Pod tamtenże czas udawania się króla jego mości w dom ar-cyksiężny rakuskiej o najaśniejszą małżonkę, wyszło było takie drugie symbolum1: herb domu rakuskiego, Orzeł, czy jeden dwie głowie mający, czy dwa, z których jeden w drugiego wrósł, tyl-ko się głowami od siebie dzielące, na dwóch głowach dwie tyl- koro-nie a k temu herb polski Orzeł o jednej głowie, koronę też swoję mający. Napis: „Post animos sociasse iuuabit” („Potym się i serca stowarzyszą)”2. bodajże było długo na ten towarzyski dwóch serc związek patrzyć, bodaj się byli nierozdzielnie ci Orli z sobą jedno-czyli. Ale nieszczęsna śmierć zawisnym sierzpem swym związek serc małżeńskich rozcięła, Orły zgromadzone rozpłoszyła.
1 symbolum – (łac.) symbol.
2 Neugebauer, Symbolorum centuria gemina, s. 236–237.
Salomon a Carlano
94
Słyszałem o starożytnym1 książąt Lotaryngijej konterfecie2: trzech ptaków lecących jedną strzałą rażonych i na wylot przeszy-tych, napis: „Deceritne viam casusue, Deusue” („Podałli drogę lubo trefunek, lubo bóg”)3. Dokazał tej sztuki Godefredus bulloneus4 podonczas, którego chrześcijanie Hieruzalem byli oblegli, w której ekspedycyjej on był wodzem, a dostawszy miasta, pierwszym królem.
Nierad bym równał nieszczęście do szczęścia, atoli widzę, że jedna potężna bohatyrka, śmierć, jedną strzałą w kilku Orłów najaśniejszego państwa rakuskiego i Królestwa Polskiego ugo-dziła. O nielitościwa, lubo dowcipna5 w tym nieszczęsnym razie6 Amazonko, któż się godnie uskarży na nieubłagane okrucieństwo twoje? Jakeś wiele najaśniejszych osób, księstw, królestw, najaś-niejszej Konstancyjej śmiertelną ranę zadawszy, uraziła. Wszytkęś niemal Europę rokwiliła, wszytkim żal tak świątobliwej, komuś krewnej i powinnej7, komuś paniej.
Lecz tobie, najaśniejszy Zygmoncie III, królu polski, nie tyl-ko żal, ale nieoszacowana sztyl-koda. bo tobie ile w tych leciech nie-znośna małżonki utrata,8w której „perdidisti animae solatium,
1 starożytnym – dawnym.
2 konterfecie – wizerunku.
3 Zob. Paradin, Symbola heroica, s. 39–40.
4 Godfryd z bouillon (1060–1100), przywódca pierwszej krucjaty, który doprowadził do zdobycia Jerozolimy (1099). W Rzeczypospolitej jego osobę spopularyzował przekład Jerozolimy wyzwolonej Torquata Tassa pióra Piotra Kochanowskiego (1618).
5 dowcipna – zmyślna.
6 razie – ciosie.
7 powinnej – powinowatej.
8 „Sopater do Hemeriona w Listach”. Sopatros z Apamei (zm. przed 337), grecki sofista i neoplatonik. Jego list do brata, wysoko postawionego polityka Hemeriona, przetrwał w Antologii Stobajosa (zob. objaśn. 1 na s. 82).
Parad[inus]
in Symb[olis]
hero[icis]
Sopater ad Amer[ium]
in Epistulis8
95 vitae subsidium, annorum lactam<e>ntum, laboris adiumentum, fortunae utriusque participium” („utraciłeś serca uciechę, ży-wota pomoc, w leciech posiłek, w pracach ratunek, w szczęściu i nieszczęściu uczestnictwo”)1. Rad bym cię w żalu pomiarkował, ale niech cię pomiarkuje prawo samo pospolite, pod które i na-większy monarchowie, i naji na-większy ich przyjaciele podpadają:
„Statutum est hominibus semel mori” („Padł dekret, aby ludzie raz umierali”)2. Sroga królowa jedna po wszytkich królach, kró-lowych i królestwach proporce swe rozciąga, nikt się by dobrze naniewinniejszy tyrańskiemu regimentu jej nie oprze. „Regnavit mors ab Adam usque ad Moysen, etiam in eos, qui non peccave-runt” („Królowała śmierć od Jadama aż do Mojżesza i na tych też, którzy nie zgrzeszyli”)3.
ChcącDemocritus filozof Dariusza4 króla5 pocieszyć po śmierci też małżonki swej płaczącego, obiecał mu ją do żywota przywró-cić pod jedną tylko kondycyją6, aby mu trojga ludzi imiona dano, którzy by nigdy w żałobie nie chodzili, nigdy krewnych i przy-jaciół śmierci nie płakali. Szukano takich trzech po wszytkim
1 Nie udało się ustalić źródła cytatu.
2 Hbr 9,27.
3 Rz 5,14.
4 Demokryt z Abdery (ok. 460 – ok. 370), filozof, który podczas po-dróży po Azji Mniejszej zetknął się z Dariuszem II, królem perskim w la-tach 423–405. Żona Dariusza (i jego przyrodnia siostra) Parysatis zmarła ok. 395 r.
5 „Julian w liście do Ameriusza”. Julian Apostata (331/332–363), ce-sarz rzymski, filozof neoplatoński. Amerius (Himerius) – postać nieziden-tyfikowana. Anegdota przytoczona w liście Do Ameriusza była referowana w różnych siedemnastowiecznych kompendiach. Zob. np. Dithmarsus, The-atrum historicum, s. 211.
6 pod jedną kondycyją – pod jednym warunkiem.
Co ma króla
96
królestwie perskim, a nie naleziono. Za czym rzekł filozof: „Vi-des, o rex, quam inevitabilis sit omnibus fati necessitas? Nefas est deflere, quod nefas est devitare” („Widzisz, miłościwy królu, jako niepochybna jest wszytkim śmierci potrzeba? Niesłuszna płakać, czego się nie można uwiarować”). Jeśli też ty, mościwy, najaśniej-szy królu, oczyma twymi Królestwo swoje Polskie i Wielkie Księ-stwo Litewskie obieżysz, ledwie kogo1 znajdziesz, który by też na swą domową (aczci2 z twoją żadna się szkoda nie zrówna) przez śmierć utratę nie płakał. Płacze ktoś ojca, ktoś brata, ktoś syna, płacze ta i owa przednie zacna3 familija ze krwie swej znamieni-tego młodziana, z którego ociec starości podpory, dom ozdoby, Rzeczpospolita pomocy oczekiwała. Płaczą i inni innych, ale na te frasunki wielkie ulżenie: „Communis fati necessitas” („Po-spolita śmierci potrzeba”)4, „Omnes morimur et sicut aquae in terram dilabimur” („Wszyscy umieramy i jako wody w ziemię się obracamy”)5.
barziej, miłościwy królu, w żalu umiarkuje cię twoja wiel-ka wspaniałość animuszu, która wielkie stosy6 mężnie nieraz przyjęła, która odmienne Fortuny losy w różnych okazyjach skromnie po<ni>osła, ta, mówię, nie dopuści-ć wodzów żałości upuszczać7. Prawdać to, że ciężko tego, co miło sercu było, nie żałować. Pamiętam, co mówił Eufrantes8, małżonkę utraciwszy:
1 ledwie kogo – tj. nikogo.
2 aczci – chociaż.
3 przednie zacna – najzacniejsza.
4 Wydawcy nie udało się ustalić źródła cytatu.
5 2 Sam 14,14.
6 stosy – uderzenia, ciosy.
7 wodzów żałości popuszczać – przenośnie: folgować żałości; popusz-czać wodze – zwrot utarty (zob. NKPP, wodze 2).
8 Eufrantes – filozof grecki.
2 Reg[um] 14
2. Wspania-łość animuszu królewskiego
97
„O philo<so>phia,1quam praecepta sunt tua onerosa, amare iu-bes et si quis amisit q<u>od amabat, dolere prohiiu-bes!” („O filo-zofija, jako ustawy twoje są ciężkie, miłować każesz, a jeśli kto, co miłował, utracił, żałować zakazujesz!”). Wszakże przewodzi więcej na królach serca mężność2 niźli na filozofach mądrość.
„Fortuna3susdeque versat omnia, regalis tamen animi potentia ipsius fortunae sistit rotam” („Fortuna kołem wszytko obraca, ale królewskiego animuszu moc koło samoż fortuny zastanawia”4).
A najbarziej sam cię bóg w żalu twoim pomiarkuje, który jak inteligencyja niebem5, tak na którą stronę chce obraca ser-cem królewskim. Niech ci ten litościwy Pan smutek mnogiemi i rozlicznemi nagradza pociechami, niech ci dni na pomoc i spra-wowanie królestwa przymnaża. O co my, ręce wznosząc, nieprze-branego majestatu Twego, boże, prosiemy: „Domine, in virtute Tua laetabitur rex et super salutare Tuum exultabit vehementer etc. Vitam petiit a Te et tribuisti ei longitudinem dierum in se-culum et in sese-culum seculi etc. Laetificabis eum in gaudio cum vultu Tuo, quoniam rex sperat in Domino et in misericordia eius non commovebitur” („Panie, w mocy Twojej rozweseli się król, a w zbawieniu Twoim rozraduje się wielce etc. Żywota prosił
1 „Stobajos, powiedzenie 27 o smutku”. Zob. np. Epitome Stobaei, s. 550; Labata, Apparatus concionatorum, t. 3, s. 1332 (tu jako źródło wska-zano Concio 97 Stobajosa).
2 przewodzi … mężność – w królach bardziej przeważą męstwo.
3 Św. Wawrzyniec Iustiniani (Justynian, Lorenzo Giustiniani, 1381–
–1456), patriarcha wenecki, kanonik laterański, autor traktatów ascetycz-nych, m.in. Lignum vitae (Drzewo życia). Nie udało się ustalić źródła cytatu.
4 zastanawia – wstrzymuje.
5 jak inteligencyja niebem – Olszewski ma na myśli obroty sfer niebie-skich. Wedle dawnych poglądów astronomicznych sfera niebieska każdej z siedmu „planet” miała swoją inteligencję.
Stobeus
98
u Ciebie i dałeś mu przedłużenie dni na wieki i na wieki wiekom etc. Rozweselisz go w radości twarzą Twoją. bo król nadzieję ma w Panu, a w miłosierdziu Nawyższego nie będzie poruszony”)1.
„Dies super dies regis adiicies, annos eius in diem generationis et generationis” („Dni na dni królewske przyczynisz, lata jego aż do dnia narodu i narodu”)2. Fiat, fiat3.