ANGIELSKIE KALKI STRUKTURALNO-SEMANTYCZNE

6.1. KALKI STRUKTURALNO-SEMANTYCZNE – DEFINICJA

Kalka strukturalno-semantyczna to jedno- lub wielowyrazowe wyrażenie polimorfemowe, powstałe w języku zapożyczającym w procesie substytucji morfemowej oraz importacji (przeniesienia) znaczenia obcego leksemu złożonego lub frazeologizmu. Elementy składowe wyrażenia obcego, morfemy lub leksemy, zostają zastąpione materiałem językowym rodzimym lub też dobrze przyswojonymi zapożyczeniami, np. przeglądarka ‘program komputerowy służący do wyszukiwania i przeglądania stron internetowych’ (< ang. browser),

wyścig szczurów ‘nieustanna rywalizacja’ (< ang. rat race), gabinet cieni ‘członkowie partii

opozycyjnej wytypowani do objęcia stanowisk ministrów w momencie przejęcia władzy’ (< ang. Shadow Cabinet). Wynikiem kalkowania jest w tym wypadku nowy polimorfemowy leksem/frazeologizm w języku pożyczającym. Kalki strukturalno-semantyczne to drugi, obok zapożyczeń semantycznych, podtyp tzw. loanshifts (Haugen 1950: 215), których powstanie prowadzi do zmiany w użyciu leksemów rodzimych. W wypadku kalk strukturalno-semantycznych podczas procesu kalkowania nowo powstałe polimorfemowe wyrażenie przejmuje sens swojego obcego pierwowzoru, a leksem lub leksemy tworzące kalkę podlegają zwykle przemianom semantycznym. Większość kopiowanych polimorfemowych wyrażeń angielskich ma znaczenie metaforyczne, wynikiem kalkowania, obok nowego wyrażenia, jest więc także zapożyczona metafora.

W większości prac traktujących o kalkach strukturalnych główną uwagę skupia się na powielaniu obcego wzorca strukturalnego w kalkach, stąd zapewne polski termin określający ten typ zapożyczeń, czyli „kalki strukturalne”. Jednak nowsze badania wykazują, że zdecydowana większość kalkowanych wyrażeń wykorzystuje rodzime procesy słowotwórcze i nie powiela obcych wzorców strukturalnych. Jest to szczególnie widoczne w wypadku języków odległych genetycznie, takich jak polski i angielski czy hiszpański i angielski (Otheguy 1993: 25; Witalisz 2015: 295, w wypadku angielskich kalk w polszczyźnie jest to blisko 70%). Dlatego należy podkreślić, że główną intencją użytkowników języka zapożyczającego jest przeniesienie obcego znaczenia, nie zaś wzorca strukturalnego. Stąd termin „kalki strukturalno-semantyczne”, stosowany w Przewodniku.

W badaniach polskich, innych europejskich oraz amerykańskich kalka strukturalno-semantyczna jest określana mianem: calque linguistique (Sandfeld-Jensen 1912: 167–172), zapożyczenia etymologicznego (Szober 1929: 24–31), loan translation (Velten 1930: 337; Haugen 1950: 215; Weinreich 1953: 51; Gómez Capuz 1997: 88; Görlach 2002: 9; Witalisz 2015: 57), Lehnbildung (Wellander 1917–1928: 137; Betz 1949: 27), repliki wyrazowej i repliki frazeologicznej (Skorupka 1953: 6), formal calque (Hope 1960: 140), Lehnprägung (Schumann 1965: 67–69), kalki/tłumaczeniowca (Cyran 1974: 34), Lehnformung/loan

formation (Duckworth 1977: 40), calque (Molnár 1985: 64), loan formation (Grzega 2003:

26), kalki leksykalnej strukturalnej i kalki frazeologicznej (Obara 1989: 60–61), kalki słowotwórczej i kalki frazeologicznej (Karaś 1996: 54) oraz analogical innovation by word

formation (Winter-Froemel 2008: 22), przy czym terminy te bywają różnie rozumiane,

a w terminologii niemieckiej i polskiej mają liczne podtypy.

Kalki strukturalno-semantyczne mogą się różnić leksykalnie, semantycznie

i morfologicznie od swoich obcych wzorców, a także wykazywać różne stopnie idiomatyczności. Kalki strukturalne z języka angielskiego obejmują następujące grupy wyrażeń (Witalisz 2015: 57–58):

derywaty (podstawa słowotwórcza + afiks), np. przeglądarka (< ang. browser),

stronicowanie (< ang. paging),

złożenia, np. nowomowa (< ang. newspeak), jajogłowy (< ang. egghead),

wyrażenia frazeologiczne, w tym zestawienia, np. szybkie jedzenie (< ang. fast food),

jastrzębie i gołębie (< ang. hawks and doves),

zwroty i frazy frazeologiczne, np. mieć trupa w szafie (< ang. to have a skeleton in the

cupboard), Czas to pieniądz (< ang. time is money),

przysłowia, np. Nie ma co płakać nad rozlanym mlekiem (< ang. It’s no use crying over

spilt milk),

skrzydlate słowa, np. Reszta jest milczeniem (< ang. The rest is silence), akronimy, np. ONZ (< ang. UNO).

Zbiór udokumentowanych kalk strukturalno-semantycznych pochodzenia angielskiego występujących we współczesnej polszczyźnie liczy 547 polimorfemowych wyrażeń, które powstały poprzez kopiowanie angielskich derywatów, złożeń, frazeologizmów, przysłów i akronimów (Witalisz 2015: 97–181). Najliczniejszą grupę stanowią dwuwyrazowe wyrażenia frazeologiczne o postaci grupy nominalnej (82% wszystkich kalk strukturalno-semantycznych). Różnorodność materiału językowego oraz procesów semantycznych, leksykalnych i morfologicznych typowych dla kalk strukturalno-semantycznych zostanie omówiona w następnych częściach tego rozdziału.

6.2. RODZAJE ANGIELSKICH KALK STRUKTURALNO- -SEMANTYCZNYCH W JĘZYKU POLSKIM

W poniższych rozważaniach punktem wyjścia jest produkt procesu kalkowania, czyli kalka strukturalno-semantyczna w języku zapożyczającym. Choć typologie przedstawione w kolejnych częściach tego rozdziału zostały opracowane dla języka polskiego, można je zastosować do innych języków europejskich. Podział na kalki dokładne i niedokładne jest powszechnie stosowany w pracach wielu badaczy wpływu angielszczyzny na języki europejskie (zob. np. Görlach (red.) 2002; Fischer i Pułaczewska (red.) 2008).

6.2.1. PODZIAŁ KALK ZE WZGLĘDU NA DOKŁADNOŚĆ TŁUMACZENIA – KALKI NIEDOKŁADNE

Kalki strukturalno-semantyczne nie zawsze są wiernymi kopiami swoich obcych pierwowzorów. Mogą się od nich różnić na wiele sposobów. Najczęściej w badaniach kalk bierze się pod uwagę różnice strukturalne i leksykalne między kalką i obcym modelem, jednak dotyczące ich zasady nie są stosowane konsekwentnie w opisie kalk. W pracach na temat kalk strukturalno-semantycznych wskazuje się zazwyczaj na trzy możliwe rodzaje odstępstw od obcego pierwowzoru: leksykalne, strukturalne i semantyczne.

Odstępstwo leksykalne zdarza się, gdy jeden z morfemów/leksemów rodzimych wykorzystany do utworzenia kalki nie jest dokładnym semantycznym ekwiwalentem morfemu/leksemu wchodzącego w skład obcego modelu, np. w kalce czarny koń (< ang. dark

horse) angielski przymiotnik dark (‘ciemny’) zastąpiono polskim przymiotnikiem czarny;

w wyrażeniu strefa zero (< ang. Ground Zero) polski rzeczownik strefa zastąpił angielski

ground (‘grunt, teren, miejsce’).

Odstępstwo strukturalne, dotyczące zarówno modelu słowotwórczego, jak i składniowego, jest częstsze w wypadku języków genetycznie odległych, takich jak polski i angielski. Zdecydowana większość kalkowanych z języka angielskiego nominalnych wyrażeń frazeologicznych odbiega modelem słowotwórczym od swych angielskich etymonów (Witalisz 2015: 295), np. wyrażenie opera mydlana różni się strukturalnie od angielskiego oryginału soap opera z powodu różnic między systemami słowotwórczymi i składniowymi obu języków. Wyrażenie przyjazny dla użytkownika zostało utworzone z wykorzystaniem innej konstrukcji składniowej niż jego angielski pierwowzór user-friendly. Kalki strukturalno-semantyczne mogą się różnić strukturalnie od swych angielskich modeli na wiele sposobów, a różnice te zawsze odzwierciedlają różnice formalne między oboma językami. Choć zdarzają się przypadkowe odstępstwa strukturalne, to większość z nich jest regularna, uwarunkowana specyfiką modeli słowotwórczych i składniowych w języku zapożyczającym (zob. 6.2.2).

Najwięcej kontrowersji wśród badaczy kalk budzi odstępstwo semantyczne, które zachodzi wtedy, gdy kalka różni się znaczeniowo od swojego obcego modelu. Zdarza

się tak, gdy obcy model jest polisemem, a utworzona na jego podstawie kalka jest używana w języku pożyczającym jedynie w jednym sensie. Do odstępstwa semantycznego dochodzi także wtedy, gdy kalka ulega rozwojowi semantycznemu na gruncie języka zapożyczającego, tak jak wyrażenie strefa zero (< ang. Ground Zero), używane od czasu do czasu w języku polskim w odniesieniu do polskich realiów (zob. 6.4).

Wymienione rodzaje odstępstw od obcego etymonu mogą się zazębiać, co ilustruje ostatni przykład. Strefa zero różni się od swego angielskiego pierwowzoru Ground Zero leksykalnie, częściowo semantycznie oraz strukturalnie. Podobnie drapacz chmur wykazuje odstępstwo leksykalne i strukturalne od ang. skyscraper.

Omówienie rodzajów różnic między kalkami a ich obcymi etymonami jest niezbędne do zdefiniowania kalk niedokładnych. Najczęściej stosowanym kryterium podziału kalk na dokładne i niedokładne jest odstępstwo leksykalne (np. Busse i Görlach 2002: 30; Humbley 2002: 122; Rodríguez González 2002: 147; Pulcini 2002: 164; Grzega 2003: 27; Oksaar 2004: 3163; Onysko 2007: 47; Witalisz 2015: 80). Dzieje się tak dlatego, że w wypadku języków odległych genetycznie odstępstwo strukturalne jest niejako wymuszone przez różnice w systemach gramatycznych tych języków, dlatego zazwyczaj nie bierze się go pod uwagę w podziale kalk na dokładne i niedokładne²⁸. W wypadku odstępstwa leksykalnego kalki strukturalno-semantyczne nie różnią się zazwyczaj znaczeniowo od swych angielskich etymonów. Z kolei ich ewentualny rozwój semantyczny w języku pożyczającym, zachodzący niezależnie od wpływu języka obcego lub w związku z nim, jest trudno uchwytny i dlatego nie służy za kryterium podziału na kalki dokładne i niedokładne (Witalisz 2015: 79).

Kalki strukturalno-semantyczne niedokładne to zatem takie kalki polimorfemowe, które częściowo różnią się leksykalnie od obcego etymonu. Odstępstwo leksykalne może przybierać cztery różne formy. Najczęstsze kalki niedokładne to takie, w których jeden z jej komponentów leksykalnych nie jest dokładnym ekwiwalentem semantycznym

swojego obcego wzoru, np. nękacz (< ang. stalker, dosł. ‘ten, który śledzi, skrada się’), czarny koń (< ang. dark horse, dosł. ‘ciemny koń’), pierwszy mąż (< ang. First

28 Por. Jefremow (1974: 106 cyt. w: Obara 1989: 30), dla którego wykładnikiem niedokładnego kalkowania jest odmienny model słowotwórczy kalki. Zdaniem badacza niem. Wolkenkratzer (‘drapacz chmur’) z ang.

skyscraper (‘drapacz nieba’) nie należy traktować jak kalki niedokładnej, ponieważ kopiuje angielski model

słowotwórczy. Badacz nie zauważa, że niem. Wolken to forma liczby mnogiej, a ang. sky to forma liczby pojedynczej. Różnica leksykalna między tymi wyrażeniami także nie stanowi dla badacza kryterium niedokładności w ocenie kalk. Takie podejście do zagadnienia dokładności jest raczej niefortunne, ponieważ sugeruje, że kalki dokładne nie istnieją bądź zdarzają się niezwykle rzadko między językami odległymi genetycznie, a więc i odmiennymi strukturalnie. Jeszcze bardziej restrykcyjne podejście do zagadnienia dokładności prezentuje Jerzy Obara (1989: 60–61), dla którego kalki dokładne to takie, które dokładnie naśladują budowę i znaczenie obcych wzorów, co w wypadku kalk frazeologicznych oznacza, że mają one taką samą liczbę i kolejność elementów składowych, powiązanych składniowo w taki sam sposób, jak ich obce modele. Taki sposób postrzegania kalk dokładnych znacznie ograniczyłby ich liczbę w wypadku kalk pochodzenia angielskiego w polszczyźnie. Wystarczy choćby wskazać na użycie przedimków the i a(n) we frazeologizmach angielskich, niemających odpowiedników w języku polskim.

Gentleman, dosł. ‘pierwszy dżentelmen’), latający talerz (< ang. flying saucer, dosł.

‘latający spodek’), Aleja Gwiazd (< ang. Walk of Fame, dosł. ‘aleja sławy’). Odstępstwo leksykalne zachodzi również wtedy, gdy jeden z komponentów leksykalnych obcego modelu może być zastąpiony w języku pożyczającym afiksem, np. wyszukiwarka (< ang. search

engine, dosł. ‘maszyna wyszukująca’). W nielicznych wypadkach usuwa się w kalce jeden

z komponentów leksykalnych obcego modelu, np. serwis społecznościowy (< ang. social

networking service), lub dodaje człon, który nie występuje w obcym wzorze, np. wszystko wliczone/włączone w cenę (< ang. all inclusive) (Witalisz 2015: 83) (zob. 6.2.3). Podział na

kalki dokładne i niedokładne odzwierciedla terminologia stosowana przez badaczy europejskich i amerykańskich, por. Lehnübersetzung i Lehnübertragung (Betz 1949: 27), loan

translation proper i loan rendition (Weinreich 1953: 51), exact creation i approximate creation (Haugen 1956: 766), real structural calque (Molnár 1985: 52), calque approximatif

(Martinet 1960: 170).

6.2.2. PODZIAŁ KALK ZE WZGLĘDU NA BUDOWĘ STRUKTURALNĄ

Klasyfikacja kalk strukturalno-semantycznych przedstawiona poniżej odzwierciedla budowę morfemową skalkowanych wyrażeń i została skomponowana na podstawie zgromadzonego materiału badawczego, którego charakter determinują dwa języki w kontakcie. Ogólny podział obejmuje kalki słowotwórcze (derywaty, zrosty i złożenia), kalki frazeologiczne (bez rozróżnienia na zestawienia i wyrażenia frazeologiczne)29

oraz skalkowane akronimy. Kalki frazeologiczne zostały podzielone zgodnie z powszechnie przyjętą typologią związków frazeologicznych (Lewicki 1983; Skorupka 1985; WSF 2003: 19 –20; EJO 2003: 244) i obejmują wyrażenia, zwroty i frazy. Wśród kalk nominatywnych i atrybutywnych, zarówno słowotwórczych, jak i frazeologicznych, można wyróżnić kalki zgodne i odwrócone. Dodatkowo odnotowano także kalki frazeologiczne nominatywne zgodne, lecz o obcym wzorcu strukturalnym, tj. takie, które kopiując obcy model słowotwórczy, łamią zasady polskiej gramatyki.

Podział na kalki zgodne i odwrócone odnosi się jedynie do kolejności komponentów leksykalnych kalki. Kolejność ta w wypadku kalk zgodnych jest taka sama jak w obcym

etymonie, np. miękka władza (< ang. soft power), na końcu dnia (< ang. at the

end of the day). W kalkach odwróconych nastąpiła zmiana kolejności elementów

leksykalnych kalki w porównaniu z obcym pierwowzorem, np. opera mydlana (< ang. soap opera), przyjazny dla środowiska (< ang. environment friendly). Należy

jednak pamiętać, że wśród kalk zgodnych, zarówno nominatywnych, jak i atrybu- tywnych, znajdziemy takie, które pomimo zachowania kolejności tworzących je elementów

29 Brak możliwości i konieczności rozróżnienia między zestawieniami i wyrażeniami frazeologicznymi omówiono w Witalisz (2015: 84–86). Zob. też Skorupka (1953: 12: „granica między wyrazem złożonym a wyrażeniem [frazeologicznym] jest w pewnych wypadkach płynna”).

leksykalnych zbudowane zostały z wykorzystaniem innego modelu strukturalnego niż ich angielskie pierwowzory, np. anielski pył (< ang. angel dust), z ostatniej chwili (< ang. last

minute). Warto ponownie podkreślić, że głównym celem kalkowania jest importacja obcego

znaczenia i wyrażenie obcego konceptu; dokładne powielenie wzorca strukturalnego jest wtórne i zachodzi tylko w 30% wszystkich kalk frazeologicznych nominatywnych i atrybutywnych (Witalisz 2015: 295–296). Odstępstwa strukturalne między kalkami a ich obcymi modelami są naturalną konsekwencją różnic między systemami gramatycznymi języków w kontakcie.

Poniższa typologia kalk zawiera podział na kalki dokładne (loan translations) i niedokładne (loan renditions), choć jeśli chodzi o budowę morfemową, w wypadku obu podtypów kalk strukturalno-semantycznych można wyróżnić takie same ich rodzaje (Witalisz 2015: 91–92). Podział na kalki dokładne i niedokładne umożliwia lepszą egzemplifikację obu typów. Nie bierze się w poniższej klasyfikacji pod uwagę stopnia idiomatyczności kalkowanych wyrażeń, ponieważ cechy semantyczne nie wpływają na podział formalny kalk.

Biorąc za kryterium podziału budowę morfemową kalk oraz ich zbieżność leksykalną z obcym etymonem, kalki strukturalno-semantyczne pochodzenia angielskiego można podzielić na (Witalisz 2015: 97–181):