ANGLICYZMY A POLA SEMANTYCZNE

W ustalaniu relacji języka do kultury, historii narodu i zmieniającej się rzeczywistości pomocne okazuje się tematyczne sklasyfikowanie zapożyczeń i wyróżnienie pól semantycznych, które w danym czasie zostały najbardziej wzbogacone pod wpływem obcym. Najstarsze anglicyzmy, które były zapożyczeniami właściwymi, odnosiły się niemal wyłącznie do realiów przede wszystkim angielskich, później także amerykańskich. Brak rodzimych odpowiedników przyczyniał się do bezpośredniego zapożyczania obcych leksemów, takich jak lord czy dolar. Jak wspomniano, pierwszym polem semantycznym wzbogaconym wyraźnie już w XVIII wieku pod wpływem angielskim była marynistyka. W leksykonie geograficznym Franciszka Siarczyńskiego Geografia, czyli opisanie naturalne,

historyczne i polityczne krajów i narodów we czterech częściach zawierające się znajdujemy

5 anglicyzmów związanych z morzem: kuter, kecz, jacht, sloop (dzisiaj slup) i bord (Mańczak-Wohlfeld 2006: 18, 2010: 9).

Sto lat później liczba pól semantycznych rośnie wraz ze wzrostem liczby anglicyzmów w języku polskim. Leksemy pochodzenia angielskiego odnotowane w Słowniku warszawskim można podzielić na 18 pól semantycznych (Mańczak-Wohlfeld 1988a: 28), z czego najliczniej reprezentowane są: sport i gry (np. dżokej, finisz, lider, rekord, sport, tenis), życie społeczno-polityczne (np. dżentelmen, koroner, landlord, mityng, wig), kuchnia (np. befsztyk,

dżyn, pikle, piknik, sandwicz, whisky), ubrania i materiały ubraniowe (np. makintosz, moher, smoking, welwet), gospodarka (np. budżet, business, czek, strajk). Inne dziedziny to: geologia

(np. dewon, labrador), transport (np. rower, tramwaj, wagon), realia amerykańskie (np.

mustang, tomahawk, wigwam), żegluga (np. dok, harpun), nauka (np. darwinizm, wat), życie

towarzyskie (np. flirt, toast), literatura (np. folklor, szekspiryzm), monety i miary (np. akr,

galon, pens) oraz religia (np. metodysta, mormon). Najmniej licznie reprezentowane są pola

semantyczne odnoszące się do stanów duchowych (np. trans), rolnictwa (np. dren), chirurgii (np. katgut) i broni (np. rewolwer). Spolszczona pisownia większości przytoczonych przykładów świadczy o dużym stopniu asymilacji anglicyzmów.

Dekadę po wydaniu ostatniej części Słownika warszawskiego Halina Koneczna (1936/1937) rejestruje 531 anglicyzmów właściwych, które dzieli na 21 pól semantycznych. Najliczniejsze są ponownie zapożyczenia związane ze sportem (121 lek-semów) oraz z terminologią morską (100 leklek-semów). Następnie wymienia: życie kulturalne,

handel, przemysł i bankowość, materiały i odzież, potrawy i napoje, komunikację, miary i wagi, przestępców prawa i walkę z nimi, taniec i muzykę taneczną, zwierzęta, gry w karty, przyrodę, lotnictwo, radiofonię, teatr, kinematograf i cyrk, broń i sposoby walki, terminy naukowe, życie towarzyskie, urządzenia domowe oraz życie codzienne.

Anglicyzmy zebrane w roku 1970 przez Jacka Fisiaka (1970) zostały podzielone na 12 głównych pól semantycznych, z których każde zawiera bardziej szczegółowe podgrupy semantyczne, np. sport, najliczniej reprezentowana kategoria, ma ich aż 12 (np. terminy ogólne, lekka atletyka, gry zespołowe, tenis). Pozostałe pola semantyczne to: terminologia morska, ekonomia i handel, nauka i technika, transport, motoryzacja i podróże, człowiek i społeczeństwo, posiłki, pożywienie i napoje, ubrania, moda, kosmetyki i ozdoby, kultura i sztuka, życie i instytucje polityczne oraz rolnictwo. Grupa dwunasta obejmuje leksemy niepowiązane semantycznie.

Jakkolwiek w podziale Elżbiety Mańczak-Wohlfeld (1992: 31–42) 1600 anglicyzmów właściwych na 42 główne pola semantyczne (13 z nich ma subpola) sport ponownie zajmuje czołową pozycję pod względem liczby zapożyczonych leksemów, to należy odnotować, że po raz pierwszy pojawiają się pola semantyczne związane z komputerami (na 12 miejscu), meteorologią (miejsce 39) i cybernetyką (miejsce 41). Warto też zauważyć, że pole semantyczne odnoszące się do terminologii związanej z morzem zajmuje w tej klasyfikacji dopiero 7 miejsce (w pracy Fisiaka – miejsce 5), co wskazuje na zmianę proporcji anglicyzmów w poszczególnych polach. Różnorodność semantyczna anglicyzmów oraz ich liczba pozwalają w kolejnych latach wyróżnić jeszcze 3 nowe pola semantyczne – pracę, reklamę oraz narkotyki (Mańczak-Wohlfeld 1995: 73). Łącznie mamy zatem 45 pól semantycznych obejmujących następujące dziedziny: sport, człowiek, ubiór i moda, muzyka, pożywienie, biologia, morze, technika, ekonomia, transport, język pisany, komputery, polityka, fizyka, chemia, handel, medycyna, militaria, film, górnictwo i metalurgia, minerały, geologia, radio i telewizja, religia, sztuka, rolnictwo i ogrodnictwo, turystyka, prawo anglosaskie, elektryczność, miary, rozrywka, fotografia, filozofia i inne idee, geografia, pomieszczenia i ich części, karty, pisanie i druk, pieniądze, meteorologia, edukacja, cybernetyka, materiały, praca, reklama, narkotyki6

.

Pola semantyczne zostały także zidentyfikowane dla zapożyczeń ukrytych. W pracy na temat anglosemantyzmów (Witalisz 2007a: 186–190, 214) wymieniono 18 zakresów tematycznych, z których najliczniej reprezentowane są: polityka, biznes, ekonomia i handel oraz kultura popularna, włączająca takie subpola, jak film, muzyka, pożywienie, zachowanie. W dalszej kolejności należy wymienić pożyczki semantyczne używane w języku dziennikarzy i specjalistów komputerowych. Pozostałe anglosemantyzmy występują w następujących dziedzinach: reklama, kosmetologia, sport,

6 Pola te, poza trzema ostatnimi, są w większości zgodne z wcześniejszym podziałem zaproponowanym w 1988 roku. Autorka dokonała wtedy analizy 1412 leksemów pochodzenia angielskiego, dzieląc je na 42 pola semantyczne (Mańczak-Wohlfeld 1988c). Blisko czterdziestu zapożyczeń nie włączono do podziału, ponieważ każde z nich odpowiadało innemu polu semantycznemu.

odmiany środowiskowe, technologia, edukacja, psychologia, medycyna, motoryzacja, ekologia, nauka, militaria, język potoczny.

Angielskie kalki strukturalno-semantyczne (Witalisz 2015: 226–229) zostały opatrzone kwantyfikatorami nazywającymi 28 pól semantycznych, do których należą, od najliczniej do najmniej wzbogaconych: biznes, ekonomia i bankowość, dziennikarstwo, terminologia komputerowa, polityka, kultura popularna (muzyka, film, rozrywka), socjologia (człowiek, praca, zachowanie), przysłowia, sport, nowe technologie, jedzenie i sztuka kulinarna, medycyna, reklama, literatura, kultura angloamerykańska, kosmetologia, przemysł samochodowy, nauki ścisłe, językoznawstwo, militaria, moda, edukacja, przemysł lotniczy i kosmiczny, ekologia, usługi, psychologia, klimat, środowisko oraz wyrażenia slangowe, włączające wyrażenia związane z narkotykami.

Zebrane powyżej dane zestawiono w tabeli 3.1.

Tabela 3.1. Pola semantyczne najsilniej wzbogacone anglicyzmami właściwymi i ukrytymi

Anglicyzmy właściwe/leksykalne Lp. Zapożyczenia semantyczne i kalki strukturalno- -semantyczne SWar 1900–1927 Koneczna 1936/1937 Fisiak 1970* Mańczak--Wohlfeld 1992, 1995 Witalisz 2007a Witalisz 2015

sport i gry Sport sport sport 1 polityka ^{biznes, ekonomia,}

bankowość życie społeczno-polityczne terminologia morska nauka i technika człowiek, społeczeń-stwo, organizacje 2 biznes, ekonomia i handel dziennikarstwo kuchnia życie kulturalne sztuka i kultura ubiór i moda ³ kultura popularna: film, muzyka, pożywienie, zachowanie komputery, informatyka ubrania i materiały ubraniowe handel, przemysł i bankowość człowiek i społeczeń-stwo muzyka,

tańce ^{4 dziennikarstwo polityka}

gospodarka materiały i odzież terminologia morska pożywienie napoje, posiłki 5 ^komputery, informatyka kultura popularna: muzyka, film, rozrywka transport ^potrawy i napoje ekonomia i handel biologia, genetyka ^{6 reklama} socjologia: człowiek, praca, zachowanie

Anglicyzmy właściwe/leksykalne Lp. Zapożyczenia semantyczne i kalki strukturalno- -semantyczne SWar 1900–1927 Koneczna 1936/1937 Fisiak 1970* Mańczak--Wohlfeld 1992, 1995 Witalisz 2007a Witalisz 2015 żegluga komunikacja ubranie, moda, kosmetyki, ozdoby

morze 7 kosmetologia przysłowia

realia

amerykańskie ^{miary i wagi}

życie polityczne i instytucje

technika 8 sport sport

literatura przestępcy prawa i walka z nimi posiłki, pożywienie i napoje

ekonomia 9 środowiskowe technologie

monety i miary taniec i muzyka taneczna transport, motoryzacja i podróże

transport 10 technologia ^{jedzenie i sztuka} kulinarna

nauka Zwierzęta rolnictwo język

pisany ^{11 edukacja medycyna}

religia gra w karty inne komputery 12 psychologia reklama

* Pola poniżej są wymienione w innej kolejności niż w pracy Fisiaka (1970) – tutaj zostały ułożone ilościowo, od najliczniejszego do najmniej licznego.

W tabeli 3.1 przedstawiono w porządku ilościowym te pola semantyczne, które zostały najbardziej wzbogacone pod wpływem języka angielskiego. Należy zaznaczyć, że ostatnich badań semantycznych anglicyzmów właściwych dokonano w 1996 roku, a więc w czasie gdy technologia informatyczna dopiero zaczynała się rozwijać w Polsce. Dlatego pole semantyczne „komputery” zajmuje dopiero 12 pozycję. Inaczej przedstawia się sytuacja w wypadku zapożyczeń semantycznych i kalk strukturalno-semantycznych zbadanych dekadę później – komputery i informatyka zajmują odpowiednio 5 i 3 miejsce. Widać zatem, jak rozwój nowych dziedzin wpływa na zmiany ilościowe w poszczególnych polach semantycznych. W SZA M-W z 2010 roku można znaleźć 153 leksemy związane z komputerami i kolejne 54 odnoszące się do nowych technologii. Należy się spodziewać, że obecnie liczba anglicyzmów właściwych w obu tych kategoriach jest znacznie większa. Do innych nowszych dziedzin można zaliczyć reklamę, dziennikarstwo, kosmetologię i narkotyki.

Sport, który stanowi najliczniej reprezentowane pole semantyczne wśród anglicyzmów właściwych, znalazł się dopiero na 8 miejscu, jeśli chodzi o zapożyczenia semantyczne i kalki. Może to wskazywać, że nazwy sportów zapożyczamy chętniej w postaci oryginalnej, np. curling czy kitesurfing.

Do pól, które są wspólne dla wszystkich anglicyzmów właściwych, można zaliczyć następujące: sport, człowiek i życie społeczno-polityczne, morze, pożywienie, napoje i posiłki, ekonomia i handel, ubiór i moda, transport oraz życie kulturalne i towarzyskie. Powyższe zestawienie pozwala także wyłonić te obszary semantyczne, które są wspólne dla wszystkich anglicyzmów. Są to: sport, handel, ekonomia i bankowość, człowiek i społeczeństwo, kulinaria, kultura popularna, włączająca teatr i muzykę, życie polityczne i instytucje, technologia oraz nauka.

Warto także zwrócić uwagę, że wśród najnowszych zapożyczeń liczną grupę stanowią anglicyzmy oraz angielsko-polskie neologizmy hybrydalne należące do języka młodzieży i subkultur, np. dżołkarz (ang. joke ‘dowcip’ + arz), debeściara (ang. the best ‘najlepszy’ +

-ara), dragowiec (ang. drag ‘narkotyk’ + -owiec), dinksiak (ang. DINK (Double Income No Kids) ‘podwójne dochody, brak dzieci’ + -siak), hardkorówka (ang. hardcore ‘rodzaj

mocnego punk rocka’ + -ówka), czeknąć (ang. to check ‘sprawdzać’ + -nąć), wiochmeński (wiocha + ang. man + -ski), sorewicz (ang. sorry + -ewicz), dzięks (dzięk(i) + ang. (thank)s),

looknąć (ang. to look ‘patrzyć’ + nąć), didżejowanie (ang. DJ (Disk Jockey) ‘didżej’ + -owanie), blantowiec (ang. blunt ‘papieros z marihuaną’ + -owiec), rymować na lajfa

(rymować na + ang. live ‘na żywo’), bakać (ang. baccy ‘tytoń’, slang. + -ać), samplować (ang. sample ‘fragment utworu umieszczony w innym utworze’ + -ować), snifować (ang. to

sniff ‘wąchać’ + -ować), szczęśliwy pył (< ang. happy dust), kwaśna głowa (< ang. acid head).

Więcej przykładów w: Moch (2001, 2002); Bartłomiejczyk (2006); Zdunkiewicz-Jedynak (2008); Rostowska (2009); Obara (2012); Urban (2013); Niepytalska-Osiecka (2014); zob. też SSAW i DSUE.

Odwołując się do zasady nierozerwalności języka i kultury oraz do języka jako narzędzia odzwierciedlającego przemiany kulturowe, łatwo zdefiniować wzorce kulturowe, które Polacy czerpią z Zachodu, a dokładnie – z kultury angloamerykańskiej. Najliczniejsze anglicyzmy w ostatnich latach wypełniają luki leksykalne w obrębie takich pól semantycznych, jak polityka, biznes i ekonomia, język dziennikarski, język reklamy, szeroko rozumiane życie społeczne obejmujące pracę, kulturę popularną, zachowania, ubiory, sposób odżywiania i dbanie o ciało, narkotyki oraz terminy informatyczne, nowe technologie i slang młodzieżowy. Te zmiany językowe są ilustracją przemian politycznych, ekonomicznych i społecznych w Polsce po 1989 roku⁷.

WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

Pola semantyczne wzbogacone pod wpływem języka angielskiego sklasyfikowano w następujących pracach: Koneczna (1936/1937); Fisiak (1961a, 1970); Mańczak-Wohlfeld (1988c, 1992: 31–42, 1995: 68–73); Witalisz (2007a: 186–190, 2015: 226–229).

7 Warto zauważyć, że jedno z pierwszych badań anglicyzmów właściwych w języku Polonii amerykańskiej rejestruje ekonomię, handel, technologię, dziennikarstwo i politykę jako najliczniej reprezentowane pola semantyczne (Doroszewski 1938: 79).

Ponadto istnieje wiele prac omawiających zapożyczenia z języka angielskiego w poszczególnych polach semantycznych, np.: Paryski (1957); Kania (1975); Wróblewski (1989); Witorska (1990); Dzikiewicz i Miodek (1991); McGovern (1992); Matusiak (1997); Mańczak-Wohlfeld (1999a, 2000); Dąbrowska (2000); Godzic (2000); Górnicz (2000); Piotrowicz i Witaszek-Samborska (2000); Moch (2001, 2002); Ociepa (2001); Bartłomiejczyk (2006); Zdunkiewicz-Jedynak (2008); Rostowska (2009); Obara (2012); Urban (2013); Niepytalska-Osiecka (2014).