W 1995 r., podczas pobytu w archiwum ryskim, udało mi sie˛ odnalez´c´ zespo´ł ksia˛g grodzkich dyneburskich, be˛da˛cych podstawowym z´ro´dłem do badan´ nad dziejami wojewo´dztwa inflanckiego (Inflant Polskich, Latgalii) w okresie, kiedy terytorium to — na mocy konstytucji sejmu w 1677 r. — stanowiło integralna˛
cze˛s´c´ Rzeczypospolitej (1677–1772). Poniewaz˙ bardziej szczego´łowo, z wykorzys-taniem przedwojennych prac Ryszarda Mienickiego, opisałem skomplikowane dzieje tego zespołu w innym miejscu, tu pragne˛ jedynie pokro´tce scharakteryzowac´
to zagadnienie1.
Archiwum grodzkie dyneburskie znajdowało sie˛ do 1864 r. w Dyneburgu, gdzie w latach trzydziestych XIX w. ksie˛gi zostały oprawione, przy czym nie uniknie˛to pewnego bałaganu, mieszaja˛c czasami akta z ro´z˙nych lat2. W 1864 r. ksie˛gi przewieziono do Witebska, do utworzonego tam jednego z trzech archiwo´w centralnych, tzw. Kraju Zachodniego Imperium. W Witebsku ksie˛gi znajdowały sie˛
do 1903 r., be˛da˛c cze˛s´ciowo podstawa˛ prac wydawniczych publikowanych w serii
„Istoriko-juridiczeskije matieriały izwleczennyje iz aktowych knig gubiernij Witiebskoj i Mogilewskoj chraniaszczychsia w Centralnom Archiwie w Witiebskie...”3. W zwia˛zku z likwidacja˛ archiwum witebskiego, ksie˛gi grodzkie dyneburskie znalazły sie˛ w archiwum w Wilnie. W 1915 r., w obliczu zagroz˙enia niemieckiego, Rosjanie zarza˛dzili ewakuacje˛ materiało´w archiwalnych powstałych do roku 1700 wła˛cznie.
Dotyczyło to ro´wniez˙ ksia˛g grodzkich dyneburskich, załoz˙onych w naste˛pstwie
1B. Dybas´, Ksie˛gi grodzkie dyneburskie w Łotewskim Pan´stwowym Archiwum Historycznym w Rydze,
„Zapiski Historyczne”, t. 61, 1996, z. 4, s. 111–117; takz˙e w je˛zyku łotewskim w czasopis´mie „Latvijas arhivi”, 1997, nr 2. Inaczej niz˙ przed kilku laty, rzeczownikowo, nie zas´ przymiotnikowo, tłumacze˛
słowo „Latvijas” w nazwie ryskiego archiwum, gdyz˙ taka forma wydaje sie˛ byc´ poprawniejsza.
2Zob. zestawienie w „Zapiskach Historycznych”, gdzie podano ro´wniez˙ zakres chronologiczny i obje˛tos´c´ ksia˛g.
3M. Biskup, Z we˛dro´wek po archiwach, bibliotekach i historycznych regionach Łotwy, „Zapiski Historyczne”, t. 58, 1993, z. 2–3, s. 78.
powstania wojewo´dztwa inflanckiego w 16774. W Wilnie pozostały ksie˛gi pocza˛wszy od roku 1701. Po II wojnie s´wiatowej, w zwia˛zku z przynalez˙nos´cia˛ dawnych Inflant Polskich (Latgalii) do Łotewskiej SRR, przewieziono te materiały do Rygi.
Miało to miejsce partiami, w latach 1947–19505.
Znajduja˛cy sie˛ w Rydze zespo´ł liczy ogo´łem 75 ksia˛g aktowych i 3 tomy wspomnianych sumariuszy6. Ksie˛gi maja˛ po 200–500 kart i obejmuja˛ formalnie rzecz biora˛c cały okres od 1701 r. do kon´ca XVIII w.7 Jedna z ksia˛g aktowych ma nieco odmienny charakter — jest to herbarz szlachty inflanckiej, kto´ry na podstawie sporza˛dzonej w okresie mie˛dzywojennym kopii opublikował przed laty Adam Heymowski8. Dokładniejsza kwerenda (na przykładzie akt sejmikowych) wykazuje jednak pewne luki. Oto´z˙ przede wszystkim w zbiorach re˛kopiso´w Biblioteki Akademii Nauk w Wilnie (dawna Biblioteka Wro´blewskich), we fragmentach archiwum Platero´w, znajduja˛ sie˛ niekto´re postanowienia sejmiku dyneburskiego, pochodza˛ce z akt grodzkich dyneburskich, kto´rych brak w Rydze.
Zakres tych luk jest trudny do precyzyjnego okres´lenia. W sensie fizycznym ksie˛gi powstały, jak wspomniano, dopiero w latach trzydziestych XIX w. Tworzono je z akt luz´nych, zasadniczo, chociaz˙ nie zawsze konsekwentnie, według kryterium chronologicznego, nie bardzo przejmuja˛c sie˛ charakterem formalnym akt, mieszaja˛c ro´z˙ne formy akt. Trudno wie˛c obecnie stwierdzic´, jakie serie akt istniały w grodzie dyneburskim. Fakt, z˙e spotykamy niekiedy w ksie˛gach ten sam dokument w dwo´ch postaciach, wskazuje, z˙e musiały byc´ ro´z˙ne serie.
4Ksie˛gi siedemnastowieczne nie zostały jak dota˛d odnalezione. Jedynym s´ladem ich istnienia i ich zawartos´ci sa˛ znajduja˛ce sie˛ w archiwum ryskim, sporza˛dzone w XIX w. prawdopodobnie w Witebsku, trzy opasłe sumariusze.
5Dokumenty pos´wiadczaja˛ce przekazanie ksia˛g dyneburskich z Wilna do Rygi odszukał dla mnie pracownik ryskiego archiwum, pan Agris Dzenis, za co mu serdecznie dzie˛kuje˛. Owa akcja, oznaczaja˛ca w istocie rozbicie historycznie ukształtowanych zbioro´w archiwum wilen´skiego, budziła pewne protesty, m.in. legendarnego archiwisty wilen´skiego Jerzego Ordy, por. S. Jegeleviczius, Historyk Litwy Jerzy Orda. W 90 rocznice˛ urodzin naukowca, kto´ry sie˛ pos´wie˛cił Wilnu [w:] Jerzy Orda — wilnianin z wyboru, red. W. Piotrowicz, Warszawa 1999, Biblioteka Lithuanii 4, s. 50, 55–56.
6Latvijas valsts véstures arhives (Pan´stwowe Archiwum Historyczne Łotwy w Rydze), fond 712, cz.
1, sygn. 20, 57–130, 359–361 (sumariusze), cz. 2, sygn. 9 (zob. przypis 2); por. tez˙: G.A. Jensz (Jensch), Iz istorii archiwnogo dieła w Łatwii, Riga 1981, s. 41.
7Poro´wnuja˛c zestawienie zachowanych ksia˛g z sumariuszami moz˙emy stwierdzic´, z˙e dla XVIII stulecia brakuje obecnie w Rydze trzech ksia˛g, kto´rych opisy sa˛ w sumariuszach: jednej, zawieraja˛cej materiały z 1738 r., drugiej zawieraja˛cej materiały z 1739 r. i trzeciej zawieraja˛cej materiały z 1740 i 1744 r. Losy archiwum dyneburskiego w XVIII w. sa˛ mało znane. Ogo´lne informacje o nim G. A. Jensz (Jench), op. cit. Ostatnio w badanych materiałach udało mi sie˛ znalez´c´ dwa dos´c´ istotne przekazy na temat archiwum w Dyneburgu w XVIII w. Pierwszy to list Franciszka Kublickiego, krajczego i pisarza grodzkiego inflanckiego, do starosty inflanckiego Jana Ludwika Platera, pisany z Dyneburga 2 II 1724 (Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas w Wilnie, fond 1276 [Platero´w], cz. 2, sygn. 97, k. 351–352v).
Kublicki informuje staroste˛, z˙e ze wzgle˛du na potrzeby musiał sie˛gna˛c´ do starych ksia˛g, kto´re znalazł w złym stanie i zawilgocone. Wiadomo, z˙e były one przechowywane wo´wczas w skrzyniach, jednakz˙e w nie najlepszych warunkach, prawdopodobnie w budynku kolegium jezuickiego, skoro dla ich przesuszenia i przejrzenia musiał prosic´ dyneburskich jezuito´w o odre˛bna˛ cele˛. Co do zawartos´ci ksia˛g grodzkich,
Oczywis´cie, nie umniejsza to wartos´ci z´ro´dłowej przechowywanych w Rydze ksia˛g.
Prowadzona przeze mnie kwerenda, kto´ra obje˛ła dota˛d okres do kon´ca lat trzydziestych XVIII w., pozwala stwierdzic´, z˙e w ksie˛gach znajdujemy bogaty materiał dotycza˛cy funkcjonowania sejmiku w Dyneburgu, relacji z centralnymi władzami Rzeczypospoli-tej (w okresie wojen takz˙e innych pan´stw, przede wszystkim w odniesieniu do stacjonowania oddziało´w wojskowych na terenie wojewo´dztwa), spraw podatkowych, funkcjonowania komory celnej w Dyneburgu, naste˛pnie form działalnos´ci gospodar-czej, przemian własnos´ciowych na terenie wojewo´dztwa, ludnos´ci, takz˙e chłopskiej (wyszczego´lnianej w inwentarzach do´br), mentalnos´ci i kultury oraz z˙ycia religijnego.
Podje˛ta przeze mnie kwerenda koncentruje sie˛ wszakz˙e przede wszystkim na problematyce funkcjonowania struktur stanowych na terenie wojewo´dztwa inflan-ckiego, wprowadzenia tam systemu ustrojowego charakterystycznego dla pan´stwa polsko-litewskiego oraz integracji tego terytorium z Rzeczpospolita˛. W tym celu niezbe˛dne okazało sie˛ poro´wnawcze spojrzenie na sytuacje˛ na terenie innych terytorio´w inflanckich zwia˛zanych z Rzeczpospolita˛. Szczego´lnie interesuja˛cy wydawał sie˛
tzw. powiat piltyn´ski, terytorium o skomplikowanych i mało znanych zwia˛zkach z pan´stwem polsko-litewskim9. Podje˛ta w ryskim archiwum kwerenda mogła dac´
efekt pozytywny jedynie dzie˛ki pomocy łotewskich kolego´w, przede wszystkim zas´
dr Marite Jakowlewej, kto´rej wyraz˙am tu serdeczna˛ wdzie˛cznos´c´. Okazało sie˛ bowiem, z˙e w Rydze znajduje sie˛ praktycznie całe (jak nalez˙y sa˛dzic´) archiwum samorza˛du ziemi piltyn´skiej.
Zweryfikowanie tego, jak i w miare˛ dokładne odtworzenie dziejo´w archiwum piltyn´skiego, nie jest w tym momencie moz˙liwe bez bardzo z˙mudnych badan´.
godna odnotowania jest konstatacja Kublickiego, z˙e nie ma wczes´niejszych niz˙ z roku 1677, co jest zgodne oczywis´cie z data˛ powstania wojewo´dztwa inflanckiego i grodu dyneburskiego. Brakowało natomiast w tym czasie akt z 1717 i 1718 r. Interesuja˛ce sa˛ tez˙ uwagi Kublickiego na temat taryfy podymnego z 1690 r. w poro´wnaniu ze stanem mu wspo´łczesnym. Drugi przekaz to punkt w laudum sejmiku dyneburskiego przedkonwokacyjnego z 6 II 1764 r. (Latvijas valsts véstures arhivs fond 712, cz. 1, sygn. 86, k. 266v), w kto´rym znajdujemy m.in. postanowienie o specjalnym podatku na budowe˛
budynku na przechowywanie akto´w publicznych, poniewaz˙ wojewo´dztwo inflackie nie ma dotychczas takowego. Sejmik nakazywał przy okazji „Xie˛gi wszystkie [...] zregestrowac´, zintroligowac´. Sumariusze wypisac´ dla potrzeby wszystkich Obywatelo´w wygody”. Przy okazji dowiadujemy sie˛, z˙e archiwum przechowywano dota˛d w budynku kolegium jezuickiego, co potwierdza wczes´niejsza˛ informacje˛
Kublickiego. Miało to jednak niestety i ten skutek, z˙e podczas poz˙aru kolegium spłone˛ły akta ziemskie.
8A. Heymowski, Herbarz szlachty Inflant Polskich z 1778 r. [w:] Materiały do biografii, genealogii i heraldyki polskiej, t. 2, Buenos Aires −Paryz˙ 1964, s. 9–58.
9Podstawowe informacje na temat dziejo´w powiatu piltyn´skiego moz˙na znalez´c´ w wydawnictwie:
Kurland und seine Ritterschaft, Pfaffenhofen/Ilm 1971, wyd. Kurländischen Ritterschaft im Verband der Baltischen Ritterschaften e.V.; na temat ukształtowania sie˛ tego terytorium jako odre˛bnej struktury ustrojowej w drugiej połowie XVI i na pocza˛tku XVII w. zob. R. Benders, Das Stift Pilten auf dem Wege zur Adelsrepublik 1559–1617, Mainz 1996 (praca magisterska pod kierunkiem prof. E. Oberländera).
W polskiej literaturze cia˛gle aktualnos´c´ zachowuje stary artykuł G. Manteuffla, Piltyn´ i archiwum piltyn´skie (z doła˛czeniem mapy ziemi piltyn´skiej z r. 1747), Warszawa 1884 (odbitka z „Biblioteki Warszawskiej”). Autor niniejszego omo´wienia planuje w najbliz˙szym czasie opublikowac´ artykuł na temat sytuacji powiatu piltyn´skiego w drugiej połowie XVII w.
Wiadomo, z˙e archiwum piltyn´skie zostało w latach 1873–1875 opracowane przez Theodora Schiemanna i wła˛czone w 1903 r. do Kurlandzkiego Archiwum Krajowego (Das Kurländische Landesarchiv). Wraz z nim zostało po I wojnie s´wiatowej (w 1919 r.) wywiezione do Niemiec. Do Rygi zbiory te powro´ciły dopiero w 1971 r.10 Archiwum piltyn´skie zostało ponownie wydzielone z archiwum kurlandzkiego i ponownie opracowane. Pechowo jednak opracowywanie tego zespołu przedłuz˙yło sie˛
na tyle, z˙e informacja o archiwum piltyn´skim nie mogła znalez´c´ sie˛ w opublikowanych na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych pracach na temat archiwum ryskiego11.
Znajduja˛ce sie˛ obecnie w Rydze archiwum piltyn´skie tworzy fond nr 644, podzielony na dwie cze˛s´ci, maja˛ce zreszta˛ odmienne tytuły. Co ciekawe, kryterium wydzielenia obu cze˛s´ci odpowiada fazom wydzielania akt piltyn´skich z archiwum kurlandzkiego. Cze˛s´c´ pierwsza fondu 644 obejmuje ogo´łem 307 j.a. i odpowiada prawdopodobnie pierwszej fazie wydzielania akt piltyn´skich z Kurlandzkiego Archiwum Krajowego. Jest ona zatytułowana: Kolekcja landrato´w piltyn´skich i obejmuje w zasadzie akta z przełomu XVIII i XIX w., mie˛dzy wła˛czeniem Kurlandii i Piltynia do Rosji (1795 r.) a ostateczna˛ likwidacja˛ samorza˛du ziemi piltyn´skiej i jej wła˛czeniem do Kurlandii (1819 r.). Jedynie w kon´cowych partiach tej cze˛s´ci (od sygn. 244) znajdujemy nieco materiało´w z epok wczes´niejszych. Ta włas´nie cze˛s´c´ fondu 644 była dla G. Jenscha podstawa˛ pesymistycznego stwierdzenia na temat stopnia zachowania archiwum piltyn´skiego. Jak sie˛ jednak okazuje, w toku dalszych prac porza˛dkowych udało sie˛ wydzielic´ ro´wniez˙ kolejne akta piltyn´skie, kto´re w 1983 r. uje˛to w cze˛s´c´ druga˛ fondu 644. Nalez˙y przypuszczac´, z˙e zmarły w 1990 r. w se˛dziwym wieku G. Jensch wiedział o tym fakcie, nie mo´gł jednak go uwzgle˛dnic´ w swojej opublikowanej w 1981 r. ksia˛z˙ce. Tymczasem w tej cze˛s´ci, zatytułowanej: Archiwum szlachty piltyn´skiej, obejmuja˛cej 222 j.a., znajdujemy przede wszystkim materiał z okresu od drugiej połowy XVI w. do kon´ca XVIII w., ale takz˙e z przełomu XVIII i XIX w.
Dla najbardziej nas interesuja˛cego okresu zwia˛zko´w z Rzeczpospolita˛ znajdujemy tu materiały najro´z˙niejszego typu — od akt normatywnych (jak statuty piltyn´skie z 1611 czy piltyn´ska Formula Regiminis z 1617 r.), poprzez akta sejmiku (landtagu)
10G. Manteuffel, Piltyn´, op.cit., s. 10–11; w cze˛s´ci dotycza˛cej archiwum piltyn´skiego artykuł Manteuffla jest w zasadzie zaopatrzonym w odpowiednie komentarze tłumaczeniem artykułu Th. Schiemanna, Das piltensche Archiv, „Mittheilungen aus dem Gebiete der Geschichte Liv-, Est- und Kurlands”, t. 12, 1880, s. 295–306 (ponownie opublikowanego w zbiorze prac tego autora: Historische Darstellungen und Archivalische Studien. Beiträge zur Baltischen Geschichte, Hamburg-Mitau 1886, s. 215–228); por. tez˙
G.A. Jensz (Jensch), Iz istorii..., op.cit., s. 16–17. O archiwach kurlandzkich zob. B. Krajevska, T. Zeids, Zwei kurländische Archive und ihre Schicksale [w:] Das Herzogtum Kurland 1561–1795, wyd.
E. Oberländer, I. Misäns, Lüneburg 1993, s. 13−28.
11Chodzi tu przede wszystkim o informator o ryskim archiwum: Centralnyj Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw Łatwijskoj SSR. Kratkij sprawocznik, cz. 1 (1220–1918), Riga 1980, oraz bardzo cenna˛, cytowana˛ juz˙ ksia˛z˙ke˛ G.A. Jensza (Jenscha), Iz istorii archiwnogo dieła w Łatwii. Szcze˛s´liwie wydaje sie˛, iz˙ opinia tego uczonego, jakoby najcenniejsza cze˛s´c´ piltyn´skiego archiwum została zniszczona podczas rewolucji w 1905 r., jest nieprawdziwa, ibid., s. 17.
piltyn´skiego, akta kolegium landrato´w, sprawuja˛cych faktyczna˛ władze˛ na terenie powiatu piltyn´skiego, do akt dotycza˛cych zwia˛zko´w i kontakto´w z ksie˛ciem kurlandzkim i władzami pan´stwa polsko-litewskiego. Trudno w tej chwili o pełniejsza˛
charakterystyke˛ tego zespołu. Nasz optymizm co do jego kompletnos´ci zasadza sie˛
po pierwsze na fakcie, z˙e znajdujemy tu w zasadzie wszystkie elementy dawnego archiwum piltyn´skiego, kto´re wymieniaja˛ w swoich omo´wieniach T. Schiemann i G. Manteuffel, po drugie zas´ na bliz˙szym zapoznaniu sie˛ z aktami sejmiku piltyn´skiego. Bardziej szczego´łowa˛ kwerenda˛ obja˛łem dota˛d materiały sejmiku z lat szes´c´dziesia˛tych i siedemdziesia˛tych XVII w. i wydaje sie˛, z˙e jest to materiał kompletny, zawieraja˛cy dokumenty zwołuja˛ce sejmik (przez landrato´w wzgle˛dnie ksie˛cia kurlandzkiego), postanowienia sejmiku, instrukcje posłom wysyłanym na sejmy, do kro´la czy do Mitawy, a takz˙e korespondencje˛ zwia˛zana˛ z kolejnymi sejmikami12.
Zlokalizowanie zespołu archiwum piltyn´skiego w Pan´stwowym Archiwum Historycznym Łotwy w Rydze umoz˙liwia, przy wykorzystaniu jednak i innych zbioro´w archiwum ryskiego, przeprowadzenie badan´ nad dziejami powiatu piltyn´-skiego, terytorium o bardzo specyficznej pozycji ustrojowej w ramach Rzeczypos-politej, zawieszonego mie˛dzy Warszawa˛ a Mitawa˛. Pozwoli tez˙, jak sa˛dze˛, rzucic´
nieco s´wiatła na charakter powia˛zan´ ustrojowych wewna˛trz tego szczego´lnego pan´stwa, jakim była polsko-litewska Rzeczpospolita.
Bogusław D y b a s´, Source materials to the history of the province of Livonia and the district of Piltyn´ at the State Historical Archives of Latvia in Riga. The author describes the fond of municipal books from Dyneburg, which is the basic source to studies on the history of the province of Livonia (Polish Livonia, Latgalia), during the period when this territory
— by virtue of the Seym constitution in 1677 — constituted an integral part of the First Republic (1677–1772). The author presents subsequent places of the preservation of the fond, pointing out some resulting gaps in the materials, caused by the segmentation of records which in the past constituted the contents of the fond.
Bogusław D y b a s´, Matériaux de source concernant l´histoire de la voïvodie de Livonie et du district de Piltyn´ aux Archives historiques de Lettonie de Riga. L´auteur caractérise le fonds de livres municipaux de Daugavpils, constituant la principale source d´études de l´histoire de la voïvodie de Livonie (Livonie polonaise, Latgalie) à l´époque où ces territoires
— en vertu de la constitution de la diète de 1677 — constituait partie intégrante de la IeRépublique (1677–1772). Il présente les changements de la situation du lieu de conservation
12Mo´wia˛c o kompletnos´ci archiwum piltyn´skiego, odnosimy to do stanu w czasach Schiemanna i Manteuffla. Jednakz˙e owo archiwum — sa˛dza˛c na podstawie materiało´w sejmikowych — juz˙ wo´wczas nie było kompletne, skoro obaj ci badacze mo´wia˛ o zachowanych materiałach sejmikowych od 1652 r., a sejmik piltyn´ski został utworzony na mocy Formula Regiminis z 1617 r. Szcze˛s´liwie udało mi sie˛
w innym zespole archiwum ryskiego odnalez´c´ kopiariusz z XVIII w., zawieraja˛cy postanowienia sejmiku piltyn´skiego od 1618 r.
du fonds d´archives en mentionnant les lacunes apparues dans les matériaux, consécutifs à l´éparpillement des actes faisant autrefois partie du fonds.
,
. ,
( , ) ,
1677 .
I-(1677−1772). ,
, , ,
.
PIOTR BOKOTA (Włocławek)
MATERIAŁY DO DZIEJO