Angielskie słowo courage

The Longman Dictionary of theEnglish Language(1984) definuje słowo co­

wrage jako ‘mental or moral strength to withstand danger, fear, or difficulty’ (‘siła umysłowa lub moralna pozwalająca stawić czoła niebezpieczeństwu, strachowi

Polskie słowa-wartości... 35

lub trudnościom’). Polską odwagęteż mógłby ktoś zdefiniować, w przybliżeniu, jako „siłę duchową pozwalającą stawić czoła niebezpieczeństwu”. Ale jużdalszy ciąg definicji courage nie pasowałby do pojęcia ‘odwaga’. Z polskiej perspek­ tywy kulturowej człowiek, który potrafi stawić czoła trudnościom, to człowiek raczej dzielny niż odważny.

Jak pokazuje definicjasłownikowa Longmana, użycie słowa courage niejest ograniczone dosytuacji, kiedy człowiek swoim własnym postępowaniem naraża się na niebezpieczeństwo. Na to samo wskazują liczne przykłady z korpusu Cobuild. Oto przykład mówiący o kobiecie, której lekarze usuwają pierś i która postanowiła za wszelką cenębyć dobrąpacjentką'.

I bore it with all the courage I could exert, and never moved, nor stopped them, nor resisted, nor remonstrated, nor spoke.

‘Zniosłam to wszystko z całą ? odwagą (courage), na jaką mogłam się zdobyć, i ani się nie ruszałam, ani nie powstrzymywałam ich, ani się nie opierałam, ani nie narzekałam, ani się nie odzywałam.’

Słowoodwaga brzmiałoby w tym kontekście nieodpowiednio, bo pacjentka sama nie robi w tej sytuacji nic niebezpiecznego i sama nie podejmuje w czasie operacji żadnego ryzyka. Dla odwagi natomiastistotny jestwłaśnie ów element świadomie podejmowanego ryzyka.

Angielskie słowo courage nie zawiera w swymznaczeniu elementu ryzyka.

Dlatego często używa się go w odniesieniu do sytuacji, kiedy z człowiekiem

„dzieje sięcoś niedobrego” (na przykład wsytuacji ciężkiej inieuleczalnej cho­

roby), a ten człowiek „dzielnie” to znosi. Po polsku powiedziałoby się właśnie dzielnie albo ewentualniemętnie, ale nie odważnie, bo brak tu, mówiąc w przy­ bliżeniu, owego elementu ryzyka.

W Australii w czasieczęstych okresów suszymówi sięnieraz o courage,jaka potrzebna jestfarmerom, którzy musząpatrzeć, jak ich bydło i owce wymierają z braku wody i paszy. Na przykład w kościołach słyszy się modlitwy o courage dla farmerów, którzy znajdują się w takiej sytuacji: Let’spray for couragefor farmers when their crops fail and their stock dies.

Polskie słowo odwaga nie byłoby odpowiednie w takiej sytuacji. Mówiłoby się raczej o harcie ducha czy sile duchowej. Aby zdać sprawęz zakresu użycia angielskiego słowa courage, proponuję następującą eksplikację:

courage

a. może być tak: ktoś jest taki:

b. ten ktoś często myśli tak:

c. „mogę teraz coś zrobić

d. wiem, że jest tak: będzie dobrze, jeśli to zrobię, będzie źle, jeśli tego nie zrobię e. z tego powodu chcę to zrobić

f. wiem, że może mi się stać coś bardzo złego, kiedy to będę robić g. wiem, że mogę czuć w tym czasie coś bardzo złego

h. nie chcę z tego powodu tego nie zrobić”

i. ponieważ ten ktoś tak myśli, ten ktoś to robi

j. ten ktoś nie myśli często tak: „nie chcę czuć nic złego”

k. dobrze jest, jeśli ktoś jest taki

Jeśli przypisuje się courage ludziom ratującym innych z narażeniem wła­ snego życiaw sytuacji pożaru, powodzi czy walki zbrojnej, sens słowa courage może się wydawać bardzo bliski sensowi słowa odwaga. Jednak jak pokazują eksplikacjeobutych słów,są tupewne istotne różnice. Słowo courage sugeruje, że w czasie akcji ratowniczej ratownikowi może stać się coś złego i że może on podczas tej akcji „czuć coś bardzo złego”, nie sugeruje onojednak jedno­ znacznie, że ratownikowimoże potem stać się coś bardzo złego „zpowodu” jego czynów i że same te czyny mogą tu mieć dla niego bardzo złe konsekwencje.

Wydaje się, że to właśnie brak elementów „z powodu” i „potem” w zna­

czeniu słowa courage powoduje, że można go użyć w sytuacjach takich, jak nieuleczalna choroba czy ciężkie ciosy życiowe. O człowieku, który zachowuje się godnie i pogodnie w sytuacji ciężkiej, bolesnej i może nawet beznadziejnej (np. uśmiecha się do innych, nie narzeka itp.), ponieważ myśli, że dobrzejest tak właśnie się zachowywać i że źle byłoby zachowywać się inaczej, można powiedzieć, że okazuje courage. Ten człowiek robi coś trudnego, ale nie coś niebezpiecznego; robi to „bez względu na swoją złą sytuację”, ale nie „bez względu na konsekwencje”. W wypadku scenariusza myślowegoodwagiistotne jest właśniedziałaniewybrane świadomie jako„dobre”(słuszne i potrzebne) bez względu na konsekwencje.

Jak pisałam w swoim pierwszym szkicu o odwadze w perspektywie po­

równawczej (Wierzbicka 1992, rozdz. 6), słowo odwagaprzedstawia jako szcze­ gólną wartość zdolność dopodejmowania ryzyka w dobrejsprawie i nie łączy tej zdolności w jedno ze zdolnością wytrzymania trudności i ciosów. Polskie słowo--wartość odwaga różni się pod tym względem od angielskiego słowa-wartości courage i od swoich najbliższych odpowiedników w innych językach europej­

skich.

Specyfikasemantyczna polskiej odwagijest zgodna z szeroko rozpowszech­ nionym stereotypem na temat „polskiegocharakteru narodowego”. Benet (1953:

417-418) pisze o tym „charakterze narodowym” tak:

Miarą sukcesu jest nie tyle osiągnięcie celu i wyniki bitew, ile zachowanie w czasie akcji i przejaw nieugiętych postaw, które definiują polski honor. [... ] Polacy utożsamiają honor z bra­

vado, bez względu na cenę, którą płacą za to, i bez względu na całość sytuacji. [...] Podczas

„blitzu” w Londynie polskie jednostki powietrzne były wysyłane, żeby walczyć z Niemcami. Po­

lacy nie zachowywali żadnej ostrożności [reckless] w stosunku do własnego życia i do samolotów.

Chociaż Anglicy cenili ich śmiałość [bravery], nie mogli sobie pozwolić na straty w samolotach i ciągle musieli starać się ograniczać entuzjazm Polaków. Były inne nieporozumienia między Polakami i ich sprzymierzeńcami. Polacy, którzy walczyli za granicą, uważali, że mają misję

Polskie słowa-wartości... 37

do spełnienia. [... | Ich sprzymierzeńcy uważali ich za wariatów, ryzykantów, szaleńców. Polacy uważali aliantów za zbyt trzeźwych, zbyt rachunkowych, za bardzo gotowych na kompromisy.

Trudno wątpić, że specyfika semantyczna polskiej odwagi i całego zwią­

zanego z nią pola semantycznego (zob. Wierzbicka 1992) wiąże się ze spe­ cyfiką polskiej historii, a w szczególności z doświadczeniem powstań narodo­

wych. Jest oczywiście rzeczą możliwą, że wraz ze zmianami w polskiej sytuacji historyczno-politycznej w tym polu semantycznym nastąpią pewne przesunię­

cia. Być może wyłonią się z czasem polskie odpowiedniki pejoratywnych słów angielskichtakich, jak reckless (w przybliżeniu: ‘niebezpiecznie i nagannie nie­ ostrożny’) czy foolhardy (w przybliżeniu: ‘ryzykancki wsposób nagannienieod­

powiedzialny’). Być może samaodwaga zmieni nieco swoje znaczenie alboteż obniży się whierarchii powszechnie uznawanych wartości (np. na rzecz dzielno­ ści, wytrzymałości czy energiczności). Takiesamepytania możnasobie zadawać na temat śmiałości, a tym bardziej męstwa. Ewentualne zmiany semantyczne w tej dziedzinie, kiedy dadzą się skonstatować, warte będą odnotowania. Tym­ czasem jednak trzeba odnotować specyficzną semantykę odwagi,jaka ukształto­

wała się wjęzyku polskim podczas ostatnich dwóch stuleci.