Polskie słowa dzielność, męstwo, śmiałość

Pole semantyczne, w którego centrum znajduje się odwaga, obejmuje rów­ nież słowa-wartości: śmiałość, dzielność i męstwo - wszystkie trzy (wraz z od­

powiadającymi im przymiotnikami) często używane i w literaturze, i w języku potocznym.

O dzielności byłajuż mowa jako odpowiedniku angielskiego słowa courage w pewnych kontekstach. Jednakże dzielność toteż nie to samo cocourage. Jeden przykład przytoczony przez SJP Dor (z Andrzejewskiego): To bardzo dzielna dziewczyna. Wiem, że całą rodzinę utrzymuje.

W tym wypadku nie można by przetłumaczyć słowa dzielność na angielski słowem courage - przede wszystkim dlatego, że chociaż dziewczyna, o której mowa, boryka sięnajwidoczniej z trudnościami, niema powodu sądzić, że dzieje jej się w tym czasie coś złego. Utrzymywanie całej rodziny wymaga zapewne

determinacji, żeby robić coś, co trzeba robić, mimo zmęczenia, lęku czy innych

„złych uczuć”. Człowiek dzielny (czy wchorobie, czy w czasie trudności życio­

wych) „czuje coś złego”, ale nie skupia się na myśli: „nie chcę czuć nic złego”, a raczej koncentruje się na robieniu dalej tego, co trzeba: „będzie dobrze, jeśli będę takrobić przez jakiś czas, ztego powodu chcę to robić”. Pełna eksplikacja dzielności może wyglądać tak:

dzielność (To bardzo dzielna [*odważna, *mężna] dziewczyna. Wiem, że całą rodzinę utrzymuje) a. może być tak: ktoś jest taki:

b. ten ktoś robi coś przez pewien czas, ponieważ ten ktoś tak o tym myśli:

c. „będzie dobrze, jeśli to będę robić przez jakiś czas d. z tego powodu chcę to robić”

e. kiedy ten ktoś to robi, ten ktoś czuje coś złego f. ten ktoś nie chce z tego powodu tego nie robić

g. ten ktoś nie myśli często tak: „ja nie chcę czuć nic złego”

h. dobrze jest, jeśli ktoś jest taki

Dzielność nie wymaga koniecznie ani niebezpieczeństwa, ani ryzyka. Wy­

maga natomiast umiejętności ignorowania własnego zmęczenia, bólu czy lęku w dobrej sprawie.

Na pierwszy rzut oka mogłoby sięwydawać, żeignorowanie własnych uczuć (np. zmęczenia czy bólu) wymaga również męstwa. W istocie jednak męstwo, w przeciwieństwie do dzielności,wymaga tylkogotowości do odczuwania złych uczuć (np. narażania się na zmęczenie i ból), a niekoniecznie ich znoszenia.

Z drugiej strony, męstwo zakłada sytuację, kiedy człowiekowi dzieje się coś złego, co niejest koniecznew wypadku dzielności. Tak więc dziewczyny, która utrzymuje całą rodzinę (a więc ciężko pracuje, ignorując własne zmęczenie), nie nazwałoby się z tego powodu mężną. Natomiast apostołom, którym Biblia Tysiąclecia przypisuje „męstwo w ucisku” (Mt 10, 24-33), nie przypisałoby się „dzielności w ucisku”: skoro przewiduje się, że apostołowie znajdą się nie tylko w sytuacji zmęczenia czy bólu (które to uczucia trzeba będzie wytrzymać i ignorować),ale także „ucisku” (ze strony innychludzi), słowo męstwo jest tutaj bardziej odpowiednie niż dzielność.

Z historycznegopunktu widzeniatrudno wątpić, że prototypemmęstwa było kiedyś męstwo rycerskie i żołnierskie: w sytuacji walki zbrojnej rycerz czy żoł­ nierz naraża się stale i na niebezpieczeństwo, i na ból, ale potrafi to ignorować i robićto, co uważa za słuszne i potrzebne,bez względuna to,comu się ztego powodu dzieje i co może z tegopowodu odczuwać.

Jeśli ktoś skoczy do wody, żeby - z narażeniem własnego życia- ratować tonącego, nazwałoby się to zapewne aktem odwagi, lecz nie aktem męstwa.

Mówiąc w przybliżeniu, element niebezpieczeństwa łączy męstwo z odwagą, ale męstwo w zasadzie nie zakłada ryzyka (a więc świadomości, że „może mi się potem z tego powodu stać coś złego”); raczej, zakłada ono pewność, że „będzie mi się przez pewien czas dziać z tego powodu coś złego”.

Wedle fraszkiSztaudyngera, „Postępek męski [to] uśmiechemwitać klęski”.

Jest to oczywiście definicja poetycka, w której nie chodzi o ścisłość, ale żaden poeta nie zdefiniowałby w ten sposób słowa odważny. Odwaga odwołuje się do czegoś złego, co może mi się stać potem (z powodu mego czynu), męstwo zaś do czegoś złego, co mi się dzieje już teraz. Te obserwacje prowadzą nas do następującej eksplikacji:

Polskie słowa-wartości... 39

(„Dziś będę śmiałym - dzisiaj męstwa dam dowody” [Słowacki, Maria Stuart, akt III, sc. V])

a. może być tak: ktoś jest taki:

b. ten ktoś nieraz myśli tak:

c. „wiem, że będzie dobrze, jeśli będę teraz coś robić przez jakiś czas d. wiem, że będzie źle, jeśli nie będę tego robić

e. z tego powodu chcę to robić

f. wiem, że będzie mi się w tym czasie dziać coś złego g. wiem, że mogę z tego powodu czuć coś bardzo złego h. wiem, że tak może być przez długi czas

i. nie chcę z tego powodu tego nie robić”

j. ponieważ ten ktoś tak myśli, ten ktoś to robi k. dobrze jest, jeśli ktoś jest taki

Jak wskazuje cytat ze Słowackiego przytoczony powyżej, męstwo jestblisko spokrewnione ze śmiałością. Jednocześnie sam ten cytat ilustruje pewne róż­

nice między obu pojęciami. Nie powiedziałoby się zapewne: Dziś będę mężny -dzisiaj dam dowody śmiałości, bo męstwo to postawa przejawiająca się raczej wpostępowaniu długofalowym niż w doraźnych aktach, jak śmiałość.Z drugiej strony, nie dałoby się zastąpić słowa śmiały słowem mężny w wierszu Słonim­ skiego (SJP Dor): „Żył lotnik, który był tak śmiały, / Jakby sięjego ciała kule nie imały”.

Śmiały wskazuje tutaj najwyraźniej na częste i chętne podejmowanie dużego ryzyka i na niemyślenie o związanym z tym niebezpieczeństwie. Gotowość do podejmowania ryzyka łączy się w pojęciu śmiałości z czymś, co Bogusławski (2004) nazywa w odniesieniu do rosyjskiego słowa smelost’ „inicjatywą osoby działającej”. Polska śmiałość bliska jest pod tym względem rosyjskiej smeio-sti. Sytuacja może wymagać od człowieka męstwa, ale nie śmiałości', męstwo jestw zasadzie odpowiedzią na sytuację. Natomiast punktem wyjścia śmiałego zachowania jest własna inicjatywa: „chcę coś zrobić”.

śmiałość

a. może być tak: ktoś jest taki:

b. ten ktoś często coś robi, ponieważ ten ktoś myśli o tym tak:

c. „chcę teraz to zrobić d. będzie dobrze, jeśli to zrobię”

e. ten ktoś wie, że jeśli to zrobi, może mu się potem z tego powodu stać coś złego f. ten ktoś nie chce o tym myśleć

g. dobrze jest, jeśli ktoś jest taki

Idea „inicjatywy” i może nawet pewnej impulsywności odróżnia również śmiałość od odwagi. Etymologia łączy odwagę z rozwagą, uwagą i „wyważo­ nym postępowaniem”, ichociażte związki nie sązapewne synchronicznie żywe, nasuwają one obraz bardziej świadomego i mniej odruchowego postępowania niż w wypadku śmiałości. W eksplikacjach zaproponowanych tutaj scenariusz

myślowy odwagi zaczyna się od pewnej oceny sytuacji: „wiem, że mogęteraz coś zrobić”, podczas kiedy scenariusz śmiałości zaczyna się bezpośrednio od

„chcenia”: „chcę teraz coś zrobić”.

Wedle zaproponowanych tu eksplikacji jestjeszcze jeden element odróżnia­

jący śmiałość zarówno od odwagi, jakteż od męstwa i dzielności: świadomość osoby działającej, że tak właśnie postąpićtrzeba. Komponent „będziedobrze, je­

śli to zrobię / będęrobić” zostałtu przypisany wszystkim tymczterem słowom, ale komponent „będzie źle, jeśli tego nie zrobię / będę robić” został przypisany tylko trzem. To zróżnicowanieeksplikacji ma odbijać intuicję, że odwaga, mę­

stwo idzielność to wartości moralnei żeichbrak jest ocenianyprzezmówiących negatywnie. W wypadku śmiałości jest, jak się wydaje, inaczej: użytkownicy języka polskiego podziwiają śmiałość,ale nie mają nikomu za złe jej braku.Na­

tomiast brak odwagi, męstwa czy dzielnościjest widziany jako słabość moralna.

Wrócimy do tej sprawy w podrozdziale o rosyjskim słowie muzestvo.