ARCHIWUM HISTORYCZNEGO W SANKT PETERSBURGU W 1978 r. w tomie 66 „Archeionu” opublikowany został artykuł Stefana Krzysztofa Kuczyn´skiego pt. Polonica heraldyczne i sfragistyczne w zbiorach leningradzkich, zawieraja˛cy omo´wienie wyniko´w kwerendy przeprowadzonej przez tegoz˙ autora w 1974 r. w Leningradzie (St. Petersburgu)1. Przedmiotem wspomnianego omo´wienia były m.in. materiały do heraldyki miast Kro´lestwa Polskiego znajduja˛ce sie˛
w Rosyjskim Pan´stwowym Archiwum Historycznym (RGIA, wo´wczas Centralnym Pan´stwowym Archiwum Historycznym – CGIA), w zespole akt Departamentu Heroldii Rza˛dza˛cego Senatu, w jedenastu j.a.2 Z niewiadomych przyczyn nie udzielono wo´wczas autorowi jednostki zawieraja˛cej materiały do herbo´w miast byłej guberni siedleckiej3. Gdy w 1997 r. miałem okazje˛ prowadzic´ kwerende˛ na podstawie tychz˙e materiało´w, znalazłem sie˛ w sytuacji bardziej korzystnej od uz˙ytkowniko´w archiwo´w rosyjskich (radzieckich) sprzed dziesie˛ciu (i wie˛cej) lat. Wyraz˙ała sie˛ ona w moz˙liwos´ci bezpos´redniego doste˛pu do inwentarzy, z kto´rych nie mo´gł korzystac´ w 1974 r.
S. K. Kuczyn´ski. Prowadza˛c swoja˛ kwerende˛, bez trudu dotarłem do materiało´w wspomnianej guberni4. Ich zawartos´c´ jest niemal identyczna z zawartos´cia˛ jednostek
1S. K. Kuczyn´ski, Polonica heraldyczne i sfragistyczne w zbiorach leningradzkich, „Archeion”, t. 66, 1978, s. 191–213.
2Rossijskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw w St. Petersburgu (dalej: RGIA), f. 1343, op. 15.
Sa˛ to jednostki (ros.: dieła — dalej: d.): d. 326 — 336, obejmuja˛ce zagadnienia herbo´w miejskich w guberniach Kro´lestwa Polskiego, herbu Warszawy, herbo´w miejskich guberni warszawskiej, kaliskiej, kieleckiej, łomz˙yn´skiej, lubelskiej, piotrkowskiej, płockiej, radomskiej, suwalskiej. S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 203.
3S. K. Kuczyn´ski zwro´cił uwage˛ na brak poszytu dotycza˛cego herbo´w guberni siedleckiej. W czasie prowadzonej przez niego kwerendy nie odnaleziono go w zespole akt Heroldii Rza˛dza˛cego Senatu, autor zas´ nie miał moz˙liwos´ci sprawdzenia, czy uwzgle˛dniono poszyt w inwentarzu akt, zob. S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., przyp. 27, s. 203.
4RGIA, f. 1343, op. 15, d. 337. Gubernia siedlecka utworzona została 29 XII 1867 r. / 10 I 1868 r., z czterech powiato´w wydzielonych z po´łnocnej cze˛s´ci guberni lubelskiej (siedleckiego, bialskiego, radzyn´skiego i łukowskiego) oraz jednego powiatu wydzielonego z guberni warszawskiej
(stanisławow-dotycza˛cych opisanych juz˙ dziewie˛ciu guberni5, z ta˛ ro´z˙nica˛, z˙e nie zawieraja˛ one projektu herbu guberni. Podobnie jak inne jednostki, obejmuja˛ materiały zebrane przez władze zaborcze w czasie dwo´ch akcji, maja˛cych na celu ustalenie herbo´w miejskich, prowadzonych w latach 1867–1868 [–1876] i 1894–1896 [–1905]. Ro´wniez˙
jak w opisanych juz˙ jednostkach, znalazły sie˛ tam liczne informacje na temat dziejo´w miast z terenu byłej guberni siedleckiej oraz dodatkowe przekazy z´ro´dłowe dotycza˛ce pierwszej akcji heraldycznej, prowadzonej w latach 1845–1847 przez Heroldie˛ Kro´lestwa Polskiego6.
Podstawa˛ prawna˛ akcji z lat 1867–1868 było polecenie dokonania przegla˛du i ustalenia ostatecznego wzoru wszystkich herbo´w guberni i miast Imperium Rosyjskiego, wydane 23 VI 1858 r. przez cesarza Aleksandra II. Jednakz˙e w Kro´les-twie ta˛ sprawa˛ zaje˛to sie˛ ostatecznie po upadku Powstania Styczniowego, w zwia˛zku z gruntowna˛ zmiana˛ podziało´w administracyjnych wprowadzaja˛cych m.in. podział Kro´lestwa na 10 guberni (aktem z 19 (31) XII 1866 r.). 12 VII 1867 r. Departament Heroldii Rza˛dza˛cego Senatu zwro´cił sie˛ do namiestnika hr. Berga z poleceniem zebrania, opracowania i ustalenia herbo´w nowych 10 guberni oraz wszystkich herbo´w miast Kro´lestwa w celu ich zatwierdzenia7.
Zadanie zebrania materiało´w dotycza˛cych herbo´w zostało zlecone, podobnie jak w czasie poprzedniej akcji z lat 1845–1847, Komisji Rza˛dowej Spraw Wewne˛trznych (dalej: KRSW). Ta zas´ zwro´ciła sie˛ do rza˛do´w gubernialnych, kto´re z kolei wysta˛piły do magistrato´w z z˙a˛daniem dostarczenia niezbe˛dnych materiało´w8. Akcje˛ rza˛dy gubernialne rozpocze˛ły na pocza˛tku paz´dziernika 1867 r.9Zapewne gubernatorzy wspomnianych guberni, podobnie jak to uczynił gubernator siedlecki10, wyznaczyli date˛ zakon´czenia akcji.
Komitet Urza˛dzaja˛cy, przekazuja˛c KRSW zadanie przygotowania projekto´w herbo´w miejskich, nakazał oprzec´ sie˛ na materiale zebranym 20 lat wczes´niej (w
skiego). Jej powierzchnia wynosiła 14.334,1 km2. Po reformie podziału administracyjnego w 1867 r.
gubernia liczyła dziewie˛c´ powiato´w (garwolin´ski, łukowski, włodawski, radzyn´ski, we˛growski, siedlecki, bialski, sokołowski, konstantynowski). Do 1869/1870 r. na obszarze guberni siedleckiej znajdowały sie˛
43 miasta; po akcji zamiany miast na osady pozostało na jej terenie 12 os´rodko´w miejskich. Gubernia siedlecka została zlikwidowana w 1912 r. po utworzeniu nowej guberni chełmskiej (z tereno´w guberni siedleckiej i wschodnich cze˛s´ci guberni lubelskiej), zob. „Dziennik Praw”, nr 228, t. 67, s. 377–379;
Słownik geograficzny Kro´lestwa Polskiego i innych krajo´w słowian´skich, t. 10, Warszawa 1889, s. 500–503;
R. Kołodziejczyk, Zamiana miast na osady w Kro´lestwie Polskim, „Kwartalnik Historyczny”, r. 68, 1961, nr 1, s. 199; M. Kowalski, Herb miasta Mie˛dzyrzeca Podlaskiego, „Rocznik Mie˛dzyrzecki”, t. 3, 1971, s. 13; S. K. Kuczyn´ski, Polskie herby ziemskie. Geneza, tres´ci, funkcje, Warszawa 1993, s. 249.
5Patrz przyp. 2.
6Por. S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 200 i n.
7RGIA, f. 1343, op. 15, d. 326, karta (ros.: list — dalej: l.) 192 v–193; M. Gumowski, Herby miast polskich, Warszawa 1960, s. 81; S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 202; M. Kallas, Z przeszłos´ci administracyjnej Kujaw i ziemi dobrzyn´skiej (od rozbioro´w do utworzenia wojewo´dztwa włocławskiego),
„Zapiski Kujawsko-Dobrzyn´skie”, Seria A, 1978, s. 203–204; tenz˙e, Historia ustroju Polski X–XX w., Warszawa 1996, s. 239.
8M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 81; S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 202.
9RGIA, f. 1343, op. 15, d. 328, passim; d. 335, passim.
10RGIA, f. 1343, op. 15, d. 337, l. 64; 1 (13) listopada.
czasie akcji z lat 1845–1847) oraz na nowych z´ro´dłach, jakie miały nadesłac´ władze miejskie11. Kwerenda˛ KRSW zostały obje˛te wszystkie miasta Kro´lestwa Polskiego
— ła˛cznie 454 os´rodki12. Od władz miejskich zaz˙a˛dano dostarczenia informacji na temat: posiadanych przywilejo´w heraldycznych, dawnych piecze˛ci, stosowanych w przeszłos´ci herbo´w. Jednak gło´wny akcent został połoz˙ony na dwie pierwsze spos´ro´d wymienionych kategorii z´ro´deł. W odniesieniu do polecenia Heroldii Rza˛dza˛cego Senatu z lipca 1867 r., KRSW informowała 28 paz´dziernika (9 listopada) tegoz˙ roku namiestnika Kro´lestwa hr. Berga o koniecznos´ci zgromadzenia i przejrzenia kopii dawnych dokumento´w i dawnych piecze˛ci w celu ustalenia wizerunko´w herbo´w miejskich13. Przyje˛ta na wste˛pie kwerendy gradacja waz˙nos´ci z´ro´deł, znalazła odzwierciedlenie w wyniku finalnym akcji, tzn. w projektach herbo´w miast sporza˛dzonych przez Heroldie˛ w latach 1868–1876.
Zebrane do przełomu lat 1867/1868 materiały zostały naste˛pnie odesłane w lutym 1868 r. do Petersburga14. Jednak materiały zebrane przez KRSW nie w pełni zadowoliły Heroldie˛ Rza˛dza˛cego Senatu. S
´
wiadczy o tym kwerenda uzupełniaja˛ca, prowadzona w Kro´lestwie Polskim juz˙ od wiosny 1868 r. W maju rza˛dy gubernialne indagowały niekto´re z miast w sprawie us´cis´lenia danych dotycza˛cych ujawnionych w kwerendzie przywilejo´w heraldycznych15. Takz˙e wiosna˛ władze gubernialne rozpocze˛ły poszukiwania w archiwach akt dawnych. Na kwerendy odpowiedziały archiwa w Kaliszu16, Łomz˙y17, Płocku18, Radomiu19 i Warszawie20.Rezultatem finalnym akcji było 113 herbo´w nowo zaprojektowanych w latach 1868–1876 przez Heroldie˛ Rza˛dza˛cego Senatu dla 112 os´rodko´w miejskich21. Najliczniejsza˛ grupe˛ stanowiły projekty dla miast guberni warszawskiej — 25, naste˛pnie dla miast guberni lubelskiej i radomskiej — po 14, oraz kaliskiej
— 13. Najmniej projekto´w wykonano dla miast guberni kieleckiej — 10, łomz˙yn´skiej i suwalskiej — po 9, płockiej — 8, siedleckiej — 6, piotrkowskiej
— 4 projekty.
Prace zwia˛zane z przygotowaniami projekto´w rozpocze˛te zostały w 1868 r. Jeszcze w tym samym roku, pocza˛wszy od 3 grudnia (starego stylu) nasta˛piło akceptowanie
11M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 81.
12RGIA, f. 1343, op. 15, d. 326, l. 7–19 ob.; por. R. Kołodziejczyk, Zamiana..., op. cit., s. 193, wg wyliczen´ autora na podstawie archiwalio´w polskich, w Kro´lestwie od 1861 r. były 452 miasta.
13RGIA, f. 1343, op. 15, d. 324, l. 8–8 ob.; M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 82.
14S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 202.
15Np. z terenu guberni siedleckiej: Radzyn´ (14/28 V), We˛gro´w (8/20 V) — RGIA, f. 1343, op. 15, d.
326, l. 22 n., 25 n.
16RGIA, f. 1343, op. 15, d. 326, l. 158–160; d. 329, l. 46–56.
17RGIA, f. 1343, op. 15, d. 326, l. 156 a ob.–157.
18RGIA, f. 1343, op. 15, d. 326, l. 154–155 ob.; d. 334, l. 104–105 ob.
19RGIA, f. 1343, op. 15, d. 326, l. 150–152.
20RGIA, f. 1343, op. 15, d. 326, l. 183–186 ob.
21RGIA, f. 1343, op. 15, d. 328–337; M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 82. M. Gumowski na podstawie z´ro´deł polskich znał 93 projekty herbo´w. Dla Stopnicy w guberni kieleckiej Heroldia przygotowała dwa projekty, kolejno w 1869 i 1870 r.
przygotowywanych propozycji22. Intensywna działalnos´c´ Heroldii trwała w naste˛pnych latach — w 1869 i 1870 r., w kto´rych kolejno przyje˛to 48 i 30 nowych projekto´w23. Kolejne wersje projekto´w znane sa˛ dopiero z lat 1873–1874; przedstawione zostały wo´wczas propozycje herbo´w dla 10 miast gubernialnych. Naste˛pnie, po rocznej przerwie, w 1876 r. przedstawiono jeszcze 15 projekto´w, na czym tez˙ została zakon´czona działalnos´c´ Heroldii24.
Marian Gumowski, oceniaja˛c efekty inicjatywy, uznał je za skromne, szczego´lnie w poro´wnaniu z akcja˛ z lat 1845–1847. Przyczyne˛ przygotowania, jego zdaniem, tak niewielkiej liczby projekto´w upatrywał w zaniechaniu akcji przez Heroldie˛
Rza˛dza˛cego Senatu na skutek działan´ represyjnych po upadku Powstania Stycz-niowego, wyraz˙aja˛cych sie˛ m.in. zniesieniem wielu miast na terenie Kro´lestwa Polskiego oraz rusyfikacja˛ urze˛do´w miejskich. Skutkiem tych represji miało byc´
ro´wniez˙ ostateczne usunie˛cie w miastach Kro´lestwa herbo´w lokalnych wywodza˛cych sie˛ z polskiej tradycji25.
Odnosza˛c sie˛ do oceny M. Gumowskiego, nalez˙y zastrzec, iz˙ zmiany charakteru licznych miejscowos´ci, polegaja˛ce na odebraniu praw miejskich 338 os´rodkom Kro´lestwa26, nalez˙y widziec´ raczej w kategoriach zjawiska gospodarczego niz˙
politycznego27. Niemniej rzeczywis´cie intensywnos´c´ prac Heroldii Rza˛dza˛cego Senatu zmalała po 1870 r. Do tego momentu, w cia˛gu dwo´ch lat pracy, przygotowanych zostało 87%, spos´ro´d projekto´w przygotowanych do 1876 r. Mimo to nalez˙y ostroz˙nie formułowac´ ocene˛ na temat skromnych efekto´w pracy Heroldii w St. Petersburgu, zestawiaja˛c je z wynikami prac Heroldii Kro´lestwa Polskiego z lat 1845–1847.
Prace w czasie naste˛pnej akcji nacechowane były wie˛ksza˛ wnikliwos´cia˛ i uwaga˛ niz˙
w czasie akcji poprzedniej. Dla poro´wnania nalez˙y zauwaz˙yc´, z˙e w okresie II Rzeczypospolitej komisja działaja˛ca przy Ministerstwie Spraw Wewne˛trznych i Ministerstwie Wyznan´ Religijnych i Os´wiecenia Publicznego w cia˛gu trzech lat (1936–1939) przedstawiła do zatwierdzenia 104 herby miejskie. W literaturze rezultaty jej działalnos´ci zostały okres´lone jako bardzo dobre28. W analogicznym okresie pracy Heroldia Rza˛dza˛cego Senatu przygotowała 91 projekto´w.
Pomimo zebrania ogromnego materiału z´ro´dłowego, najliczniejsza˛ grupe˛ projekto´w stanowiły propozycje oparte na projektach herbo´w z 1847 r. — 54 (48,2%); piecze˛cie miejskie stały sie˛ podstawa˛ dla 20 projekto´w (17,9%); przywileje heraldyczne stały
22RGIA, f. 1343, op. 15, d. 328, l. 29–49.
23RGIA, f. 1343, op. 15, d. 328–337; S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 207–208.
24RGIA, f. 1343, op. 15, d. 328–337.
25M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 82–83.
26R. Kołodziejczyk, Zamiana..., op. cit., s. 199.
27Por. N. A. Łang, Goroda Warszawskoj gubiernii w ich proszłom i nastojaszczem. Istoriko-statisticzeskij oczerk, Warszawa 1913, s. 9; R. Kołodziejczyk, Zamiana..., op. cit., s. 191 i n.
28 S. K. Kuczyn´ski, L. Pudłowski, Udział archiwo´w pan´stwowych w tworzeniu herbo´w okresu mie˛dzywojennego, „Archeion”, t. 82, 1987, s. 97 i n.; L. Pudłowski, Heraldyka miejska II Rzeczypospolitej [w:] Polskie tradycje samorza˛dowe a heraldyka. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w dniach 4 i 5 czerwca 1991 r. w Lublinie, red. P. Dymmel, Lublin 1992, s. 114.
sie˛ podstawa˛ dla 9 projekto´w (8%); inne z´ro´dła były podstawa˛ 3 projekto´w (2,7%).
Duz˙a˛ grupe˛ stanowiły projekty nowe — 16 propozycji (14,3%), do kto´rych zaliczyc´
nalez˙y takz˙e projekty miast gubernialnych — 10 herbo´w (8,9%). Zatem projekty nowe liczyły razem 26 propozycji.
Zgodzic´ sie˛ trzeba z M. Gumowskim, z˙e przyczyna˛ odsta˛pienia od zatwierdzenia przygotowanych propozycji herbo´w były tendencje rusyfikacyjne. Szerzej ten element oceny znalazł swoje miejsce w opinii Stefana K. Kuczyn´skiego, kto´ry wskazał na czytelna˛ w projektach herbo´w tendencje˛ do zacierania polskiej tradycji herbowej29.
Akcja zbierania wiadomos´ci historycznych o piecze˛ciach i herbach miejskich rozpocze˛ta została w guberni siedleckiej na pocza˛tku paz´dziernika 1867 r. Gubernator wyznaczył termin zakon´czenia kwerendy w dniu 1 (13) listopada tego samego roku30. Na ankiete˛ rozesłana˛ za pos´rednictwem urze˛do´w powiatowych odpowiedziało 41 miast, z tego pozytywnej udzieliło jedynie 10 os´rodko´w: Ł o m a z y [odpis aktu lokacyjnego Augusta III z 29 VII 1748 r. z opisem herbu przedstawiaja˛cego głowe˛
wilcza˛ i noge˛ orla˛ (k. 24 v., 82)31]; Ł u k o´ w [odcisk piecze˛ci przechowywanej w magistracie, z godłem przedstawiaja˛cym niedz´wiedzia stoja˛cego na tylnych łapach32 (k. 24 v.), z legenda˛ „Magistratus Civitatis Caesareo–Regis Łukow”33]; M i e d z n a [odcisk lakowy piecze˛ci przechowywanej w magistracie (k. 24, 27–28)]; O s t r o´ w [odcisk w laku i w tuszu przechowywanej w magistracie dawnej piecze˛ci z napisem SIGLVM (sic!) OPIDI SACRE MAGESTATIS REGIE OSTROWSIS i z godłem w tarczy przedstawiaja˛cym podwo´jnie przekrzyz˙owany pien´ (ostrzew?) z trzema se˛kami po kaz˙dej stronie34. Nadto nadesłana została piecze˛c´ miasta z herbem Kro´lestwa Polskiego z 1815 r., kopie przywileju miejskiego Stanisława Augusta z 27 II 1766 r., inserty licznych przywilejo´w (Augusta III, Augusta II, Jana III, Michała Korybuta, Zygmunta III), z kto´rych najstarszy był wydany przez Zygmunta Augusta 25 I 1548 r., oraz przywileju Michała Korybuta z 27 XI 1669 r., inserowanego w poprzednim przywileju (k. 24 v., 38–56)]; P i s z c z a c [wypis z przywileju lokacyjnego miasta Zygmunta Augusta z 4 VIII 1569 r., z opisem zamieszczonego w nim herbu „Człowiek z krogulcem” (k. 24 v., 29–31)35]; R a d z y n´ [P o d l a s k i] [rysunek herbu z oryginału aktu lokacyjnego, przechowywanego w magistracie, Jana III Sobieskiego (z 1685 r.)36, z rysunkiem piecze˛ci z przedstawieniem stoja˛cego niedz´wiedzia białego
29S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 208–209.
30RGIA, f. 1343, op. 15, d. 337, k. 64.
31Przywilej nie notowany. Miał to byc´ jakoby przywilej lokacyjny wydany dla miasta przez Zygmunta Augusta, na kto´rego podstawie przygotowany został w 1847 r. projekt herbu Łomaz, przedstawiaja˛cy w dwudzielnej tarczy głowe˛ wilka (w polu pierwszym) i szpon orli (w polu drugim), zob. M. Gumowski, Piecze˛cie i herby miejscowos´ci wojewo´dztwa lubelskiego, Lublin 1959, s. 61–62.
32Por. M. Gumowski, Piecze˛cie..., op. cit., s. 62–63; tenz˙e, Herby..., op. cit., s. 55, 229.
33RGIA, f. 1343, op. 15, d. 326, l. 36; zob. S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 204.
34Por. M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 261.
35Ibid., s. 23; tamz˙e odnotowany przywilej Stanisława Augusta z 1769 r.
36W 1868 r. magistrat miasta informował, z˙e w przywileju Jana III wyobraz˙ony był niedz´wiedz´
biały stoja˛cy przy de˛bie — M. Gumowski, Piecze˛cie..., op. cit., s. 74–75; tenz˙e, Herby..., op. cit., s. 24.
z obroz˙a˛ (k. 24 v., 119)37]; S e r o k o m l a [odcisk przechowywanej w magistracie piecze˛ci, z napisem Civitati Opido Serokomla (k. 24 v., 62)]; S ł a w a t y c z e [odcisk lakowy piecze˛ci przechowywanej w magistracie z godłem przedstawiaja˛cym
„orła z trzema tra˛bami na piersi” oraz odpis przywileju lokacyjnego Augusta III z 15 I 1761 r., z informacja˛, z˙e na marginesie przywileju „wymalowany Czarny Orzeł jednogłowy z korona˛ na głowie bez tra˛bo´w”. W przywileju Augusta III38 inserowany przywilej Jana III Sobieskiego dla Sławatycz z 15 II 1693 r., zatwier-dzaja˛cy nadanie miastu przez ksie˛cia Karola Radziwiłła, podkanclerzego wielkiego litewskiego, herbu domu Radziwiłło´w — „Orła z Tra˛bami trzema”39 (k. 24 v., 32–37)]; W e˛ g r o´ w [rysunek herbu zgodny z przywilejem miejskim z 1651 r.40(k.
24); rysunek przedstawiał w tarczy niedz´wiedzia w prawo, nad tarcza˛ hełm pre˛towy z korona˛ szlachecka˛ i labry41]; W o h y n´ [odpis przywileju lokacyjnego miasta Zygmunta Augusta z dnia 18 VI 1555 r.42, zawarty w transumpcie Władysława IV z 4 V 1633 r., z przedstawieniem herbu „Rak”; odcisk przechowywanej w magistracie piecze˛ci miejskiej z godłem zgodnym z tres´cia˛ przywileju43. Nadto nadesłano kopie˛
przywileju Władysława IV z 3 V 1633 r. z insertami licznych przywilejo´w (Zygmunta III, Stefana Batorego, wspomnianego juz˙ przywileju Zygmunta Augusta), z kto´rych najstarszy wydany został przez Zygmunta I 26 VIII 1531 r. (k. 24 v., 56–60)].
Takz˙e ws´ro´d odpowiedzi negatywnych znalazły sie˛ materiały historyczne dotycza˛ce os´rodko´w: M o r d y [2 oryginalne dokumenty pergaminowe z 1547 i 1548 r. oraz 13 kopii ro´z˙nych przywilejo´w, odesłanych przez Komisje˛ Spraw Wewne˛trznych władzom miasta 20 VI (2 VII) 1868 r. (k. 65)]; J a n o´ w [ P o d l a s k i ] [odciski piecze˛ci urze˛dowych z okresu Kro´lestwa Polskiego (k. 76–77)]; K o d e n´ [informacja władz miejskich o przesłaniu w 1865 r. dawnych przywilejo´w Komitetowi Urza˛-dzaja˛cemu Kro´lestwa, nie zwro´conych do 1867 r. (k. 85)].
Projekty herbo´w miast guberni siedleckiej przygotowane zostały przez Heroldie˛
w latach 1870–1876. Przedstawiono w nich propozycje dla szes´ciu os´rodko´w; J a n o w a [P o d l a s k i e g o] (1870), Ł u k o w a (1870), R a d z y n i a (1870), S i e d l e c (1874), W e˛ g r o w a (1870), W ł o d a w y (1870). Podstawami z´ro´dłowymi dla projekto´w były przywileje kro´lewskie (2 — R a d z y n´, W e˛ g r o´ w), projekty herbo´w z 1847 r. (2
— J a n o´ w [P o d l a s k i], W ł o d a w a), dawna piecze˛c´ miejska (1 — Ł u k o´ w).
S i e d l c o m, jako miastu gubernialnemu, przyporza˛dkowany został herb guberni.
Na piecze˛ci miejskiej (odcisk z 1729 r.) umieszczone było przedstawienie kozy, lub tez˙ zwierze˛cia bardziej podobnego do kozła (niz˙ do niedz´wiedzia), ibid., s. 284; tenz˙e, Piecze˛cie..., op. cit.,, s. 74–75.
37Takz˙e — RGIA, f. 1343, op. 15, d. 326, l. 24; zob. S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 204.
38Ten przywilej odnotował M. Gumowski — tenz˙e, Herby..., op. cit., s. 24.
39Por. M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 49; tenz˙e autor informował, z˙e przywilej z nadaniem herbu wydany został przez Bogusława Radziwiłła, ibid., s. 337.
40Por. M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 24.
41Takz˙e — RGIA, f. 1343, op. 15, d. 326, l. 26–27, 29–33 ob; zob. S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 204.
42Por. M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 24.
43Por. M. Gumowski, Piecze˛cie..., op. cit., s. 93.
Zachowana dokumentacja projekto´w herbo´w składa sie˛ z trzech cze˛s´ci: 1) opinii Heroldii (poza dokumentacja˛ projektu herbu Siedlec) dotycza˛cej przed-stawionego z´ro´dła ikonograficznego dla projektu; 2) opisu projektu herbu, 3) jego rysunku.
Przedmiotem opinii Heroldii w przypadku propozycji herbu J a n o w a [P o d l a -s k i e g o] był projekt herbu z 1847 r. Przed-stawiony zo-stał w opi-sie: „w kra-snom pole, olenia gołowa, pod nieju serebrnaja podkowa obraszczennaja szipami wwierch”44(„w polu czerwonym głowa jelenia, pod nia˛ podkowa srebrna obro´cona hacelami w go´re˛”).
Heroldia zaleciła zachowac´ dla miasta te˛ propozycje˛, jednak ze zmiana˛ barwy głowy zwierze˛cia z naturalnej na złota˛. Opis i rysunek herbu przedstawiaja˛ w polu czerwonym głowe˛ jelenia˛ złota˛ z rogami o czterech kon´cach, z oczami i je˛zykiem czerwonymi;
poniz˙ej głowy podkowa srebrna obro´cona hacelami w go´re˛ (k. 122–124).
W przypadku propozycji herbu Ł u k o w a poddanym opinii Heroldii był wizerunek dawnej piecze˛ci miejskiej (przesłanej w trakcie kwerendy przez magistrat miasta45). Przedstawiała ona niedz´wiedzia stoja˛cego na tylnych łapach, umieszczonego w ukoronowanej tarczy. Heroldia poleciła zachowac´ to przedstawienie. W projekcie nadano mu barwy: w czerwonym polu niedz´wiedz´ złoty (k. 113–115).
W przypadku projektu herbu R a d z y n i a poddanym opinii Heroldii był wizerunek herbu z przywileju Jana III Sobieskiego: niedz´wiedz´ biały, z obroz˙a˛ na szyi, stoja˛cy na tylnych łapach46. Taki tez˙ wizerunek widniał w projekcie herbu, z barwami naste˛puja˛cymi: pole czerwone, niedz´wiedz´ srebrny z oczami, je˛zykiem i obroz˙a˛ czerwonymi (k. 119–121).
Projekt herbu S i e d l e c , do zaopiniowania w 1874 r., zgodny był z herbem guberni, zatwierdzonym przez cesarza w 1869 r.47Przedstawiał on w polu srebrnym, usłanym de˛bowymi lis´c´mi zielonymi, sarne˛ czerwona˛, z oczami, je˛zykiem, rogami i kopytami złotymi48 (k. 107–109).
Podstawa˛ projektu herbu W e˛ g r o w a był przywilej miejski Jana Kazimierza z 1651 r. (omyłkowo w opinii Heroldii podano 1661 r. jako date˛ wystawienia dokumentu)49. Przedstawiał on, według opisu Heroldii, w polu z˙o´łtym (złotym)
44Był to projekt herbu Janowa kieleckiego (z podkowa˛ Koniecpolskich). Projekt herbu Janowa Podlaskiego przedstawiał w tle czerwonym kielich złoty, hostie˛ biała˛ i gwiazdy dwie złote, zob.
M. Gumowski, Piecze˛cie..., op. cit., s. 40.
45Por. M. Gumowski, Piecze˛cie..., op. cit., s. 62– 63.
46Por. M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 24, 284; idem, Piecze˛cie..., op. cit., s. 74–75.
47Por. S. K. Kuczyn´ski, Polskie herby ziemskie, op. cit., s. 243–245.
48Por. P. P. Winkler, Gierby gorodow, gubiernii, obłastiej i posadow Rossijskoj Impierii, wniesiennyje w połnoje sobranije zakonow s 1649 po 1900 god, S. Pietierburg 1900 (reprint Moskwa 1990), s. 190;
S. K. Kuczyn´ski, Polskie herby ziemskie. Geneza, tres´ci, funkcje, Warszawa 1993, s. 245. Nalez˙y wspomniec´, z˙e po utworzeniu guberni chełmskiej (w 1912 r., por. przyp. 4) otrzymała ona oficjalny herb, kto´ry ustanowiony został 15 X 1914 r. Przedstawiał on dawny przedrozbiorowy herb ziemi chełmskiej
— niedz´wiedzia srebrnego mie˛dzy trzema drzewami złotymi. Jednakz˙e na znak wła˛czenia tejz˙e guberni w skład zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego, w głowicy herbu umieszczony został w polu złotym cesarski orzeł dwugłowy czarny — S. K. Kuczyn´ski, Polskie herby ziemskie, op. cit., s. 249.
49M. Gumowski, Herby..., op. cit., s. 24, 337.
niedz´wiedzia ida˛cego, nad kto´rym umieszczone były trzy mys´liwskie rogi — herb Radziwiłło´w. Wizerunek ten został przeniesiony do projektu herbu, z barwami naste˛puja˛cymi: w polu złotym niedz´wiedz´ czarny, z oczami i je˛zykiem czer-wonymi, ida˛cy w prawo, nad nim trzy rogi mys´liwskie skrzyz˙owane, czarne (k. 116–118).
Podstawa˛ projektu herbu W ł o d a w y był projekt herbu tego miasta z 1847 r.
Jego opis zawarty został w opinii Heroldii: „W zelenom pole, stoit woin derz˙asz-czij w prawoj ruke kopje a w lewoj obnaz˙ennyj miecz, obraszczennyj koncem wniz”50. Heroldia poleciła przenies´c´ to przedstawienie do projektu herbu, w kto´-rym został przedstawiony w polu zielonym rycerz w zbroi srebrnej z pio´rem na hełmie i przepaska˛ czerwonymi, trzymaja˛cy w prawej re˛ce kopie˛ srebrna˛ (k.
110–112).
W swojej ocenie projekto´w herbo´w miast Kro´lestwa Polskiego z lat 1868–1876 S. K. Kuczyn´ski zwro´cił uwage˛ na ich biurokratyczny formalizm, a nawet niekiedy brak zrozumienia zasad heraldyki. Wszystkie projekty herbo´w autorstwa Heroldii Rza˛dza˛cego Senatu miały jednakowa˛ forme˛ przedstawienia, nacechowana˛ sfor-malizowanym biurokratyzmem. Godła umieszczone były w tarczy typu francuskiego (dziewie˛tnastowiecznej), w kto´rej tez˙ w pobocznicy umieszczony był herb włas´ciwej guberni (w wypadku miast omawianego terytorium siedleckiej). Tarcze okolone były wien´cami z kłoso´w złotych, przewia˛zanymi na dole wste˛ga˛ orderu s´w. Aleksandra, i zwien´czone koronami miejskimi51. W przypadku omawianych miast były to korony o trzech basztach złota (w przypadku Radzynia) i srebrne (w przypadku Janowa, Łukowa, Włodawy, We˛growa). Zatem zgodne były z aktualnym statusem naste˛puja˛cych miast: Łukowa, Włodawy i We˛growa52. Regułom tym nie odpowiadała korona w herbie Radzynia53, w kto´rym powinna zostac´ zastosowana korona ro´wniez˙ srebrna, oraz w herbie Janowa, w kto´rym powinna zostac´ zastosowana korona o dwo´ch blankach czerwona, gdyz˙ w 1870 r. Jano´w był juz˙ osada˛54.
Ro´wniez˙ w projektach herbo´w Radzynia i We˛growa omyłkowo w kantonie umieszczono herby guberni kieleckiej — na go´rze piec goreja˛cy ogniem, po bokach dwie kule55.
Inne upie˛kszenia formalne zastosowano w projekcie herbu Siedlec. Tarcza herbowa zwien´czona została korona˛ imperatorska˛ i otoczona lis´c´mi de˛bowymi przewia˛zanymi na dole wste˛ga˛ orderu s´w. Andrzeja; wizerunki te przysługiwały herbom guberni.
50Por. M. Gumowski, Piecze˛cie..., op. cit., s. 92–93.
51S. K. Kuczyn´ski, Polonica..., op. cit., s. 208. Rozmaitym kategoriom miast przysługiwały, w mys´l rozporza˛dzenia cesarskiego z 1857 r., korony miejskie z trzema blankami o naste˛puja˛cych barwach:
złota — miastom gubernialnym, srebrna — miastom powiatowym, czerwona — miastom niepowiatowym.
W herbach osad stosowana była korona czerwona o dwo´ch blankach, zob. P. P. Winkler, Gierby..., op.
cit., s. 42–43.
52Por. Słownik geograficzny Kro´lestwa Polskiego..., t. 5, Warszawa 1884, s. 820; ibid., t. 13, s. 256, 711.
53Por. Słownik geograficzny Kro´lestwa Polskiego..., op. cit., t. 9, s. 480.
54Ibid., t. 3, Warszawa 1882, s. 420.
55S. K. Kuczyn´ski, Polskie herby ziemskie, op. cit., s. 245.
W herbie miasta gubernialnego powinny były widniec´: korona złota i kłosy zboz˙a przewia˛zane wste˛ga˛ orderu s´w. Aleksandra56.
Wszystkie wspomniane cechy formalne przedstawien´ heraldycznych (ozdobniki) wprowadził baron B. W. Kene w 1859 r., zarza˛dzaja˛cy wo´wczas, jako gieroldmeister, Departamentem Heroldii Rza˛dza˛cego Senatu. Wszelkie upie˛kszenia miały okres´lac´
range˛ miasta. Stosowane były one do 1886 r., kiedy to zarza˛d Heroldii przeszedł w re˛ce A. P. Barsukowa, kto´ry znio´sł upie˛kszenia wprowadzone przez Kenego57. Inicjatywa kolejnej akcji, maja˛cej na celu ustalenie i zatwierdzenie herbo´w miast byłego Kro´lestwa Polskiego, wyszła w 1892 r. od gubernatora płockiego.
Zwro´cił on uwage˛, z˙e w miastach jego guberni uz˙ywane sa˛ herby miejskie, kto´re nie zostały przyje˛te do zbioru praw Imperium Rosyjskiego (tzn. nie miały cesarskiego
Zwro´cił on uwage˛, z˙e w miastach jego guberni uz˙ywane sa˛ herby miejskie, kto´re nie zostały przyje˛te do zbioru praw Imperium Rosyjskiego (tzn. nie miały cesarskiego