Aspekt ekonomiczny

W przypadku áadu ekonomicznego zrównowaĪonego rolnictwa za najbardziej istotne moĪna uznaü wskaĨniki odnoszące siĊ do bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, zdolnoĞci do kre-owania dochodów na potrzeby inwestycji produkcyjnych oraz konsumpcji ludnoĞci związanej z rolnictwem, a zwáaszcza ludnoĞci utrzymującej siĊ gáównie z dziaáalnoĞci rolniczej [Zegar, Wrzaszcz 2012; Wrzaszcz, Zegar 2014a; Wrzaszcz, Zegar 2014b; Wrzaszcz, Zegar 2014c;

Wrzaszcz, Zegar 2014d; Wrzaszcz, Zegar 2015]. Na podstawie danych PSR 2010 ustalono wartoĞci nastĊpujących wskaĨników zrównowaĪenia ekonomicznego gospodarstw:

x wartoĞü standardowej produkcji w przeliczeniu na hektar uĪytków rolnych (tys. euro/ha UR) – informuje o poziomie produktywnoĞci nakáadów ziemi, jest istotnym wyznaczni-kiem poziomu produkcji rolniczej w kontekĞcie koniecznoĞci zapewnienia bezpieczeĔ-stwa ĪywnoĞciowego;

46

x wartoĞü standardowej nadwyĪki bezpoĞredniej w przeliczeniu na peánozatrudnionego (ESU/AWU) – moĪe sáuĪyü za miarĊ wydajnoĞci ekonomicznej nakáadów pracy, w re-zultacie informuje o wypracowanych w gospodarstwie Ğrodkach na potrzeby inwesty-cji i spoĪycia uĪytkownika gospodarstwa rolnego i jego rodziny;

x udziaá gospodarstw realizujących powyĪej 50% produkcji towarowej w sprzedaĪy bezpoĞredniej, tj. na targowiskach, we wáasnych sklepach, w ramach sprzedaĪy miĊ-dzysąsiedzkiej (tzw. gospodarstwa rynku lokalnego) – informuje o udziale podmiotów gospodarczych, które dostarczają korzyĞci miejscowej spoáecznoĞci w formie dogod-niejszej moĪliwoĞci zakupu towaru, czĊsto w niĪszej cenie, a takĪe przyczyniają siĊ do rozwoju wiĊzi miĊdzysąsiedzkich oraz podtrzymania ĪywotnoĞci obszarów wiejskich;

x udziaá gospodarstw sprzedających co najmniej 50% wytworzonej wartoĞci produkcji rolniczej na rynku (tzw. gospodarstwa rynkowe) – wskazuje na skalĊ powiązaĔ rolni-czych podmiotów gospodarrolni-czych z rynkiem;

x udziaá gospodarstw rolnych, w których przewaĪa dochód z dziaáalnoĞci rolniczej (tzw.

gospodarstwa rolników) – wskazuje, jaka czĊĞü gospodarstw utrzymuje siĊ gáównie z rolnictwa.

WartoĞci wskaĨników, które mogą posáuĪyü do oceny zrównowaĪenia ekono-micznego podano w tab. 12, biorąc pod uwagĊ grupy obszarowe⁷. PrzeciĊtna produktywnoĞü ziemi w gospodarstwie rolnym wyniosáa 1,25 tys. euro/ha. ProduktywnoĞü ziemi odbiegaáa nieznacznie in plus od przeciĊtnej w gospodarstwach grup obszarowych 5-25 ha oraz 25-50 ha, natomiast gospodarstwa o powierzchni co najmniej 50 ha wyróĪniaáy siĊ najniĪszą warto-Ğcią wskaĨnika. Przytoczone dane wskazują na paraboliczny przebieg krzywej opisującej związek produktywnoĞci ziemi z obszarem gospodarstwa – nakazują zatem ceteris paribus ostroĪnoĞü tworzenia gospodarstw o areale przekraczającym 50 ha z punktu widzenia podaĪy produktów rolniczych – bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego.

Związek wartoĞci standardowej nadwyĪki bezpoĞredniej z obszarem gospodarstwa jest jednokierunkowy i wyraĨny. To znana zaleĪnoĞü ekonomiczna, którą uzasadniają korzyĞci skali produkcji, rosnące wraz z powierzchnią gospodarstwa (wiĊksze gospodarstwa mają wiĊksze moĪliwoĞci w zakresie ograniczania kosztów, w tym kosztów bezpoĞrednich, jak np.

moĪliwoĞü negocjacji ceny przy zakupie wiĊkszych partii Ğrodków ochrony roĞlin, nawozów oraz pasz), jak teĪ wiĊksze moĪliwoĞci efektywnego wykorzystania zasobów pracy.

Na rynku lokalnym funkcjonuje 14% gospodarstw. O ile nie dziwi fakt, Īe mniejsze gospodarstwa sprzedają wiĊkszoĞü produkcji na lokalnym rynku (są mniejsze, nie mają tak silnej pozycji na rynku zamiejscowym, by wspóápracowaü z duĪymi przedsiĊbiorstwami przemysáowymi i handlowymi, nie mają moĪliwoĞci dostarczenia duĪych i jednolitych partii towaru), to uwagĊ zwraca znaczna czĊĞü podmiotów bardzo duĪych, o powierzchni co naj-mniej 50 ha, które realizują przewaĪającą czĊĞü sprzedaĪy wáaĞnie na rynku lokalnym.

ĝwiadczy to o upodabnianiu siĊ procesów handlowych na lokalnym i zamiejscowym, a na-wet globalnym rynku, tzn. coraz czĊĞciej zgáaszany jest na nich popyt na duĪe partie towaru, które mogą byü zapewnione w zasadzie przez duĪych – wielkoobszarowych producentów

7 W polskim rolnictwie dominują maáe i Ğrednie gospodarstwa pod wzglĊdem powierzchni uĪytków rolnych, natomiast jednostki duĪe i bardzo duĪe stanowią znikomą czĊĞü (odpowiednio wg grup obszarowych: 1-5 ha – 54%, 5-25 ha – 41%, 25-50 ha – 4%, 50 i wiĊcej ha – 1,6%). PrzeciĊtne gospodarstwo rolne jest zatem niewiel-kie pod wzglĊdem powierzchni uĪytków rolnych (okoáo 9 ha) oraz sáabe ekonomicznie (standardowa nadwyĪka bezpoĞrednia wynosi niewiele ponad 4 ESU). W takim gospodarstwie pracuje przeciĊtnie 1,2 jednostki peánoza-trudnionej, a wytwarzana standardowa produkcja przekracza nieco 11 tys. euro.

47

rolnych, bądĨ grupy producentów rolnych. JeĞli taka tendencja bĊdzie narastaü, lokalnie funkcjonujący producenci rolni, produkujący niewielkie partie towaru, mogą byü wyparci z rynku przez tych wiĊkszych.

W kontekĞcie zapewnienia dostatecznej podaĪy produktów rolno-spoĪywczych, szczególne znaczenie przypisuje siĊ gospodarstwom rynkowym. Stanowią one ponad 2/3 pol-skich gospodarstw – to znacząca i liczna grupa, która waha siĊ od 55% wĞród najmniejszych gospodarstw do 100% wĞród tych najwiĊkszych.

Gospodarstwa rolników stanowią zaledwie 35% badanych gospodarstw. Udziaá go-spodarstw rolników wzrasta wraz z obszarem gogo-spodarstwa, jednak w przypadku ostatniej grupy, tj. od 50 ha, jest nieco niĪszy w odniesieniu do poprzedzającej. Takie wyniki mogą Ğwiadczyü o wzglĊdnie czĊstszym ukierunkowaniu gospodarstw najwiĊkszych na pozarolni-cze Ĩródáa dochodów.

Tabela. 12. ZrównowaĪenie ekonomiczne gospodarstw rolnych (przeciĊtne) Wyszczególnienie Ogóáem Wedáug powierzchni uĪytków rolnych (ha):

1-5 5-25 25-50 •50

Standardowa produkcja (tys. €/ha) 1,25 1,24 1,30 1,36 1,07 Standardowa nadwyĪka bezpoĞrednia (ESU/AWU) 3,43 1,07 3,54 9,36 17,63 Gospodarstwa rynku lokalnego (%) 13,78 13,59 14,41 10,23 12,67 Gospodarstwa rynkowe (%) 66,03 54,56 76,69 98,03 99,96 Gospodarstwa rolników (%) 34,78 14,15 55,03 86,17 84,04 ħródáo: [Wrzaszcz, Zegar 2015].

SytuacjĊ ekonomiczną alternatywnych form rolnictwa zrównowaĪonego oceniono przez pryzmat wolumenu produkcji, jej sposobu rozdysponowania oraz Ĩródeá utrzymania rodziny rolniczej. AktywnoĞü rynkowa gospodarstw o proĞrodowiskowej produkcji rolniczej jest wiĊksza od przeciĊtnej. Gospodarstwa te czĊĞciej dostarczają wiĊkszoĞü wytworzonej produkcji na rynek, w tym takĪe na rynek lokalny. Dotyczy to zwáaszcza gospodarstw ekologicznych, co zasáuguje na pozytywną ocenĊ, poniewaĪ skrócenie áaĔcucha ĪywnoĞciowego w przypadku

„wraĪliwych” produktów ekologicznych dostarcza korzyĞci zarówno konsumentowi, jak i produ-centowi. Z jednej strony finalny odbiorca moĪe bezpoĞrednio zweryfikowaü kupowany produkt poprzez wymianĊ informacji z producentem oraz mieü wpáyw na jego cenĊ (moĪliwe negocjacje oraz wyeliminowanie kolejnych skáadowych ceny produktu na skutek krótszego áaĔcucha Īywno-Ğciowego). Z drugiej strony zaĞ, w przypadku producenta-rolnika, sprzedaĪ na rynku lokalnym ogranicza ryzyko potencjalnych strat (związanych chociaĪby z transportem i magazynowaniem), a caáa powstaáa nadwyĪka ekonomiczna trafia wyáącznie w rĊce producenta.

WiĊkszy potencjaá produkcyjny wyróĪnionych form gospodarstw sprzyja zrównowa-Īeniu ekonomicznemu. ĝwiadczy o tym relatywnie wiĊkszy odsetek gospodarstw rolników w porównaniu z caáą zbiorowoĞcią analizowanych gospodarstw. Dotyczy to zwáaszcza gospo-darstw zrównowaĪonych oraz ekologicznych. Te dwie grupy gospogospo-darstw wyróĪniają siĊ naj-lepszą strukturą ekonomiczną na tle ogóáu. Im wiĊksze gospodarstwo, tym wyĪszy odsetek rodzin utrzymujących siĊ z dochodu rolniczego (z pracy we wáasnym gospodarstwie), a tym mniejszy utrzymujących siĊ z pracy najemnej oraz ĞwiadczeĔ spoáecznych (emerytur i rent).

Na podkreĞlenie zasáuguje pozarolnicza aktywnoĞü gospodarcza gospodarstw ekolo-gicznych oraz norfolskich. Gospodarstwa te w znacznym stopniu pozyskiwaáy dodatkowe Ğrodki finansowe w oparciu o zasoby i majątek gospodarstwa rolnego (siáĊ roboczą, teren, bu-dynki, park maszynowy itp.). W porównaniu do pozostaáych badanych grup, w gospodarstwach

48

ekologicznych oraz norfolskich czĊĞciej prowadzono zarobkową dziaáalnoĞü pozarolniczą bez-poĞrednio związaną z gospodarstwem rolnym (byáa to dziaáalnoĞü produkcyjna lub usáugowa prowadzona na wáasny rachunek). Posiadany majątek tych gospodarstw pozwoliá na podjĊcie dziaáalnoĞci agroturystycznej oraz akwakultury, a w przypadku gospodarstw ekologicznych w znacznym stopniu równieĪ przetwórstwa produktów rolnych. Taka integracja dziaáalnoĞci pozarolniczych, bĊdąca dopeánieniem dziaáalnoĞci rolniczej, umoĪliwiáa w szczególnoĞci go-spodarstwom ekologicznym oraz norfolskim efektywniej wykorzystaü ich zasoby z korzyĞcią w zakresie ekonomicznym i Ğrodowiskowym.

PrzeciĊtna produktywnoĞü (mierzona wartoĞcią standardowej produkcji na gospodar-stwo oraz peánozatrudnionego) wiĊkszoĞci badanych form rolnictwa zrównowaĪonego wyróĪ-niaáa je in plus od ogóáu gospodarstw indywidualnych. Relacje te byáy w znacznym stopniu pochodną róĪnic w potencjale produkcyjnym badanych grup gospodarstw. Natomiast przeciĊtne wyniki odniesione do jednostki powierzchni byáy porównywalne w przypadku gospodarstw zrównowaĪonych oraz z reprodukcją materii organicznej, natomiast w przypadku ekologicz-nych i norfolskich wyniki byáy niĪsze aĪ o okoáo 25%. Przedstawione relacje wskazaáy, Īe for-my rolnictwa zrównowaĪonego są w róĪnym stopniu powiązane rynkiem, co jest wynikiem ich moĪliwoĞci produkcyjnych i specyfiki produkcji. Stanowi to jednoczeĞnie uzasadnienie ko-niecznoĞci indywidualnego traktowania rozwaĪanych alternatywnych form rolnictwa, chociaĪ-by w zakresie wsparcia ich dziaáalnoĞci i rozwoju ze Ğrodków programów rządowych, a takĪe w kontekĞcie wymiernego ujĊcia konkurencyjnoĞci spoáecznej.

Przeprowadzone badania wskazaáy, iĪ skutki ekonomiczne zwiĊkszenia areaáu bada-nych grup gospodarstw nie są jednorodne (o czym Ğwiadczy wielkoĞü i kierunek zmian stan-dardowej produkcji oraz stanstan-dardowej nadwyĪki bezpoĞredniej na jednostkĊ powierzchni, wykres 1 i 2). W przypadku wiĊkszoĞci badanych form rolnictwa zrównowaĪonego (pomija-jąc gospodarstwa ekologiczne), produktywnoĞü ziemi – mierzona standardową produkcją oraz standardową nadwyĪką bezpoĞrednią – zwiĊksza siĊ wraz z obszarem gospodarstw, ale nie dotyczy to najwiĊkszej grupy obszarowej (50 ha i wiĊcej). Ilustracje te dowodzą, iĪ wáaĞciwie tylko w przypadku gospodarstw ekologicznych wzrost ich obszaru skutkuje znacznym obni-Īeniem produktywnoĞci ziemi. W przypadku pozostaáych form rolnictwa zrównowaĪonego zaleĪnoĞci te nie są jednokierunkowe.

49

Wykres 1. WartoĞü standardowej produkcji na jednostkĊ powierzchni dla badanych form rolnictwa zrównowaĪonego oraz ogóáu gospodarstw indywidualnych

ħródáo: [Wrzaszcz, Zegar, 2014c, s. 30].

Wykres 2. WartoĞü standardowej nadwyĪki bezpoĞredniej na jednostkĊ powierzchni dla badanych form rolnictwa zrównowaĪonego oraz ogóáu gospodarstw indywidualnych

ħródáo: [Wrzaszcz, Zegar, 2014c, s. 30].

Bardzo waĪną kwestią jest kierunek rozwoju wybranych form rolnictwa zrówno-waĪonego. Zmiany w zakresie ekonomicznym przeĞledzono na przykáadzie populacji gospo-darstw ekologicznych.

PrzeciĊtne gospodarstwa ekologiczne znacznie róĪnią siĊ od ogóáu gospodarstw indywi-dualnych w zakresie standardowej nadwyĪki bezpoĞredniej. Potencjaá produkcyjny mierzony

50

wartoĞcią standardowej nadwyĪki bezpoĞredniej gospodarstw ekologicznych byá znacznie wiĊkszy od przeciĊtnych, choü dysproporcje te przyjmowaáy tendencjĊ malejącą w badanym okresie (odpowiednio róĪnice w czasie miĊdzy gospodarstwami ekologicznymi a ogóáem indy-widualnych: w 2005 r. 3,8-krotna; w 2007 r. 3,1-krotna; w 2010 r. 2,5-krotna; tabela 11).

Struktura ekonomiczna gospodarstw ekologicznych mierzona wartoĞcią standar-dowej nadwyĪki bezpoĞredniej na tle ogóáu jest generalnie bardziej korzystna, aczkolwiek zachodzące w nich zmiany zmierzają w kierunku zmniejszenia potencjaáu produkcyjnego (w okresie 2005-2010 udziaá gospodarstw ekologicznych do 4 ESU wzrósá z 48 do 60%, natomiast w caáej populacji gospodarstw ksztaátowaá siĊ na stabilnym poziomie ok. 80%).

Potwierdza to tezĊ, iĪ zbiorowoĞü gospodarstw ekologicznych jest w znacznej mierze zasilana przez podmioty o wiĊkszym areale, jednak o niĪszej nadwyĪce bezpoĞredniej, orientujących siĊ na skorzystanie z dopáat do produkcji ekologicznej.

Gospodarstwa ekologiczne są silniej powiązane z rynkiem wobec przeciĊtnych, o czym Ğwiadczy znacząca czĊĞü tzw. gospodarstw rynkowych. W 2005 r. i 2010 r. ich udziaá wyniósá po 77%, wobec 59% i 62% wĞród ogóáu gospodarstw. Gospodarstwa ekologiczne naleĪy uznaü za podmioty silniej związane z rynkiem lokalnym. Udziaá gospodarstw indy-widualnych aktywnych na lokalnym rynku zmniejszyá siĊ w badanym okresie (z 15 do 12%), natomiast w przypadku gospodarstw ekologicznych z 26 do 16%. Przyczyn takiego stanu rze-czy moĪna upatrywaü w coraz wiĊkszym udziale wielkoobszarowych gospodarstw ekologicz-nych, a takĪe ich wiĊkszym wolumenie produkcji – rozmiary produkcji zmieniáy ich pozycjĊ konkurencyjną i stworzyáy moĪliwoĞci do wiĊkszej aktywnoĞci na zamiejscowym rynku.

Wpisuje siĊ to w tendencjĊ do przechodzenia na tory ekologiczne coraz wiĊkszych gospo-darstw, zorientowanych na rynek oraz przenoszenia procesów specjalizacji i koncentracji produkcji na gospodarstwa ekologiczne, co w efekcie moĪe podwaĪyü sens wspierania gospodarstw ekologicznych.

W celu rozpoznania struktury dochodowej gospodarstw ekologicznych posáuĪono siĊ kategorią Ĩródáa przewaĪającego dochodu rodziny rolniczej. W badaniach GUS gospodarstwa domowe, w których przewaĪające Ĩródáo utrzymania stanowi dochód z gospodarstwa rolnego okreĞla siĊ mianem gospodarstw rolników. Udziaá gospodarstw rolników wĞród podmiotów ukierunkowanych na produkcjĊ ekologiczną ksztaátowaá siĊ na znacznie wyĪszym poziomie w porównaniu do przeciĊtnych gospodarstw indywidualnych (wykres 3). O ile w caáej zbio-rowoĞci gospodarstwa rolników stanowiáy stabilną frakcjĊ w badanym okresie, to wĞród go-spodarstw ekologicznych zaznaczyá siĊ ich spadek – jednoczeĞnie na korzyĞü pozarolniczych Ĩródeá dochodów. MoĪna twierdziü, iĪ w przypadku gospodarstw ekologicznych dziaáalnoĞü rolnicza powoli zaczyna traciü na znaczeniu jako dominujące Ĩródáo budĪetu domowego. Na-stĊpuje stopniowa dywersyfikacja dochodów rodzin rolniczych, które prowadzą gospodarstwo zgodnie z zasadami ekologicznymi. Tym samym gospodarstwa ekologiczne coraz bardziej upodabniają siĊ do przeciĊtnych pod wzglĊdem struktury dochodowej.

51

Wykres 3. Struktura dochodowa gospodarstw indywidualnych i ekologicznych

ħródáo: [Wrzaszcz, Zegar 2014b, s. 54].