadań. Ostatnio w sprawie tej wypowiedzieli się O. Slaymaker i T. Spencer [przypis 2.3.9]. Autorzy uwypuklają możliwości geografów w badaniach zmian globalnych. W ich wywodach zwraca uwagę teza, że nadchodzi kryzys nauk o środowisku, co wymusza badania bardziej nowoczesne i bardziej kompleksowe.

Str. 167

Pozycja geografii nie jest mocna, a główną przyczyną tego stanu jest zanik

współpracy pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami geograficznymi, a szczególnie pomiędzy geografią fizyczną i geografią społeczno-ekonomiczną. Geografia fizyczna jest, zdaniem cytowanych autorów, postrzegana jako zespół nie związanych

subdyscyplin: biogeografii, klimatologii, geomorfologii i hydrologii. Podział ten jest przyczyną braku badań nad relacjami pomiędzy składowymi systemu

przyrodniczego. Istnieje duże zapotrzebowanie na opracowania prognostyczne.

Element niepewności w tych prognozach jest jednak znaczny i mimo usiłowań nie maleje. Prognozowaniem zajmują się bowiem najczęściej fizycy i chemicy, którzy nie mają doświadczenia w prowadzeniu badań poza laboratoriami, przy wykorzystaniu wielkiej liczby danych. O. Slaymaker i T. Spencer są zdania, że potrzeba ujęć

syntetycznych w badaniach środowiska przyrodniczego tworzy nowe perspektywy dla geografii. Geografowie powinni jednak w większym stopniu zająć się badaniem cykliczności biogeochemicznej oraz modelowaniem funkcjonowania środowiska przyrodniczego, powinni też aktywnie włączyć się do badań nad rolą człowieka w zmianach systemu przyrodniczego.

Wywody autorów omawianej publikacji zasługują na uwagę. Ich wizja przyszłości geografii jest optymistyczna. Realizacja tej wizji w znacznej mierze zależy od naszego udziału w szeroko zakrojonych badaniach interdyscyplinarnych i od umiejętności nawiązania współpracy zarówno wewnątrz geografii, jak i z innymi dyscyplinami.

Prof. dr hab Andrzej Richling

Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski

2.3.1. The impact of the integrated research on the environment on the development of geographical sciences, Summary

Recent years have seen a rise in broad research involving various disciplines. This has been enhanced by the widespread application of the geographical information systems, which is in turn related to the growing popularity of computers and the possibility of employing air-view and satellite photographs.

Str. 168

The tradition of such research in Poland is not, however, as long as in Western Europe, America or Australia. Immediately after World War 2, efforts were taken in Australia to define optimum land use. The research was conducted by a team of specialists representing various disciplines. Australian experiences resulted in creation of taxonomic systems and preparation of methodological basis for their delimitation and valuation. The Australian system became popular in English-speaking countries and was intensely developed in the 1960»s in North America, especially in Canada.

The co-operation of physical geography with other specialisations is also enhanced by the dynamically developing discipline of landscape ecology. The term was

introduced in the 1930»s by C. Troll, to define the discipline focusing on the functions of landscape and explanation of its multiple and changing interdependencies.

Landscape ecology draws specialists in various disciplines who generally employ geographical methods in their research. New fields are discovered, co-operation between various disciplines is enhanced and new solutions are employed.

It must also be stressed that the position of geography largely depends on its internal integration, and especially on the existence of links between physical geography and anthropogeography. Unfortunately, such links are rare in Poland, where often pure declarations fall in place of actual co-operation. A more fortunate situation is

observed in common research projects within physical geography. This is a result of growing interest in the dynamics of phenomena, and the transition from studies on structure to the functional analysis of natural systems. It also seems to be an effect of the impact of the growing interest in landscape in geography, therefore research focusing on the analysis of relations between the elements of natural environment, ended with the delimitation of spatial units. Here it is necessary to stress the role of the late Professor Jerzy Kondracki, who organised the first Polish complex studies of natural environment and significantly influenced the development of landscape geography in Poland.

The future of geography, in this case, the physical geography, depends on its

invoIvement in the solution of important social tasks. Recently, O. Slaymaker and T.

Spencer made a point, stressing the opportunities for geographers in studies of global changes and formulating forecasts, and linking maintenance of the geography’s position to research on the relationships between elements of the environmental system, their function and impact on man.

Str. 169