Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (27)

(1)

Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (27)

Alternatywne formy rolnictwa w strategii rozwoju sektora rolno-żywnościowego i obszarów wiejskich (Synteza)

(2)

(3)

Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (27)

Alternatywne formy rolnictwa w strategii rozwoju sektora rolno-żywnościowego i obszarów wiejskich (Synteza)

2014 Opracował prof. dr hab. Józef St. Zegar

przy współudziale dr Wioletty Wrzaszcz

(4)

PracĊ zrealizowano w ramach tematu KonkurencyjnoĞü rolnictwa zrównowaĪonego w zadaniu: Alternatywne formy rolnictwa w strategii rozwoju sektora rolno-ĪywnoĞciowego i obszarów wiejskich

Celem opracowania jest syntetyczne przedstawienie wyników badaĔ w zakresie rolnictwa zrównowaĪonego.

Opracowanie komputerowe mgr inĪ. BoĪena Brzostek-Kasprzak

Korekta Joanna Gozdera

Redakcja techniczna Leszek ĝlipski

Projekt okáadki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-525-3

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy

00-950 Warszawa, ul. ĝwiĊtokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

(5)

Spis treĞci

Przedmowa 7

1. Zarys problematyki 8

2. Metodologia 13

2.1. Formy rolnictwa zrównowaĪonego 2.2. Pomiar zrównowaĪenia

2.3. Konkurencja 2.4. Efekty zewnĊtrzne

13 15 20 21

3. Uwarunkowania rozwoju form rolnictwa 25

3.1. Globalizacja

3.2. Integracja europejska 3.3. ĝrodowisko przyrodnicze

3.4. Stan zrównowaĪenia polskiego rolnictwa

25 32 33 34

4. ZrównowaĪenie form rolnictwa 42

4.1. Alternatywne formy gospodarstw rolnych 4.2. Aspekt Ğrodowiskowy

4.3. Aspekt ekonomiczny 4.4. Aspekt spoáeczny

4.5. KonkurencyjnoĞü wyróĪnionych form gospodarstw rolnych

42 43 45 51 52

5. Podsumowanie, wnioski, rekomendacje 55

Bibliografia 58

(6)

(7)

7 Przedmowa

Zadanie badawcze pod powyĪszym tytuáem byáo prowadzone w ramach tematu „Kon- kurencyjnoĞü rolnictwa zrównowaĪonego” stanowiącego czĊĞü Programu Wieloletniego 2011-2014 „KonkurencyjnoĞü polskiej gospodarki ĪywnoĞciowej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej”. Zadanie byáo realizowane przez pracowników Zakáadu Ogólnej Ekonomiki Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowego In- stytutu Badawczego w Warszawie oraz ekspertów z innych placówek naukowo-badawczych.

Zadanie stanowiáo kontynuacjĊ zadania „Rolnictwo spoáecznie zrównowaĪone”, wykonywa- nego w ramach Programu Wieloletniego 2005-2009 „Ekonomiczne i spoáeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki ĪywnoĞciowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej”.

Celem zadania badawczego byáa charakterystyka wybranych form rolnictwa zrów- nowaĪonego, ustalenie uwarunkowaĔ rozwoju tych form, z uwzglĊdnieniem zwáaszcza zjawisk globalizacyjnych i potrzeby ochrony Ğrodowiska przyrodniczego oraz ocena kon- kurencyjnoĞci alternatywnych form rolnictwa. Badanie tych form prowadzono na tle ogóáu gospodarstw rolnych.

BazĊ empiryczną prowadzonych badaĔ byáy dane statystyki publicznej, w tym zwáasz- cza Powszechnego Spisu Rolnego 2010, oraz dane rachunkowoĞci rolnej (FADN), a takĪe – gáównie w odniesieniu do ekspertyz – dane z innych Ĩródeá.

Prezentowana synteza osiągniĊtych wyników zadania zostaáa opracowana na podstawie publikowanych prac w ramach serii „Z badaĔ nad rolnictwem spoáecznie zrównowaĪo- nym” i publikacji w czasopismach powszechnych, ekspertyz niepublikowanych oraz w bardzo ograniczonym zakresie innych Ĩródeá literaturowych. W tekĞcie korzystano z prac wykona- nych w ramach zadania z ogólnym ich przywoáaniem.

Synteza obejmuje cztery rozdziaáy podstawowe, które uzupeánia krótkie podsumowanie wraz z wnioskami oraz spis literatury. Rozdziaá 1. prezentuje ogólną charakterystykĊ (zarys) problematyki zadania badawczego, bazując na pracach realizowanych w ramach zadania i w ograniczonym zakresie literaturze przedmiotu. Rozdziaá 2. zawiera stanowisko w zakresie podstawowych kwestii metodologicznych: zrównowaĪenia, pomiaru zrównowa- Īenia, konkurencyjnoĞci i efektów zewnĊtrznych. Rozdziaá 3. charakteryzuje wybrane uwarunkowania rozwoju rolnictwa wynikające z globalizacji, integracji europejskiej, potrzeby ochrony przyrody oraz osiągniĊtego stanu zrównowaĪenia ustalonego na podstawie danych statystyki publicznej. Rozdziaá 4. prezentuje wyniki badaĔ empirycznych wybranych alternatywnych form rolnictwa w zakresie ekonomiki i organizacji gospodarstw oraz ich konku- rencyjnoĞci ekonomicznej.

Synteza ma wielu Autorów, którym kierownik zadania wyraĪa wdziĊcznoĞü i serdecz- nie dziĊkuje, ale oczywiĞcie odpowiedzialnoĞü za wszelkie uchybienia ponosi sam.

Józef Stanisáaw Zegar

(8)

8

1. Zarys problematyki

Przewodnią ideą w dyskursie nad rozwojem cywilizacji homo sapiens na przeáomie XX i XXI wieku jest rozwój zrównowaĪony (sustainable development). Wiele znaków wska- zuje na nasilającą siĊ potrzebĊ przestawiania kursu rozwoju spoáeczno-gospodarczego na taki wáaĞnie kierunek. W rozwój ten od samego zarania wpisuje siĊ kwestia rolnictwa – dziaáalno- Ğci zapewniającej gros ĪywnoĞci. Potrzeba ta wynika zarówno z wad dotychczasowego rozwoju, zwáaszcza okresu industrialnego, jak i nowych ograniczeĔ i wyzwaĔ. W przypadku rolnictwa wady konkretyzują siĊ w technologiach nadmiernie korzystających z wyczerpywal- nych kopalin, szkodliwych emisjach do Ğrodowiska przyrodniczego, obniĪonej jakoĞci wytwarzanych produktów, ujemnych skutkach spoáecznych – równoczesnym wystĊpowaniu nadwyĪek i niedoborów ĪywnoĞci, niedoĪywienia, a nawet gáodu i otyáoĞci, funkcjonalnych produktów ĪywnoĞciowych i szkodzących zdrowiu. Te wady są produktem ubocznym ogromnego sukcesu, jaki osiągnĊáo rolnictwo w okresie industrializacji, okreĞlane mianem rolnictwa konwencjonalnego lub zamiennie industrialnego. Sukces ten syntetycznie wyraĪa okreĞlenie tania i obfita ĪywnoĞü.

Orientacja na zrównowaĪony rozwój rolnictwa staje siĊ konieczna z uwagi na ograniczenia Ğrodowiskowe. Stwarza to bowiem szansĊ na pogodzenie wzrostu produkcji rolnej niezbĊdnego dla wyĪywienia Ğwiata i dostarczenia surowców na inne potrzeby bez zwiĊksze- nia presji na Ğrodowisko przyrodnicze oraz na zachowanie dziedzictwa kulturowego i wno- szenie stosownego wkáadu w ĪywotnoĞü obszarów wiejskich. Taka orientacja nie jest jednak áatwa z kilku powodów [Zegar 2012b]. Po pierwsze, wedle dominującego przekonania, bez- pieczeĔstwo ĪywnoĞciowe Ğwiata áatwiej zapewniü przez rozwijanie produkcji rolnej wedáug modelu rolnictwa industrialnego. Po drugie, wspóáczeĞnie dominujący model wolnorynkowe- go systemu ekonomicznego kieruje siĊ kryteriami odbiegającymi od zrównowaĪenia, a mianowicie stawia na piedestale korzyĞü ekonomiczną (zysk), konkurencjĊ, wzrost gospodarczy.

Po trzecie, teoria ekonomiczna ogranicza siĊ do wartoĞci monetarnych, pomijając to, czego rynek nie wycenia, tj. dobra publiczne – zwáaszcza Ğrodowiskowe, ale takĪe kulturalne i spo- áeczne. Po czwarte, okres industrializacji cechowaá siĊ malejącym udziaáem, a w liczbach absolutnych omalĪe stagnacją, wydatków w sferze rolniczych B&R, przy czym gros tych wydatków przeznaczano na technologie sáuĪące rolnictwu industrialnemu. Po piąte, mimo rosnącej ĞwiadomoĞci ograniczeĔ przyrodniczych, dominuje przekonanie, iĪ postĊp techniczny usunie wszelkie przeszkody na drodze nieograniczonego wzrostu, tym bardziej Īe zagro- Īenia wydają siĊ odlegáe.

Za orientacją na rolnictwo zrównowaĪone przemawiają jednak istotne argumenty. Po pierwsze, sáaboĞci industrialnego modelu rolnictwa stają siĊ jednoczeĞnie przesáanką rolnictwa zrównowaĪonego. Industrialny model rolnictwa, dominujący w krajach wysoko rozwiniĊtych, zacząá traciü swój czar i siáĊ ekonomiczną pod koniec lat 80. zeszáego wieku. Okazaáo siĊ bowiem, iĪ model ten jest nieefektywny, poniewaĪ z jednej strony potrzebuje zbyt wiele nakáadów pochodzenia przemysáowego, z drugiej zaĞ – wytwarza zbyt wiele niepoĪądanych efektów ze- wnĊtrznych. Ponadto, rolnictwo industrialne zapewnia korzyĞci i przetrwanie dla malejącej grupy gospodarstw rolnych, jednoczeĞnie coraz bardziej podporządkowując je korporacjom.

Po drugie, istotnym kontekstem dla nowego modelu staáy siĊ, obok zrównowaĪenia, wielofunkcyjnoĞü rolnictwa i ĪywotnoĞü wsi. Taki model powinien równowaĪyü wymagania w zakresie konkurencyjnoĞci i spójnoĞci, nowoczesnoĞci i solidarnoĞci oraz miĊdzy spoáe- czeĔstwem a interesem lokalnym [Huylenbroeck, Durand 2003]. Ta zmiana musi wykraczaü

(9)

9

poza obecne zorientowanie techniczno-produkcyjne i na jeden sposób rozumianą racjonal- noĞü, a oprzeü siĊ na wielofunkcyjnoĞci – produkcji dóbr materialnych i niematerialnych, rynkowych i nierynkowych – oraz na racjonalnoĞci spoáecznej, uwzglĊdniającej peáne koszty produkcji, na nowych związkach spoáecznych i skróceniu czasu pracy rolników, podobnie jak to ma miejsce w przypadku pracujących poza rolnictwem.

Po trzecie, roĞnie ĞwiadomoĞü tego, iĪ ogromny wzrost dobrobytu w ostatnim póáwie- czu spowodowaá wyczerpanie bądĨ uszczuplenie wielu zasobów nieodnawialnych oraz – co nie mniej waĪne – ograniczenie zdolnoĞci ekosystemów w zakresie peánienia waĪnych funkcji Ğrodowiskowych. Ekosystem planety Ziemia jest ograniczony, a tymczasem podmioty sfery gospodarczej zachowują siĊ tak, jakby byá nieograniczony. Przekroczenie pojemnoĞci Ğrodo- wiska globalnego zaczyna zagraĪaü podstawom Īycia gatunku ludzkiego, a nie tylko innych gatunków flory i fauny naszego globu. Ochrona Ğrodowiska leĪy zatem w interesie wszystkich mieszkaĔców globu ziemskiego, zarówno bogatych, jak i biednych, aczkolwiek sáusznie moĪ- na zakáadaü, iĪ odpowiedzialnoĞü tych pierwszych jest jakby wiĊksza. Inaczej byü nie moĪe w Ğwietle twardych faktów, iĪ presja wywierana na Ğrodowisko w tych pierwszych krajach jest wielokrotnie wiĊksza aniĪeli w tych drugich. Ekosystem Ziemi staje siĊ barierą wzrostu wedle technologii industrialnych. W przypadku rolnictwa szczególne znaczenie mają ograni- czona powierzchnia gruntów, które mogą byü wziĊte pod uprawy rolne, zasoby wody, zasoby kopalin nieodnawialnych, zwáaszcza ropy naftowej i gazu ziemnego, wykorzystywanych – poza przetwarzaniem na energiĊ i paliwo – do produkcji nawozów sztucznych i Ğrodków chemicznych ochrony roĞlin, jak teĪ pojemnoĞü Ğrodowiska do pocháaniania emisji „zanie- czyszczeĔ” z rolnictwa.

Po czwarte, uznanie, Īe w rozwoju rolnictwa waĪne są zarówno dobra rynkowe, jak i dobra pozarynkowe (niekomercyjne). Popyt spoáeczny wykracza poza produkty, które oferu- je rynek. Czas, kiedy mieszkaĔcy miast oczekiwali od wsi tylko podaĪy taniej ĪywnoĞci juĪ minąá. Dzisiaj popyt obejmuje nowe dobra i uĪytecznoĞci oraz wiele usáug: Ğrodowiskowych, spoáecznych, kulturalnych i innych. W tym zawiera siĊ wielofunkcyjnoĞü rolnictwa oraz jego znaczenie dla ĪywotnoĞci obszarów wiejskich [WoĞ, Zegar 2002]. Rolnictwo wprawdzie traci dominującą pozycjĊ w zakresie absorpcji nakáadów pracy oraz Ĩródáa dochodu w coraz wiĊk- szej liczbie miejscowoĞci wiejskich, niemniej jednak nadal jego rola w tym zakresie jest waĪ- na, a w odniesieniu do wielu miejscowoĞci nadal podstawowa. Rolnictwo uĪytkując gros przestrzeni fizycznej kraju ma zasadnicze znaczenie dla zachowania Ğrodowiska przyrodniczego na obszarach wiejskich. ĝrodowisko to przedstawia sobą gáówne bogactwo tych obsza- rów, zaĞ jego utrata oznaczaáaby koniec wsi jako takiej. Ogromne znaczenie – wprost nie do przecenienia – ma rolnictwo w tworzeniu unikatowego krajobrazu wiejskiego, który stanowi dobro per se, jak teĪ ma znaczenie dla dziaáalnoĞci pozarolniczej oraz komfortu Īycia na wsi czyli w sumie dla dobrostanu spoáecznego.

Po piąte, zakwestionowanie dotychczasowej formuáy postĊpu, który niewątpliwie stworzyá podwaliny dobrobytu krajom rozwiniĊtym. Jednak postĊp nie ma samych blasków – niesie teĪ zagroĪenia, i to coraz wiĊksze. Mimo to nie moĪna go powstrzymaü, a wrĊcz przeciwnie – obowiązuje imperatyw przyspieszenia.

Po szóste, roĞnie ĞwiadomoĞü wpáywu ĪywnoĞci na zdrowie i w ogóle na jakoĞü Īycia.

Poprawa poziomu ekonomicznego spoáeczeĔstw zwiĊksza zainteresowanie jakoĞciowo dobrą, bezpieczną ĪywnoĞcią, aczkolwiek pozostaje ono w cieniu megatrendu zwanego konsumery- zmem. Niemniej jednak segment rynku produktów rolnictwa organicznego, o wysokich walorach odĪywczych i zdrowotnych, lecz takĪe o wyĪszych cenach, poszerza siĊ. Popyt na dobrą

(10)

10

jakoĞciowo, bezpieczną, o wysokich walorach smakowych oraz róĪnorodną (regionalną i lokal- ną) ĪywnoĞü roĞnie wraz ze wzrostem ĞwiadomoĞci ekologiczno-zdrowotnej, zwiĊkszaniem poziomu dochodów i spadkiem udziaáu wydatków na ĪywnoĞü w strukturze wydatków gospodarstw domowych. W takiej sytuacji rola ceny ustĊpuje szeroko rozumianej jakoĞci: walorom odĪywczym, zdrowotnym, smakowym i innym. Wraz ze wzrostem dochodów powoli zmieniają siĊ preferencje konsumentów, zwáaszcza w krajach bogatych, na rzecz bezpiecznej ĪywnoĞci, wytwarzanej w sposób przyjazny Ğrodowisku, bez konserwantów, stymulatorów wzrostu, me- dykamentów i pozostaáoĞci pestycydów.

Pomimo tak waĪkich argumentów siáy promujące rolnictwo zrównowaĪone stoją na sáabszej pozycji wobec rolnictwa industrialnego, przede wszystkim ze wzglĊdu na dwa argumenty, a mianowicie: 1) niĪszą produktywnoĞü, co jest szczególnie istotne w kontek- Ğcie rosnącego popytu na produkty rolnicze; 2) wyĪsze koszty jednostkowe produkcji, co przekáada siĊ na ceny produktów ĪywnoĞciowych i ogranicza moĪliwoĞci eliminowania zjawiska gáodu i niedoĪywienia – gdyĪ cena, czy siĊ to podoba czy nie, stanowi czynnik decydujący o transakcji rynkowej. Wymienione argumenty dają siĊ w ukáadzie dynamicz- nym podwaĪyü. Intensyfikacja zrównowaĪona (agroekologiczna) pozwala na porównywalną produktywnoĞü, zaĞ internalizacja efektów zewnĊtrznych zasadniczo zmienia wynik rachunku ekonomicznego – z reguáy technologie rolnictwa zrównowaĪonego uzyskują prze- wagĊ. A zatem moĪna skonstatowaü, iĪ rolnictwo zrównowaĪone wcale nie stoi na pozycji straconej. Problem w sprzecznoĞci miĊdzy dniem dzisiejszym i jutrzejszym oraz w warto- Ğciowaniu efektów zewnĊtrznych w sytuacji, gdy nie są one wyceniane przez rynek. Ale najwiĊkszy problem, jak siĊ wydaje, polega na tym, iĪ zabezpieczenie interesów „niemych”

uczestników rynku, tj. przyrody i przyszáych pokoleĔ [Zegar 2004] moĪe byü dokonane jedynie przez czynnik polityczny, a ten w dobie globalizacji podlega erozji, pomimo dąĪe- nia do wzmocnienia siáy politycznej na poziomie planetarnym, aby okieáznaü niedemokra- tyczną wáadzĊ korporacji. Dotyczy to na przykáad jakoĞci ĪywnoĞci, zwáaszcza jej walorów zdrowotnych, relacji cen energii z paliw kopalnych do cen produktów rolnych, presji na Ğrodowisko, ale teĪ technologii agroekologicznych, które uzyskują przewagĊ na gruncie technicznym (produktywnoĞü) i ekonomicznym (efektywnoĞü).

Zmiana paradygmatu rozwoju rolnictwa wynika przede wszystkim z nowych wyzwaĔ i uwarunkowaĔ rozwojowych. Podstawowe wyzwania sprowadzają siĊ do wyĪywienia rosną- cej populacji ludzkiej, i to przy coraz bardziej zasobocháonnej diecie – bez zwiĊkszania presji na Ğrodowisko przyrodnicze. A to oznacza, iĪ dalszy wzrost produkcji rolniczej trzeba bĊdzie osiągaü, korzystając z zasobów odnawialnych – prawdziwej wartoĞci dodanej globu ziem- skiego, a mianowicie narastającej wiedzy (ergo innowacji) i biomasy bazującej na wykorzy- staniu energii sáonecznej [Zegar 2011]. Nowe uwarunkowania wynikają przede wszystkim z osiągania, a nawet przekraczania granic korzystania ze Ğrodowiska przyrodniczego, co me- taforycznie okreĞla siĊ jako przejĞcie ze Ğwiata pustego do Ğwiata peánego, zjawisk globaliza- cyjnych oraz skutków ĪywnoĞci w zakresie zdrowia.

Za nowy paradygmat rozwoju rolnictwa przyjmuje siĊ zrównowaĪony rozwój, jako integralną skáadową caáoĞciowego sustainable development. CelowoĞü, a nawet koniecznoĞü przestawiania rolnictwa na tory zrównowaĪonego rozwoju jest raczej powszechnie akcepto- wana. Taki kierunek strategiczny rozwoju rolnictwa jest w zasadzie przesądzony, pomimo tego, iĪ jak dotąd industrializacja rolnictwa pogáĊbia siĊ i upowszechnia. Problem ze zrówno- waĪeniem rolnictwa (podobnie jak caáej gospodarki) polega na tym, iĪ mechanizm ekonomiczny wolnego rynku nie jest wprost zorientowany ani na bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe, ani

(11)

11

na przyjaznoĞü (ochronĊ) Ğrodowiskową, lecz jest zorientowany na akumulacjĊ kapitaáu przez maksymalizacjĊ korzyĞci ekonomicznej (zysku). SiáĊ sprawczą stanowi konkurencja, w której zwyciĊzcami są podmioty najbardziej efektywne ekonomicznie, zaĞ przegrani w konkurencji są eliminowani. Imperatyw akumulacji – imperatyw wzrostu – dziaáa bezwzglĊdnie, zmusza- jąc do ciągáego wyĞcigu zgodnie z maksymą go or die. Zatem podmioty gospodarcze – w danym wypadku gospodarstwa rolne – kierują siĊ kryterium maksymalizacji rentownoĞci kapitaáu, rzadziej maksymalizacji wydajnoĞci pracy, a jeszcze rzadziej kryterium maksymalizacji wydajnoĞci (produktywnoĞci) ziemi. Z reguáy te ostatnie kryteria są podporządkowane pierwszemu. Co wiĊcej, w dąĪeniu do maksymalnej korzyĞci ekonomicznej (zysku) nie są uwzglĊdniane efekty zewnĊtrzne. Pomijanie tych efektów powoduje istotną rozbieĪnoĞü po- miĊdzy optimum mikroekonomicznym i optimum spoáecznym. Temu pierwszemu odpowiada rachunek mikroekonomiczny, temu drugiemu zaĞ rachunek makroekonomiczny (spoáeczny).

To wskazuje na potrzebĊ uruchomienia czynnika instytucjonalnego (polityki), aby tworzyü takie warunki brzegowe dziaáania mechanizmu rynkowego, przy których wynik konkurencyj- noĞci mikroekonomicznej bĊdzie najbardziej zbliĪony do optimum spoáecznego. Kluczem do proekologicznej gospodarki jest doprowadzenie do tego, aby rynek (ceny) uwzglĊdniaá peáne koszty wytwarzanych produktów [Brown 2011, s. 183].

W kontekĞcie wyzwania podstawowego kluczowe znaczenie mają dylematy doty- czące skali, sposobu, miejsca i podmiotu produkcji, które sprowadzają siĊ do odpowiedzi na pytania: ile?, jak?, gdzie? i kto?. Pytanie „ile?” jest szczególnie waĪne na podstawowych poziomach analizy procesu rozwoju rolnictwa. Na poziomie gospodarstwa odpowiedĨ na to pytanie okreĞla rachunek ekonomiczny. Skala produkcji gospodarstwa rolnego jest wyzna- czona przez zasoby produkcyjne, zdolnoĞü ich wykorzystania i rynek (cena). Na poziomie makroekonomicznym – w warunkach gospodarki zamkniĊtej – wielkoĞü produkcji okreĞlaá popyt, natomiast w warunkach gospodarki otwartej – ustalony politycznie poziom suweren- noĞci ĪywnoĞciowej oraz konkurencyjnoĞü rynkowa rolnictwa krajowego, a ĞciĞlej gospodarstw rolnych. Na poziomie globalnym sprawa siĊ komplikuje, poniewaĪ na podaĪ i popyt są naáoĪone istotne ograniczenia. Rozwiązania w zakresie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego na poziomie globalnym mają coraz wiĊksze znaczenie dla ksztaátu rolnictwa na niĪszych poziomach, w tym takĪe gospodarstw rolnych.

Propozycji odpowiedzi w zakresie pytania „jak?” moĪna szukaü w dwóch kierunkach.

W pierwszym sprowadzają siĊ do doskonalenia modelu rolnictwa, bazującego na paradygma- cie industrialnym, a w drugim do rozwijania modeli alternatywnych, bazujących na paradyg- macie rolnictwa zrównowaĪonego. W drugim chodzi o nowe technologie produkcji rolniczej, które byáyby bardziej dostĊpne dla wiĊkszej liczby rolników (gospodarstw rolnych), a jedno- czeĞnie bardziej wydajne (produktywne) niĪ technologie industrialne. Chodzi zatem o rozwią- zywanie problemu wyĪywienia na drodze zrównowaĪonej intensyfikacji í bez pogáĊbiania degradacji Ğrodowiska naturalnego. Sprostaü takiemu zadaniu moĪe tylko rozwój i upowszechnienie postĊpu agronomicznego, który ma szczególne znaczenie dla oddziaáywania wszystkich trzech kluczowych czynników wzrostu produkcji rolnej, tj. podtrzymywania ĪyznoĞci gleb, efektywnego korzystania z wód oraz walki z chwastami, szkodnikami i choro- bami wydatnie pomniejszającymi finalną produkcjĊ rolną.

Na poziomie mikroekonomicznym (gospodarstw rolnych) dominuje tendencja do maksymalizacji korzyĞci ekonomicznej, którą skuteczniej moĪna osiągnąü w przypadku modelu industrialnego i/lub intensyfikacji nakáadowej. W tym przypadku mechanizm rynku wspiera osiąganie korzyĞci prywatnej kosztem innych, poniewaĪ nie liczy efektów

(12)

12

zewnĊtrznych. Ma tu miejsce prywatyzacja korzyĞci i uspoáecznianie kosztów (niekorzyĞci).

Natomiast na poziomie makroekonomicznym polityka rządu powinna taki proceder ograni- czaü przez nakáadanie na rynek warunków brzegowych, które by stymulowaáy zbliĪanie optimum prywatnego i optimum spoáecznego. Na tym poziomie powinny byü takĪe finansowane badania i upowszechnienie innowacji sprzyjających intensyfikacji agroekologicznej. Podobny problem pojawia siĊ na poziomie globalnym.

W odniesieniu do pytania „gdzie?” zarysowaáy siĊ takĪe dwa stanowiska. Jedno optuje za koncentracją produkcji rolniczej w regionach o najkorzystniejszych warunkach naturalnych (przyrodniczych), z nasileniem wykorzystania nakáadów przemysáowych, co jakoby pozwoli zaoszczĊdziü terenów rolniczych dla innych potrzeb. Na rzecz takiej opcji dziaáa liberalizacja handlu, jeĪeli stosunki spoáeczno-ekonomiczne są porównywalne. Drugie optuje za wykorzy- staniem moĪliwoĞci wszystkich terenów (ziemi) rolniczych, lecz niezwiĊkszaniem koncentracji przestrzennej upraw, oraz za intensyfikacją agrobiologiczną. Na rzecz tego stanowiska przemawia potrzeba ochrony Ğrodowiska przyrodniczego, którego walory zostają umniejszone zarówno w wyniku nadmiernej intensyfikacji, jak i odáogowania gruntów. Ochrona gruntów, które mogą byü wykorzystane na potrzeby produkcji rolniczej, staje siĊ priorytetowym zada- niem spoáecznoĞci planetarnej. Takie grunty (ziemia rolnicza), niezaleĪnie od wáasnoĞci w sensie prawnym, stanowią jedno z podstawowych dóbr publicznych i powinny podlegaü szczególnej ochronie i regulacjom prawnym w zakresie ich uĪytkowania. Praktycznie jedy- nym zrównowaĪonym sposobem poszerzania moĪliwoĞci wyboru przez gatunek ludzki jest zwiĊkszanie biomasy, a zatem kaĪde przejĊcie ziemi pod zabudowĊ czy obiekty infrastruktury technicznej powinno byü kompensowane z nawiązką przez zwiĊkszenie biomasy na pozosta- áych terenach. SkoĔczyá siĊ czas pustego Ğwiata, który przez kilka ostatnich wieków umoĪli- wiá ekspansjĊ gospodarczą jednych krajów (krajów wysoko rozwiniĊtych), kosztem zasobów naturalnych innych krajów (z reguáy sáabo rozwiniĊtych). Zasoby przyrodnicze w skali globu ziemskiego są ograniczone. Zatem w warunkach koniecznoĞci globalnego ujĊcia rozwoju spo- áecznoĞci planetarnej trzeba je po nowemu dzieliü. A o to niezwykle trudno, by chociaĪby odwoáaü siĊ do chĊci niektórych paĔstw zawáaszczenia zasobów Arktyki czy Antarktydy. Ale teĪ dotyczy to ziemi rolniczej, w odniesieniu do której nabiera rozmachu zjawisko jej zakupu przez duĪych inwestorów (korporacje), takĪe zagranicznych, co umniejsza moĪliwoĞci rozwoju miejscowym drobnym rolnikom oraz zagraĪa bezpieczeĔstwu ĪywnoĞciowemu lokalnych spoáecznoĞci. Jak temu zjawisku zapobiegaü w warunkach uzyskiwania takĪe korzyĞci ze sprzedaĪy ziemi w postaci dopáywu kapitaáu, nowych technologii, rozbudowy infrastruktury?

W odniesieniu do pytania „kto?” kontynuowany jest historyczny spór dotyczący wiel- kiej i maáej wáasnoĞci (przedsiĊbiorstw rolnych/agrobiznesu) i gospodarstw rodzinnych. Te ostatnie dostają nie tylko nową szansĊ w modelu rolnictwa spoáecznie zrównowaĪonego, ale teĪ wydają siĊ konieczne w dominujących liczebnie krajach sáabiej rozwiniĊtych.

Przeprowadzony wywód wskazuje, Īe na poziomie globalnym (planetarnym) konkurencja nie jest ani efektywnym, ani skutecznym sposobem ochrony globalnych dóbr publicznych i wspólnych i wymaga podjĊcia wspóápracy m.in. dla „ucywilizowania” konkurencji.

KonkurencyjnoĞü rolnictwa i caáego sektora rolno-ĪywnoĞciowego coraz bardziej jest okreĞlana przez uwarunkowania ekologiczne (Ğrodowiskowe) i jakoĞü ĪywnoĞci. MoĪe to rodziü rozbieĪnoĞü pomiĊdzy konkurencyjnoĞcią ekonomiczną, wyznaczaną przez rynek, jako wynik wyborów dokonywanych przez autonomicznych sprzedawców i nabywców oraz kon- kurencyjnoĞcią spoáeczną, uwzglĊdniającą ujemne efekty zewnĊtrzne i dobra publiczne towa- rzyszące dziaáalnoĞci rolniczej. Ta pierwsza stanowi podstawowy cel Strategii LizboĔskiej, ta

(13)

13

druga zaĞ stanowi przesáanie strategii rozwoju zrównowaĪonego. W odniesieniu do rolnictwa strategie te znajdują wyraz w Europejskim Modelu Rolnictwa (EMR), który wytycza kierunek rozwoju polskiego rolnictwa poprzez rozwiązania WPR, jak: zasada cross-compliance, dobro- stan zwierząt, PROW, w tym program rolnoĞrodowiskowy [Kociszewski 2014]. Narasta takĪe potrzeba wykorzystania rolnictwa w wiĊkszym stopniu w zakresie substytucji paliw kopalnych (wytwarzanie energii odnawialnej) oraz przeciwdziaáania zmianom klimatycznym.

EMR i w ogóle rolnictwo europejskie, w tym polskie, jest poddawane coraz bardziej presji globalizacji. Globalizacja dąĪy do unifikacji produkcji sektora rolno-ĪywnoĞciowego, bazując tylko na konkurencyjnoĞci ekonomicznej. Tymczasem narasta potrzeba ochrony dóbr publicznych i wspólnych (globalnych, regionalnych, lokalnych). W tym zakresie nasilają siĊ sprzecznoĞci pomiĊdzy gáównymi aktorami globalnego rynku produktów rolno-ĪywnoĞciowych, a takĪe miĊdzy formami rolnictwa róĪniącymi siĊ stopniem zrównowaĪenia Ğrodowiskowego i spoáecznego.

Na uwarunkowania powodowane przez procesy globalizacji i integracji europejskiej nakáadają siĊ uwarunkowania wynikające ze struktury polskiego rolnictwa i ograniczonych moĪliwoĞci jej zmiany w ciągu kilku lub kilkunastu lat¹. Te uwarunkowania celowo pomija- my w syntezie, ze wzglĊdu, iĪ są one przedmiotem innych prac.

W przemianach rolnictwa godzących wymogi konkurencyjnoĞci i ochrony Ğrodowiska istotna rola przypada alternatywnym formom rolnictwa, które mają znaczenie – poza konku- rencyjnoĞcią sektora rolno-ĪywnoĞciowego i ochroną Ğrodowiska – takĪe dla produktywnoĞci rolnictwa, sprawnoĞci struktury rolnictwa, jakoĞci ĪywnoĞci oraz w ogóle zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, a przez to takĪe kraju. Na rozwój tych form wpáyw ma wiele czynników: wymogi rynku globalnego i lokalnego (niszowego), polityka ekologicz- na, WPR, polityka makroekonomiczna, struktury rolne, innowacje (postĊp techniczny i biolo- giczny), preferencje konsumentów. Podstawowe pytanie natury strategicznej, jakie pojawia siĊ wspóáczeĞnie dotyczy tego, czy rolnictwo zrównowaĪone stanowi tylko pewną alternatywĊ dla rolnictwa konwencjonalnego (zrównowaĪonego), czy teĪ jest koniecznoĞcią?

2. Metodologia

Studia nad rolnictwem zrównowaĪonym wymagają na wstĊpie pewnych rozstrzygniĊü natury metodologicznej. W szczególnoĞci chodzi o zdefiniowanie pojĊü (zrównowaĪenie, konkurencyjnoĞü, efekty zewnĊtrzne) i ustalenie miar zrównowaĪenia.

2.1. Formy rolnictwa zrównowaĪonego

Mimo upáywu ponad 30 lat od wprowadzenia terminu „zrównowaĪony rozwój” (susta- inable development), nadal toczą siĊ spory wokóá niego oraz sposobów urzeczywistniania takiego rozwoju. PojĊcie to trzeba traktowaü jako pojĊcie nieostre, wokóá którego prowadzone są analizy i ustalane konkretne wskaĨniki wskazujące na postĊp w zrównowaĪeniu. Trzeba rozróĪniaü pojĊcia: rolnictwo zrównowaĪone (wzglĊdnie rolnictwo spoáecznie zrównowaĪo-

1 Chodzi zwáaszcza o czynniki demograficzne (wiek uĪytkowników, obecnoĞü nastĊpców), ekonomiczne (popyt na pracĊ, dostĊpnoĞü kapitaáu na restrukturyzacjĊ i modernizacjĊ rolnictwa), spoáeczne (wyksztaácenie dzieci rolników, Ĩródáa utrzymania rodzin, lokalizacja siedzib gospodarstw domowych na terenie gospodarstw rolnych) oraz Ğrodowiskowe (ochrona walorów krajobrazu rolniczego, ochrona bioróĪnorodnoĞci, narastający deficyt wody oraz zmiany klimatyczne).

(14)

14

ne) oraz zrównowaĪony rozwój rolnictwa [Zegar 2012b; Oleszek, Krasowicz 2013; Zegar 2013a]. W pierwszym przypadku chodzi o speánianie przez rolnictwo pewnych wymagaĔ w odniesieniu do sfer zrównowaĪenia (ekologicznej, ekonomicznej i spoáecznej) – chodzi o pewien stan, zatem o ujĊcie statyczne. W drugim przypadku rzecz idzie o zmiany w kierun- ku poĪądanego (bardziej zrównowaĪonego) stanu – zatem chodzi o postĊp i dynamikĊ. Trzeba tu uwzglĊdniü pojawiające siĊ nowe ograniczenia, nowe wyzwania oraz nowe moĪliwoĞci wynikające z postĊpu technicznego i gromadzonej wiedzy.

WielofunkcyjnoĞü rolnictwa, uznawana obecnie za podstawową cechĊ nowej strategii rozwoju, zdecydowanie wzmacnia mechanizmy rozwoju zrównowaĪonego i sprzyja dostarczaniu dóbr publicznych przez rolnictwo i obszary wiejskie. Do tych dóbr zalicza siĊ dobra Ğrodowiskowe oraz dobra spoáeczne. WĞród tych pierwszych wymienia siĊ takie jak: krajobraz rolniczy, róĪnorodnoĞü biologiczna terenów rolniczych, jakoĞü i dostĊpnoĞü zasobów wody, funkcjonalnoĞü gleby, stabilnoĞü klimatu, jakoĞü powietrza, odpornoĞü na powodzie i poĪary. Natomiast wĞród dóbr spoáecznych wymienia siĊ: dobrostan zwierząt, ĪywotnoĞü obszarów wiejskich, bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe. W dostarczaniu tych dóbr podstawowa rola przypada rolnictwu, które rozwija swoją dziaáalnoĞü z reguáy na obszarach wiejskich, gdzie stanowi ona podstawowy komponent ich ĪywotnoĞci, z szeroką paletą dóbr publicznych dostarczanych spoáeczeĔstwu. Zatem teza, Īe dziaáalnoĞü rolnicza ma znaczący wpáyw na jakoĞü Ğrodowiska i ogólną kondycjĊ obszarów wiejskich ma mocne podstawy i nie jest kwe- stionowana. Znajduje ona przeáoĪenie na politykĊ. Instrumenty oddziaáywania i wsparcia fi- nansowego okreĞlone w pakietach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) krajów UE szczególnie silnie akcentują dziaáania obejmujące nastĊpujące obszary bezpoĞredniego wpáywu rolnictwa:

krajobraz rolniczy i bioróĪnorodnoĞü terenów rolniczych; funkcjonalnoĞü gleb, jakoĞü i do- stĊpnoĞü wody; stabilnoĞü klimatu i ĪywotnoĞü obszarów wiejskich.

ZrównowaĪenie rolnictwa (gospodarstwa) pod wzglĊdem Ğrodowiskowym umoĪliwia wiele form, technik produkcyjnych i sposobów produkcji. Jedne z tych form są wytworem po- stĊpu ostatnich dziesiĊcioleci (jak rolnictwo integrowane, rolnictwo precyzyjne, rolnictwo ekologiczne), inne zaĞ siĊgają pierwszej poáowy XX wieku (np. rolnictwo stosujące páodozmian norfolski) czy jeszcze czasów bardziej odlegáych (rolnictwo naturalne, rolnictwo organiczne).

Podstawą wyróĪniania form (postaci) gospodarstw rolnych, jako jednostek organizacyj- nych i spoáeczno-ekonomicznych jest kategoria systemów rolniczych, róĪniących siĊ stopniem uzaleĪnienia rolnictwa od przemysáowych Ğrodków produkcji, gáównie nawozów mineralnych i pestycydów, oraz jego oddziaáywaniem na Ğrodowisko przyrodnicze. Chodzi tu przede wszystkim o zachowanie potencjaáu przyrodniczego – zwáaszcza ĪyznoĞci gleby.

Niektóre formy rolnictwa są bardziej aniĪeli przeciĊtnie przyjazne dla Ğrodowiska przyrodniczego. Oglądowi poddano m.in. gospodarstwa z reprodukcją materii organicznej, quasi-zrównowaĪone w zakresie Ğrodowiskowym, ekologiczne oraz norfolskie.

Gospodarstwa z dodatnim saldem bilansu substancji organicznej – stanowią inte- resującą grupĊ ze wzglĊdu na rolĊ materii organicznej (próchnicy) w glebie oraz niekorzystną tendencjĊ jej umniejszania wraz z upowszechnianiem siĊ specjalizacji zboĪowej oraz zarzu- caniem chowu zwierząt przez coraz wiĊkszy odsetek gospodarstw rolnych. Dodatnie saldo bilansu substancji organicznej Ğwiadczy o dobrym zmianowaniu, które sprzyja wzbogaceniu gleby w próchnicĊ poprzez rozkáad substancji organicznej w glebie, co gwarantuje wáaĞciwe zaopatrywanie uprawianych roĞlin w skáadniki pokarmowe w ciągu caáego okresu wegetacji.

Wynik bilansu nie powinien przyjmowaü wartoĞci ujemnych. Utrzymujące siĊ przez kilka lat ujemne saldo moĪe spowodowaü degradacjĊ gleby, utratĊ jej ĪyznoĞci i produktywnoĞci.

(15)

15

Skutkiem degradacji jest uwalnianie siĊ duĪej iloĞci skáadników mineralnych, w tym wĊgla i azotu, co prowadzi do zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzchniowych [KuĞ, KopiĔ- ski 2011; Wrzaszcz 2012; Harasim 2013; KuĞ 2013; Wrzaszcz, Zegar 2014c].

Gospodarstwa quasi-zrównowaĪone – speániają przyjĊte kryteria przyjaznoĞci dla Ğrodowiska, wynikające z zasad racjonalnego gospodarowania w rolnictwie oraz norm prawnych. Prowadzenie produkcji rolnej w zgodzie z poszanowaniem zasobów przyrodniczych umoĪliwia umiejĊtne zmianowanie (wielogatunkowe páodozmiany) i nawoĪenie roĞlin, dostosowane do zasobnoĞci i rodzaju gleby. W charakterze kryteriów zrównowaĪenia Ğrodowisko- wego gospodarstwa rolnego (przyjaznoĞci produkcji rolnej dla Ğrodowiska przyrodniczego) przyjĊto: udziaá zbóĪ w strukturze zasiewów na gruntach ornych (do 66%), liczbĊ grup roĞlin uprawianych na gruntach ornych (co najmniej 3), indeks pokrycia gruntów ornych roĞlinno- Ğcią w okresie zimy (co najmniej 33%), obsadĊ zwierząt na uĪytkach rolnych (do 2 sztuk du- Īych na hektar uĪytków rolnych) [Wrzaszcz 2012; Wrzaszcz, Zegar 2014c].

Gospodarstwa ekologiczne – stosują przyjazne Ğrodowisku metody produkcji rolni- czej, usankcjonowane certyfikatem nadanym przez uprawnioną jednostkĊ, lub bĊdące w trak- cie przestawiania na ten system produkcji pod jej kontrolą. Przewodnią zasadą w systemie ekologicznym jest uprawa roĞlin zgodnie z normami dobrej kultury rolniczej, przy zachowa- niu naleĪytej dbaáoĞci o stan fitosanitarny roĞlin i ochronĊ gleby, a ponadto zachowanie powierzchni trwaáych uĪytków zielonych i elementów krajobrazu nieuĪytkowanych rolniczo.

Gospodarstwa te funkcjonują na zasadach okreĞlonych w polskich i unijnych regulacjach prawnych. Fundamentalne zasady rolnictwa ekologicznego to: zdrowotnoĞü, ekologia, spra- wiedliwoĞü i troskliwoĞü [Runowski 2012; Wrzaszcz, Zegar 2014b].

Gospodarstwa norfolskie – cechują siĊ bogatą strukturą zasiewów upraw polowych, która pozytywnie wpáywa na urodzajnoĞü gleby i umoĪliwia stosowanie páodozmianu zwanego czteropolówką. Struktura zasiewów w systemie norfolskim uwzglĊdnia 50% zbóĪ, 25%

roĞlin strukturotwórczych (strączkowe, pastewne) oraz 25% okopowych. Taka struktura zasiewów jest najbardziej poĪądana, gdyĪ gwarantuje uprawĊ zbóĪ po dobrych przedplonach, czyli po roĞlinach niezboĪowych. Stosowanie wielostronnych páodozmianów z udziaáem roĞlin motylkowych oraz poplonów na zielony nawóz jest niezbĊdne dla utrzymania poĪąda- nych wáaĞciwoĞci gleby – zapewnienia trwaáej ĪyznoĞci gleby, co stanowi jeden z podstawowych wymogów zrównowaĪonej dziaáalnoĞci rolniczej na poziomie gospodarstwa rolnego [Wrzaszcz 2012; Wrzaszcz, Zegar 2014c].

2.2. Pomiar zrównowaĪenia

Generalnie metody obliczania zrównowaĪenia oparte są na analizach jakoĞciowych i iloĞciowych. Szczególnie popularne i rozwijane są dwa podejĞcia, a mianowicie Ğladu ekologicznego i emergetyczne [Jankowiak, Miedziejko 2014a].

ĝlad ekologiczny (EF – ecological footprint) jest to analiza zapotrzebowania czáo- wieka na zasoby naturalne biosfery. Porównywana jest konsumpcja zasobów naturalnych przez populacjĊ ze zdolnoĞcią planety do ich regeneracji. ĝlad ekologiczny to szacowana iloĞü hektarów powierzchni lądu i morza potrzebna do rekompensacji zarówno zasobów zuĪytych na konsumpcjĊ, jak i absorpcjĊ odpadów. ĝlad mierzony w globalnych hektarach na osobĊ ujawnia, jak duĪa powierzchni Ziemi potrzebna jest na wytworzenie zasobów, które konsumujemy oraz do przetworzenia powstających przy tym odpadów. PodejĞcie to jest uproszczone, poniewaĪ usáugi kaĪdej powierzchni liczone są tylko jeden raz, nawet

(16)

16

wtedy, gdy dostarcza usáug do dwu lub wiĊcej ekosystemów. Pomijany jest fakt, Īe na przykáad powierzchnia lasu dostarcza takĪe usáug, takich jak: regulacja cyklu hydrologicz- nego, konserwacja powierzchniowej warstwy gleby, filtracja staáych i gazowych zanie- czyszczeĔ, które wykorzystywane są przez inne ekosystemy. Ponadto w metodzie tej nie rozwaĪa siĊ energii umiejscowionej w materiaáach i usáugach oraz nie rozwaĪa siĊ niektó- rych waĪnych aspektów zrównowaĪenia, takich jak: strata powierzchniowej warstwy gleby (erozja), wypáywów zanieczyszczeĔ staáych, ciekáych i gazowych (obecnie rozwaĪa siĊ tylko emisjĊ CO2). NajwiĊkszym ograniczeniem tej metody jest pomijanie Ğladu ekologicznego wynikającego ze zuĪycia wody przez populacjĊ.

Wielu z powyĪszych ograniczeĔ udaje siĊ uniknąü, stosując metodĊ emergetyczną, przy pomocy której moĪna rozwiązywaü bardziej záoĪone zadania. U podstaw tej metody jest zaáo- Īenie, Īe energia zawarta w Ĩródle lub dostarczona w wyniku usáugi determinuje jej wartoĞü, czyli „cenĊ ekologiczną”. PoniewaĪ w biosferze wystĊpują jakoĞciowo zróĪnicowane formy energii, przyjmuje siĊ za wielkoĞü wzorcową energiĊ promieniowania sáonecznego (solarną).

Ekosystemy traktuje siĊ jako ukáady termodynamiczne utrzymywane strumieniami masy i energii. Przy zastosowaniu metody emergetycznej moĪna oceniü i porównaü szeroki zakres usáug Ğrodowiska przy wytwarzaniu zarówno paliw i biomasy, jak i zwykle pomijanych – materii organicznej gleby i wody. UwzglĊdnienie tych usáug istotnie zmienia rachunek ekonomiczny dziaáalnoĞci rolniczych. Na przykáad, zwykle pomijane pozarynkowe usáugi Ğrodowiska stano- wią w przypadku pszenicy 75% wartoĞci plonu, w przypadku rzepaku 81%, a w przypadku buraków 77% [Jankowiak, Miedziejko 2014a]. ChociaĪ badane uprawy nie speániają zasady zrównowaĪenia, efektywnie kompensują absorpcjĊ dwutlenku wĊgla. Okazuje siĊ, iĪ znaczną poprawĊ zrównowaĪenia moĪna uzyskiwaü stosując uproszczone metody. Aktualnie moĪliwo- Ğci aplikacyjne metody emergetycznej skupiają siĊ wokóá dwóch zagadnieĔ. Jednym z nich jest ocena zrównowaĪenia i udziaáu pozarynkowych usáug Ğrodowiska w procesach agrotechnicz- nych, a drugim jest wyznaczenie biopojemnoĞci okreĞlonych obszarów z punktu widzenia wykorzystania zasobów przez populacjĊ zamieszkującą dany obszar.

Znaczącą zaletą metody emergetycznej jest to, iĪ pozwala zastąpiü receptorowy system wartoĞci oparty na preferencjach ludzi donorowym systemem wartoĞci opartym na obiek- tywnych prawach przyrody. DziĊki temu moĪna wyodrĊbniü przepáyw monetarny znajdujący pokrycie w przepáywie masy i energii od przepáywu kapitaáu entropowego, który nie podlega Īadnym obiektywnym prawom przyrody i prowadzi do ekstremalnych zjawisk kryzysowych.

Pod tym wzglĊdem znaczenie metody emergetycznej jest unikatowe.

OdrĊbny kierunek pomiaru zrównowaĪenia gospodarstw rolnych (rolnictwa) stanowi posáugiwanie siĊ róĪnym zestawem wskaĨników o charakterze ekonomicznym, ekologicznym i spoáecznym [Wrzaszcz 2012; ToczyĔski 2013; Jankowiak, Miedziejko 2014a; Jankowiak, Miedziejko 2014b; MrówczyĔska-KamiĔska 2014; Wrzaszcz, Zegar 2014c]. Pojawia siĊ tu jednak wiele trudnoĞci zarówno natury metodologicznej, jak i metodycznej oraz dostĊpnoĞci odpowiednich danych. Pomiar zrównowaĪenia w tym przypadku ma pewną specyfikĊ, która wynika z charakteru oddziaáywania produkcji rolnej na Ğrodowisko – z jednej strony moĪe ona degradowaü, z drugiej zaĞ chroniü otoczenie przyrodnicze – oraz ze Ğcisáej wiĊzi zrówno- waĪenia z warunkami lokalnymi (miejscowymi). Nie ma zrównowaĪonego gospodarstwa rolnego czy sposobu produkcji in universum, lecz kaĪdy agrosystem cechuje siĊ innymi warto- Ğciami progowymi zrównowaĪenia, które mogą speániaü róĪne technologie i struktury produkcyjne. Ten charakter w zasadniczej mierze zaleĪy od decyzji produkcyjnych rolnika, w tym od rodzaju prowadzonej dziaáalnoĞci, intensywnoĞci produkcji lub teĪ jej organizacji, systemu

(17)

17

gospodarowania, a takĪe warunków lokalnych. Agroekosystem lokalny powinien byü wyznacz- nikiem dopuszczalnych dziaáaĔ (ingerencji) czáowieka, gdyĪ miejscowy charakter produkcji rolniczej decyduje o tym, czy okreĞlone praktyki rolnicze są szkodliwe, czy teĪ korzystne dla ekosystemu. To powoduje znaczące ograniczenia w praktycznym wykorzystywaniu wyników, w tym miar zrównowaĪenia, stosowanych w innych krajach oraz organizacjach miĊdzynarodo- wych. CzĊsto bowiem uwarunkowania rolnictwa w innych krajach czy regionach są nieade- kwatne dla realiów polskiego rolnictwa. W miarĊ kompleksowa ocena gospodarstwa rolnego wymaga zastosowania róĪnorodnych wskaĨników uwzglĊdniających peáen zakres rezultatów podjĊtych praktyk rolnych, a takĪe doboru stosownych narzĊdzi umoĪliwiających pomiar ich oddziaáywania na krajobraz i Ğrodowisko, jak teĪ korzyĞci Ğrodowiskowych, spoáecznych i ekonomicznych wiĊkszego zrównowaĪenia gospodarstw rolnych.

W badaniach przyjĊto, Īe gospodarstwo zrównowaĪone to podmiot, który speánia pewne wartoĞci progowe w zakresie kryteriów Ğrodowiskowych, spoáecznych i ekonomicznych.

Ze wzglĊdu na dostĊpnoĞü danych skoncentrowano siĊ na zrównowaĪeniu w aspekcie Ğrodowi- skowym. Odbiega to znacząco od uzasadnionego postulatu, aby zrównowaĪenie gospodarstwa oceniaü w sposób caáoĞciowy (holistyczny), opierając siĊ na parametrach zarówno iloĞciowych, jak i jakoĞciowych. PrzyjĊto, iĪ gáówną cechą rolnictwa zrównowaĪonego jest zachowanie potencjaáu produkcyjnego gleby, która jest zasadniczym elementem Ğrodowiska przyrodniczego wykorzystywanym w rolnictwie. W związku z tym, za podstawĊ wdroĪenia poprawnych praktyk rolniczych uznano co najmniej niedopuszczenie do degradacji substancji organicznej w glebie, a docelowo zwiĊkszenie ĪyznoĞci i podtrzymanie jej zdolnoĞci do produkcji biomasy.

Prowadzenie produkcji rolnej w zgodzie z poszanowaniem zasobów przyrodniczych umoĪliwia umiejĊtne zmianowanie i nawoĪenie roĞlin, dostosowane do zasobnoĞci i rodzaju gleby. PowyĪ- sze praktyki rolnicze kompleksowo ujĊto w kodeksie dobrych praktyk rolniczych, który stanowi zbiór zasad racjonalnego gospodarowania w rolnictwie. Prezentowane kwestie merytoryczne uznano za priorytetowe przy doborze miar sáuĪących do pomiaru poziomu zrównowaĪenia gospodarstw rolnych w zakresie Ğrodowiskowym.

Do okreĞlenia zrównowaĪenia Ğrodowiskowego (przyjaznoĞci produkcji rolnej dla Ğrodowiska przyrodniczego) gospodarstwa rolnego przyjĊto nastĊpujące kryteria:

x udziaá zbóĪ w strukturze zasiewów gruntów ornych, x liczbĊ grup roĞlin uprawianych na gruntach ornych,

x indeks pokrycia gruntów ornych roĞlinnoĞcią w okresie zimy, x obsadĊ zwierząt na uĪytkach rolnych,

x saldo bilansu glebowej substancji organicznej, x saldo bilansu azotu brutto, fosforu i potasu w glebie.

Udziaá zbóĪ w strukturze zasiewów determinuje poprawnoĞü zmianowania roĞlin oraz stopieĔ bioróĪnorodnoĞci agrocenoz. Uprawa tej grupy roĞlin na przewaĪającej czĊĞci powierzchni gruntów ornych oznacza, Īe muszą byü one wysiewane po sobie przez okres dwóch, trzech i wiĊcej lat. Takie praktyki rolnicze uniemoĪliwiają stosowanie poprawnego zmianowania roĞlin, co skutkuje m.in. szerzeniem siĊ chorób wĞród uprawianych roĞlin, rozwojem chwastów, wiĊkszym niebezpieczeĔstwem poraĪenia roĞlin przez szkodniki oraz degradacją glebowej materii organicznej. Konsekwencją wysiewania po sobie zbóĪ przez kolejne lata jest wyraĨna obniĪka ich wydajnoĞci (plonowania), która zaleĪy gáównie od gatunku uprawianego zboĪa, warunków siedliskowych i poziomu agrotechniki. W przypadku zbóĪ naleĪy unikaü wiĊkszego ich udziaáu w strukturze zasiewów niĪ 66%. Ta wielkoĞü graniczna

(18)

18

jest toĪsama z zaleceniami integrowanej produkcji rolnej. NaleĪy dąĪyü do przeplatania roĞlin zboĪowych z moĪliwie dobrymi przedplonami, a przynajmniej siania zboĪowych na tym samym polu nie dáuĪej niĪ przez kolejne 2 lata. Z agrotechnicznego punktu widzenia, opty- malny udziaá zbóĪ w zasiewach to 50%, jednakĪe taki udziaá jest maáo realny w obecnych warunkach gospodarczych. Z tego wzglĊdu przyjĊto, Īe gospodarstwo przyjazne dla Ğrodowi- ska przyrodniczego powinno wyróĪniaü siĊ udziaáem zbóĪ w strukturze zasiewów gruntów ornych nie wyĪszym niĪ 66%. Do zbóĪ zaliczono: pszenicĊ, Īyto, jĊczmieĔ, owies, pszenĪyto, mieszanki zboĪowe i zboĪowo-strączkowe, grykĊ, proso, kukurydzĊ na ziarno, pozostaáe zboĪa.

Liczba grup uprawianych roĞlin informuje o poprawnoĞci organizacji produkcji roĞlinnej w danym gospodarstwie. ĝwiadczy ona o moĪliwoĞciach doboru i nastĊpstwa roĞlin, co zwiĊksza gwarancjĊ ograniczenia rozwoju populacji agrofagów, redukcjĊ zachwaszczenia i ograniczenia strat azotu. W kaĪdym gospodarstwie rolnym powinny byü uprawiane co najmniej trzy grupy roĞlin spoĞród nastĊpujących:

x zboĪa (tak jak wyĪej wyszczególniono);

x motylkowate (strączkowe jadalne na ziarno, w tym: groch, fasola, bób), inne strącz- kowe; strączkowe pastewne na ziarno, w tym: groch pastewny (peluszka), wyka, bobik, áubin sáodki, inne strączkowe pastewne; mieszanki zboĪowo-strączkowe;

strączkowe pastewne na zielonkĊ; motylkowe pastewne na zielonkĊ; motylkowe pastewne na nasiona;

x okopowe (ziemniaki, buraki cukrowe, okopowe pastewne, w tym: buraki pastewne, inne okopowe pastewne);

x oleiste (rzepak i rzepik, sáonecznik na ziarno, soja, len oleisty, inne oleiste);

x trawy na gruntach ornych (trawy w uprawie polowej na zielonkĊ, trawy polowe na nasiona);

x pozostaáe (inne gatunki roĞlin polowych niezakwalifikowane do powyĪej wymienio- nych grup).

Indeks pokrycia gruntów ornych roĞlinnoĞcią w okresie zimy zaliczany jest do wskaĨ- ników agroekologicznych sáuĪących syntetycznej ocenie zasobów powierzchni ziemi, rów- nowagi ekosystemów i stopnia realizacji zrównowaĪonego systemu produkcji w rolnictwie.

Indeks ten jest wyraĪany przez relacjĊ powierzchni uprawy roĞlin ozimych, wieloletnich i miĊdzyplonów do ogólnej powierzchni zasiewów na gruntach ornych. WyĪsze wartoĞci tego indeksu informują o mniejszym zagroĪeniu wymywania azotanów oraz o lepszej ochronie gleb przed erozją. Okrywa roĞlinna w okresie zimy zapobiega ujemnemu oddziaáywaniu czynników klimatycznych na glebĊ, takich jak opady i wiatr. Szczególnie niebezpieczne jest pozostawienie gleby bez okrywy roĞlinnej na dáuĪszy okres, gdyĪ w nastĊpstwie destrukcyj- nego dziaáania opadów, wiatru i nasáonecznienia gleba ulega degradacji fizycznej, chemicznej i biologicznej. W badaniu za minimalny poziom indeksu przyjĊto 33%. WskaĨnik ten obli- czono jako relacjĊ sumy powierzchni roĞlin ozimych (tj. pszenica, Īyto, jĊczmieĔ, pszenĪyto, mieszanki zboĪowe i zboĪowo-strączkowe na ziarno, rzepak i rzepik), poplonów na gruntach ornych, trawy w uprawie polowej na zielonkĊ, motylkowych pastewnych na zielonkĊ i powierzchni zasiewów na gruntach ornych.

Obsada zwierząt na uĪytkach rolnych pozwala na ekologiczną ocenĊ organizacji w gospodarstwach rolnych, gdyĪ dostarcza informacji o poziomie intensywnoĞci, a takĪe wskazuje na skalĊ obciąĪenia Ğrodowiska przyrodniczego nawozami naturalnymi. Ograniczenie to wynika z potencjalnej moĪliwoĞci przekroczenia absorpcji odchodów zwierzĊcych przez

(19)

19

agro-ekosystem. Dopuszczalny poziom obsady zwierząt na gruntach rolnych powinien wynikaü z ekwiwalentu prawnie dozwolonej dawki nawozu naturalnego wynoszącej 170 kilogramów azotu na 1 hektar uĪytków rolnych. W polskiej literaturze znajdujemy uzasadnienie dla równo- waĪników z zakresu 1,5-2,5 sztuki duĪej na hektar uĪytków rolnych. RozbieĪnoĞci te wynikają z zastosowania róĪnorodnych wspóáczynników sáuĪących do przeliczania sztuk fizycznych zwierząt na sztuki duĪe. W pracy przyjĊto, Īe dopuszczalny poziom obsady zwierząt nie powinien przekraczaü 2 SD/ha UR. Na potrzeby opracowania posáuĪono siĊ wspóáczynnikami prze- liczeniowymi uwzglĊdnionymi w polskich aktach prawnych dotyczących oddziaáywania produkcji rolnej na Ğrodowisko przyrodnicze.

Bilans substancji organicznej zostaá obliczony jako relacja sumy iloczynów powierzchni uprawianych roĞlin, masy produkowanych nawozów naturalnych, masy sáomy potencjalnie przeznaczonej na przyoranie oraz odpowiadających im wspóáczynników repro- dukcji lub degradacji w stosunku do powierzchni zasiewów na gruntach ornych w danym gospodarstwie rolnym. Bilans ten jest sporządzany tylko dla gruntów ornych, gdyĪ pod trwaáą okrywą roĞlinną na uĪytkach zielonych wynik zawsze przyjmuje wartoĞci dodatnie. Dodatnie saldo bilansu substancji organicznej Ğwiadczy o dobrym zmianowaniu, systematycznym wzbogaceniu gleby w próchnicĊ, a takĪe o stopniowym rozkáadzie substancji organicznej w glebie, gwarantującym wáaĞciwe zaopatrywanie uprawianych roĞlin w skáadniki pokarmowe w ciągu caáego okresu wegetacji. Utrzymujące siĊ przez kilka lat ujemne saldo moĪe spo- wodowaü degradacjĊ gleby, utratĊ jej ĪyznoĞci i produktywnoĞci. Skutkiem degradacji jest uwalnianie siĊ duĪej iloĞci skáadników mineralnych, w tym azotu, co prowadzi do zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzchniowych.

ZrównowaĪenie gospodarstw rolnych nie jest toĪsame ze zrównowaĪeniem rolnictwa, a zatem ocena zrównowaĪenia gospodarstw rolnych oraz rolnictwa wymaga uĪycia czĊĞciowo róĪnych miar. Gospodarstwa rolne skáadają siĊ na wielce záoĪoną, a przy tym zmieniającą siĊ w czasie strukturĊ rolnictwa. Zmiany tej struktury nieodáącznie towarzyszą rozwojowi rolnictwa í są wprost nieodzowne dla takiego rozwoju. Struktura rolnictwa ciągle dąĪy do stanu równowagi naruszanej wciąĪ przez zmiany w otoczeniu rolnictwa oraz czynniki wewnĊtrzne.

Ma tu miejsce analogia do dąĪenia do równowagi przez poszczególne gospodarstwa rolne.

Ale równowaga i zrównowaĪenie wszystkich gospodarstw rolnych – zakáadając, iĪby byáo to moĪliwe – nie oznacza zrównowaĪenia caáego rolnictwa. W przypadku gospodarstw rolnych bezsprzecznie za podstawowe naleĪy uznaü speánianie wartoĞci progowych w zakresie Ğrodowiska, a ĞciĞlej mówiąc komponentu dotyczącego zachowania ĪyznoĞci gleby – trwaáej zdolnoĞci gleby do produkcji biomasy. Natomiast w odniesieniu do sfery ekonomicznej i spoáecznej sprawa nie jest juĪ tak jednoznaczna. Za wskaĨniki zrównowaĪenia w sferze ekonomicznej moĪna przyjąü m.in. dochód z gospodarstwa rolnego oraz (lub) opáatĊ nakáadów pracy. W przypadku dochodu o zrównowaĪeniu moĪna mówiü, gdy pozwala on na rozwój gospodarstwa (inwestycje) oraz utrzymanie rodziny rolnika. W jednym i drugim przypadku mamy do czynienia z duĪym stopniem ogólnoĞci i trudno o precyzjĊ. W przypadku opáaty pracy (wynagrodzenia nakáadów pracy) takĪe trudno ustaliü precyzyjnie wielkoĞü, przy której mamy do czynienia ze zrównowaĪeniem. W przypadku nakáadów pracy najemnej za wielkoĞü progową moĪna by przyjąü opáatĊ poza rolnictwem w porównywalnych zastosowaniach na- káadów pracy. W przypadku nakáadów pracy rodziny sprawa siĊ komplikuje, zarówno w zakresie samej kategorii dochodu, jak i wielkoĞci opáaty. Inaczej to wygląda w odniesieniu do nakáadów pracy uĪytkownika stale i wyáącznie zaangaĪowanego w gospodarstwie rolnym,

(20)

20

a inaczej w odniesieniu do nakáadów pracy marginalnej. WskaĨnikiem zrównowaĪenia moĪe tu takĪe byü efektywnoĞü wykorzystania zasobów materialnych i niematerialnych.

W odniesieniu do sfery spoáecznej za wskaĨniki zrównowaĪenia moĪna uznaü te, które odnoszą siĊ do warunków Īycia: materialnych, edukacyjnych, zdrowotnych, bezpieczeĔstwa publicznego i indywidualnego, jakoĞci Ğrodowiska przyrodniczego, sprawiedliwoĞci itd.

2.3. Konkurencja

Termin „konkurencja” wspóáczeĞnie urósá do rangi omalĪe paradygmatu. Konkurencja staáa siĊ imperatywem. CzĊsto jest traktowana jako panaceum na wszelkie problemy. WaĪne jest rozróĪnienie konkurencji ekonomicznej (rynkowej) i konkurencji spoáecznej [Zegar 2011; Zegar 2013a]. Ta pierwsza pomija efekty zewnĊtrzne, towarzyszące wytwarzaniu dóbr rynkowych, które są jednak waĪne dla dobrobytu spoáecznego. Z reguáy taka konkurencja ma charakter mikroekonomiczny i odnosi siĊ do jednostek gospodarczych. Taka konkurencja w warunkach idealnej gospodarki rynkowej umoĪliwia maksymalizacjĊ korzyĞci ekonomicznej sprawnym podmiotom gospodarczym, jednoczeĞnie ogranicza rozmiary produkcji, a nawet eliminuje mniej sprawne (niekonkurencyjne) podmioty. Wynik finalny konkurencji moĪe jednak okazaü siĊ niekorzystny ze spoáecznego punktu widzenia z uwagi na pomijanie efektów zewnĊtrznych. Ta druga – konkurencja spoáeczna – uwzglĊdnia efekty zewnĊtrzne, w kaĪdym razie niektóre, i ma charakter makroekonomiczny. UwzglĊdnienie efektów zewnĊtrznych ma kluczowe znaczenie dla koncepcji zrównowaĪonego rozwoju, a wiĊc takĪe dla osiągania waĪnych celów spoáecznych i ekologicznych. Tymczasem wycena tych efektów stanowi powaĪny i jeszcze daleki od rozwiązania problem [Graczyk, Kociszewski 2013;

Baum 2014].

Tabela 1. Cechy konkurencji na podstawowych poziomach

Poziom Podmiot Kryterium

konkurencyjnoĞci Rodzaj racjonalnoĞci Mikroekonomiczny

Podmiot gospodarczy:

producent, konsument

KorzyĞü

ekonomiczna Prywatna Makroekonomiczny PaĔstwo KorzyĞü spoáeczna Spoáeczna

Planetarny

Organizacje miĊdzynarodowe,

sieci organizacji pozarządowych

KorzyĞü

egzystencjonalna Planetarna ħródáo: [Zegar 2013a] z nieznaczną modyfikacją.

Ogólnie rzecz biorąc, dwie konstatacje związane z konkurencyjnoĞcią są szczególnie waĪne. Pierwsza polega na tym, iĪ ze wzglĊdu na znane uáomnoĞci rynku, mechanizm konkurencji na ogóá powoduje wytwarzanie ujemnych efektów w nadmiarze, a dodatnich efektów (dóbr publicznych) w niedoborze. Druga natomiast polega na tym, iĪ konkurencja ekonomiczna prowadzi do prywatyzacji korzyĞci, a uspoáeczniania strat [Zegar 2013a].

Konkurencja wystĊpuje na róĪnych poziomach, które w uproszczeniu moĪna ująü w trzy rodzaje: mikroekonomiczny (gospodarstwo rolne), makroekonomiczny (rolnictwo kra- jowe) i planetarny. W przypadku kaĪdego z tych poziomów w konkurencji biorą udziaá róĪne

(21)

21

podmioty, stosując odmienne kryteria konkurencyjnoĞci i rodzaje racjonalnoĞci [Zegar 2011;

SzymaĔski 2013; Prandecki 2014].

Nieprzekraczalne granice biosfery stawiają w nowym Ğwietle kwestiĊ konkurencyjno- Ğci na poziomie globalnym. System spoáeczno-gospodarczy trzeba umiejscowiü bowiem w nadrzĊdnym systemie ekologicznym i dostosowaü doĔ kryteria racjonalnoĞci globalnej – ekonomicznej, spoáecznej i ekologicznej, aby podejmowaü decyzje optymalne z punktu widzenia planety Ziemia. Poglądy na temat racjonalnoĞci globalnej, jeĪeli juĪ są formuáowa- ne, to róĪnią przedstawicieli poszczególnych profesji. EkonomiĞci ortodoksyjni przenoszą na poziom planetarny kryterium efektywnoĞci ekonomicznej. Kapitaá antropogeniczny powinien przynosiü jak najwyĪszą wartoĞü dodaną (PKB) w wyniku samoistnego i autonomicznego dziaáania mechanizmów rynkowych. EkonomiĞci nurtów alternatywnych poszerzają efektyw- noĞü wyznaczaną przez rynek o efekty zewnĊtrzne oraz zwracają uwagĊ na kwestiĊ dobrobytu. RóĪnice stanowisk pojawiają siĊ w związku z definiowaniem (zakresem, pojemnoĞcią) kategorii dobrobytu. HumaniĞci podnoszą kwestiĊ gáodu i ubóstwa. Filozofowie nierzadko siĊgają do skarbnicy myĞli staroĪytnej Grecji – zwáaszcza dorobku Arystotelesa i Platona.

Ekolodzy na piedestale stawiają racjonalnoĞü ekologiczną – formuáowaną z pozycji trwaáoĞci (odnowy) funkcji biosfery. Jedni odnoszą to do funkcji Īyciodajnych dla czáowieka, a inni (ekologia gáĊboka) do funkcji koniecznych do przeĪycia bogini Gai.

Konkurencja na rynku produktów w warunkach ograniczeĔ zasobowych oraz/bądĨ zasobów róĪnej jakoĞci jest jednoczeĞnie konkurencją o zasoby. W przypadku rolnictwa szczególne miejsce przypada nastĊpującym zasobom: ziemi, wodzie, kopalinom energetycz- nym i bioróĪnorodnoĞci. O te zasoby konkurują zarówno inne (poza rolno-ĪywnoĞciowym) sektory gospodarcze, jak i pozaekonomiczne (w tym przyrodnicze – ekosystemy). Natomiast wynik konkurencji na rynku produktów rolno-ĪywnoĞciowych jest waĪny dla bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego (podaĪ), dobrobytu ekonomicznego, zwáaszcza ograniczania ubóstwa (cena) oraz zdrowia (jakoĞü).

2.4. Efekty zewnĊtrzne

Klasyczna teoria konkurencyjnoĞci podlega kontestacji przede wszystkim ze wzglĊdu na pomijanie efektów zewnĊtrznych. Najogólniej mówiąc, efekt zewnĊtrzny powstaje wtedy, kiedy decyzja o produkcji lub konsumpcji jednego podmiotu wpáywa bezpoĞrednio na decyzje produkcyjne lub konsumpcyjne innych podmiotów inaczej niĪ za poĞrednictwem rynku. Wów- czas bowiem moĪliwoĞci produkcyjne lub konsumpcyjne jednych podmiotów są uzaleĪnione od wyborów dokonywanych przez inne podmioty (inne przedsiĊbiorstwo albo konsumenta). Pod- stawową cechą efektów zewnĊtrznych jest to, Īe nie są one przedmiotem transakcji rynkowych.

Mogą byü natomiast poĪądane, lub wrĊcz przeciwnie – niepoĪądane. Ten pierwszy przypadek dotyczy dodatnich efektów zewnĊtrznych, zaĞ ten drugi – ujemnych efektów zewnĊtrznych (anty-dóbr). WystĊpowanie efektów zewnĊtrznych moĪe prowadziü do nieefektywnej alokacji zasobów – nieefektywnej w ramach systemu nadrzĊdnego (w danym wypadku systemu spo- áecznego). Rynek samoistnie prowadzi do wytworzenia w nadmiarze efektów ujemnych oraz w niedoborze efektów dodatnich.

(22)

22

Tabela 2. Identyfikacja oddziaáywaĔ produkcji rolnej

na Ğrodowiskowe koszty zewnĊtrzne w podziale na komponenty Ğrodowiska Kom-

ponent

Kierunek

produkcji Rodzaj presji Kategoria kosztu Skala

Woda RoĞlinna

í powierzchniowa emisja azotu i fosforu,

í stosowanie Ğrodków ochrony roĞlin,

í wieloletnie uprawy energetyczne

skaĪenie wód:

í powierzchniowych, gruntowych, morskich,

í zuĪycie wody, obniĪenie poziomu wód gruntowych,

í ^lokalna,

krajowa i miĊ- dzyna- rodowa, ZwierzĊca í punktowa emisja związków azotu

i fosforu,

Powietrze

RoĞlinna

í zmniejszenie powierzchni TUZ¹ (zamiana na grunty orne),

í brak pokrywy zielonej w okresie zimowym,

í degradacja elementów póánaturalnego krajobrazu wiejskiego²,

í stosowanie nawozów mineralnych i naturalnych,

í wzrost koncentracji GHG³ na skutek uwolnienia wĊgla organicznego skondenso- wanego w glebach i w konsekwencji ocieplenie klimatu,

í emisja N2O (jednego z gazów szklarniowych),

í ^globalna,

í ^globalna, í lokalna, ZwierzĊca

í fermentacja jelitowa z hodowli zwierzĊcej (CH4),

í ^{emisja CH}4 i N₂O z odchodów pozostawionych na polach,

í wzrost koncentracji GHG i w konsekwencji ocieplenie klimatu,

í odory z miejsc koncentracji hodowli,

RóĪnorodnoĞü biologiczna i krajobraz

RoĞlinna

í monokultury uprawne,

í zmniejszenie powierzchni TUZ (zamiana na grunty orne),

í degradacja elementów póánaturalnego krajobrazu wiejskiego¹,

í stosowanie Ğrodków ochrony roĞlin,

í uprawy GMO⁴,

í mechanizacja produkcji,

í degradacja siedlisk roĞlin i zwierząt,

í zuboĪenie róĪnorodnoĞci dziko Īyjącej fauny i flory (w tym spadek liczebnoĞci pszczóá),

í zuboĪenie róĪnorodnoĞci gatunków uprawnych i hodowlanych,

í zuboĪenie róĪnorodnoĞci biologicznej gleb

í lokalna i makro,

Gleby

RoĞlinna

í monokultury uprawne,

í mechanizacja produkcji,

í usuwanie biomasy z pól (w celu produkcji odnawialnych Ĩródeá energii – OZE),

í zmniejszenie powierzchni TUZ,

í brak pokrywy zielonej w okresie zimowym,

í nasilenie erozji wodnej i wietrznej,

í utrata materii organicznej gleb,

í straty związane z depozycją skáadników gleb do ele- mentów infrastruktury, wypadki drogowe, ryzyko powodzi,

í zanieczyszczenia wód sub- stancjami znajdującymi siĊ w glebach (pestycydy itp.).

í lokalna.

ZwierzĊca

í naruszenie pokrywy roĞlinnej i wierzchniej warstwy gleb w wyniku intensywnego wypasu.

1 TUZ – trwaáe uĪytki zielone; ² miedze, oczka wodne, zadrzewienia i zakrzewienia Ğródpolne; ³ GHG – gazy szklar- niowe (greenhouse gases), ⁴ GMO – organizmy genetycznie modyfikowane (genetically modified organisms).

ħródáo: [Graczyk, Kociszewski 2013].

OsobliwoĞü rolnictwa związana z jego wielofunkcyjnoĞcią polega na tym, iĪ w zaleĪ- noĞci od stosowanych praktyk rolniczych (sposobu produkcji, technologii) i konkretnych lokalnych uwarunkowaĔ moĪe generowaü ujemne lub dodatnie efekty zewnĊtrzne. NajwiĊcej uwagi przywiązuje siĊ do Ğrodowiskowych efektów zewnĊtrznych. Produkcja rolna w róĪnych aspektach moĪe mieü negatywny lub pozytywny wpáyw na wszystkie podstawowe komponenty Ğrodowiska (wody, gleby, róĪnorodnoĞü biologiczną i krajobraz oraz powietrze).

W takiej sytuacji rolnik jest sprawcą efektów zewnĊtrznych. Ich odbiorcą jest podmiot

(23)

23

korzystający z zasobów Ğrodowiskowych, których stan zaleĪy od funkcjonowania rolnictwa.

ĝrodowiskowe koszty i korzyĞci zewnĊtrzne w róĪnych aspektach i w zróĪnicowanym stopniu dotyczą producentów i konsumentów [Graczyk, Kociszewski 2013]. Zostaáy on schematycz- nie przedstawione w tab. 2 i tab. 3.

Tabela 3. Identyfikacja oddziaáywaĔ produkcji rolnej

na Ğrodowiskowe korzyĞci zewnĊtrzne w podziale na komponenty Ğrodowiska Kom-

ponent

Kierunek

produkcji Rodzaj oddziaáywania Kategoria korzyĞci Skala

Woda RoĞlinna í utrzymanie ekstensywnych áąk,

í utrzymanie elementów póánatural- nego krajobrazu wiejskiego,

í wzmocnienie moĪliwoĞci retencji wody na obszarach

wiejskich, í lokalna i makro, ZwierzĊca í utrzymanie ekstensywnych

pastwisk,

Powietrze

RoĞlinna

í utrzymanie powierzchni TUZ,

í utrzymanie pokrywy zielonej w okresie zimowym,

í uprawy energetyczne,

í absorpcja i kondensacja związ- ków wĊgla w biomasie oraz w glebach (áagodzenie zmian klimatycznych),

í absorpcja innych zanieczysz- czeĔ powietrza powstających poza rolnictwem,

í poĞredni wpáyw na ograniczenie emisji GHG ze spalania paliw kopalnych,

í poĞredni wpáyw na ograniczenie eksploatacji nieodnawialnych zasobów energetycznych,

í ^globalna,

RóĪnorodnoĞü biologiczna i krajobraz RoĞlinna

í zachowanie TUZ (zwáaszcza w powiązaniu z odpowiednimi metodami i terminami pokosu),

í uprawy tradycyjnych gatunków roĞlin,

í wieloletnie uprawy energetyczne,

í zachowanie i ochrona siedlisk roĞlin i zwierząt,

í ochrona róĪnorodnoĞci dziko Īyjącej fauny i flory,

í zapobieĪenie niekontrolowanej sukcesji lasów lub gatunków roĞlin niepoĪądanych dla póá- naturalnego krajobrazu wsi,

í ochrona róĪnorodnoĞci gatun- ków uprawnych,

í poprawa warunków bytowania fauny i flory,

í ^lokalna

i makro,

ZwierzĊca í hodowla tradycyjnych ras

zwierząt, í ochrona róĪnorodnoĞci gatun- ków hodowlanych,

Gleby

RoĞlinna

í utrzymanie ekstensywnych áąk,

í umiarkowane stosowanie nawozów naturalnych,

í stosowanie páodozmianu,

í utrzymanie pokrywy zielonej w okresie zimowym,

í uprawy wieloletnie – dziĊki ograniczeniu uprawy páuĪnej w porównaniu do innych upraw, oraz dziĊki ukorzenieniu roĞlin,

í wzmocnienie struktury gleb – ograniczenie erozji wodnej i wietrznej,

í wzbogacenie gleb w materiĊ organiczną.

í lokalna.

ZwierzĊca í utrzymanie ekstensywnych pastwisk.

ħródáo: [Graczyk, Kociszewski 2013].

(24)

24

Poza funkcjami w zakresie ochrony Ğrodowiska, waĪne są takĪe inne nierynkowe funkcje rolnictwa, które stanowią dobro publiczne i które moĪna traktowaü jako swego rodzaju usáugi Ğwiadczone przez rolników na rzecz spoáeczeĔstwa [Baum 2014]. Za szczególnie istotne uznano:

x zapewnienie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego – jednym z elementów tego bezpieczeĔ- stwa są rezerwy potencjaáu produkcyjnego, których koszt nie powinien obciąĪaü rolnictwa, a budĪet bezpieczeĔstwa narodowego;

x utrzymanie rolnictwa w sáabo zaludnionych regionach (w rejonach górskich, w strefach nieprzyjaznych warunków klimatycznych, w strefach nader ubogich w sieci dróg, itp.), w których tworzy ono konstrukcjĊ noĞną dla aktywnoĞci gospodarczej – pociąga za sobą pewne koszty, które powinny byü kompensowane ze Ğrodków publicznych;

x zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi, w tym krajobrazu i przestrzeni wiejskiej stanowi waĪny element ogólnonarodowego dziedzictwa – niekiedy koszty z tym zwią- zane przekraczają moĪliwoĞci rolników i spoáecznoĞci wiejskiej; powinny byü zatem, podobnie jak koszty ochrony Ğrodowiska, kompensowane w trybie redystrybucji bu- dĪetowej.

Dostarczanie przez zrównowaĪone systemy gospodarowania usáug korzystnych ze spo- áecznego punktu widzenia, powinny wspieraü odpowiednie bodĨce – systemy wynagrodzeĔ.

Pomijanie kosztów ujemnych efektów zewnĊtrznych, jak na przykáad kosztów degradacji Ğrodowiska, prowadzi do pomniejszania dobrobytu. Krytyka ograniczania siĊ jedynie do konkurencji (mikro)ekonomicznej jest zatem zasadna. Pojawia siĊ wiĊc pole do dziaáania i uzasadnienie do wnoszenia stosownych korekt przez czynnik instytucjonalny (polityczny).

Nie moĪe byü bowiem tak, iĪ korzyĞci odnoszone z produkcji kosztem Ğrodowiska przyrodniczego są udziaáem jednych podmiotów gospodarczych, natomiast niekorzyĞci z tego tytuáu obciąĪają inne podmioty lub caáe spoáeczeĔstwo. Ale teĪ trzeba wynagradzaü podmioty, które tworzą dobra publiczne (dodatnie efekty zewnĊtrzne), ponosząc w związku z tym pewne ograniczenia w korzystaniu ze swojej wáasnoĞci.

Internalizacja efektów zewnĊtrznych wymaga zatem naáoĪenia warunków brzegowych na decyzje rolników (producentów rolnych) przy zastosowaniu pewnych instrumentów, które powodowaáyby modyfikacjĊ konwencjonalnego rachunku ekonomicznego. W przypadku kra- jów Unii Europejskiej instrumenty te obejmują normy i standardy korzystania ze Ğrodowiska, wymogi cross-compliance, wymogi dobrostanu zwierząt – poprzez które nastĊpuje bezpo- Ğrednia internalizacja kosztów zewnĊtrznych, peána odpáatnoĞü za korzystanie z zasobów Ğrodowiska (czyli eliminowanie subwencji) oraz wynagrodzenie za tworzone dobra publiczne, poprzez np. program rolnoĞrodowiskowy. Wsparcie tworzenia dóbr publicznych przez rolnictwo ma charakter bezpoĞredni oraz poĞredni.

Ustalenie instrumentarium polityki minimalizującej rozbieĪnoĞü optimum prywatnego i spoáecznego wymaga uprzedniej wyceny efektów zewnĊtrznych, aby okreĞliü stawki dotacji i/lub (ewentualnych) podatków/opáat ekologicznych. W tym przypadku równieĪ naleĪaáoby wziąü pod uwagĊ wszystkie záoĪone oddziaáywania spowodowane przez rolnictwo – np.

w przypadku, gdy jednoczeĞnie powstają koszty i korzyĞci, naleĪaáoby sporządziü ich bilans.

Potrzebna byáaby równieĪ analiza marginalna umoĪliwiająca okreĞlenie zmian kosztów/ ko- rzyĞci towarzyszących zmianom poziomu produkcji. Dotychczasowe opracowania (zazwyczaj w oparciu o szacunki dotyczące programów rolnoĞrodowiskowych) nie zawieraáy szacunków wartoĞci marginalnych, co uniemoĪliwia ocenĊ wpáywu zastosowania instrumentów internali- zacji. Precyzyjnie przeprowadzona internalizacja wymagaáaby indywidualnej wyceny w skali