W drugim rozdziale monografii zdefiniowane zostały już błędy badań sondażowych mające swoje źródło w uchybieniach operatów doboru prób ba-dawczych, opisano też cztery rodzaje ułomności charakteryzujące operaty.
Wskazywano przy tym na takie problemy jak: (a) niepełne pokrycie populacji docelowej, (b) nadmiarowe pokrycie jednostkami, które do populacji nie należą, (c) multiplikowanie informacji o jednostkach, a także (d) zespołowe grupowa-nie wielu jednostek indywidualnych. W każdej z tych czterech sytuacji popula-cja pokryta operatem losowania nie przystaje do populacji docelowej.
Zaprezentowana typologia błędów – podawana przez wielu autorów za L. Kishem (1965: 53–59) – nie wyczerpuje oczywiście wszystkich komplikacji, przed którymi stają badacze przystępujący do losowania prób sondażowych.
W wielu przypadkach pojawiają się typy mieszane, kumulujące kilka proble-mów jednocześnie. Dobrym przykładem takich „kłopotliwych” operatów są rejestry punktów adresowych (tj. budynków, mieszkań lub jednostek teryto-rialnych), w których ma się do czynienia zarówno z niepełnym pokryciem (na przykład z brakiem informacji o nowych budynkach), pokryciem nadmiarowym (na przykład z wykazem obiektów zbiorowego zakwaterowania, adresów insty-tucji lub innych adresów niemieszkalnych), jak i z wielokrotnym uzespołowie-niem jednostek losowania66. Kolejnym przykładem operatu charakteryzującego się wieloma typami błędów jednocześnie są rejestry wykorzystywane w bada-niach realizowanych techniką wywiadów telefonicznych z losowo dobierany-mi/generowanymi numerami abonentów (por. na przykład Brick 2008:
675–678). W takiej sytuacji mogą wystąpić wszystkie typy błędów operatów.
Po pierwsze, wygenerowanie numeru telefonicznego daje zerowe szanse dobo-ru do próby tym jednostkom, które nie posiadają telefonu komórkowego, a ich gospodarstwo domowe nie ma dostępu do telefonii stacjonarnej. Po drugie, operat taki daje szanse wylosowania osobom spoza populacji, np.
obcokrajow-______________
66 Dla przykładu, jeżeli populacja docelowa składa się z osób, to wylosowanie adresu budynku mieszkalnego grupuje zarówno gospodarstwa domowe, prowadząc do niedoreprezentacji miesz-kań z dużych bloków, jak również (w obrębie gospodarstwa domowego) osoby, skutkując niedo-reprezentowaniem jednostek z wieloosobowych gospodarstw domowych.
(a) operat „idealny” (b) niepełne pokrycie (c) nadmiarowe pokrycie
(d) multiplikowanie jednostek (e) uzespołowienie jednostek Ryc. III.2. Populacja docelowa vs. operat losowania
Źródło: opracowanie własne
com, lub też umożliwia dobór numerów firm, instytucji itd., czyli wylosowanie takich obiektów, które stanowią przedmiot pomiaru wyłącznie w pewnych specyficznych sondażach. Po trzecie, osoby korzystające z więcej niż jednego numeru mobilnego lub posiadające jednocześnie dostęp do telefonu stacjonar-nego oraz telefonu komórkowego mają większe prawdopodobieństwa selekcji do próby badawczej od tych osób, z którymi kontakt możliwy jest wyłącznie poprzez jeden telefon stacjonarny lub komórkowy. Po czwarte wreszcie, zasto-sowanie operatu tego typu rodzi problemy związane z doborem zespołowym.
Wystarczy wskazać, że w sytuacji wylosowania numeru stacjonarnego przypi-sanego do określonego gospodarstwa domowego zachodzi zazwyczaj
koniecz-ność wyboru konkretnego respondenta. W takich przypadkach szansa wyloso-wania jednostki populacji uwarunkowana jest już od wielkości gospodarstwa domowego.
Przedstawione przykłady mogły wzbudzić pewien niepokój oraz pozosta-wić wrażenie raczej pesymistyczne. Warto jednak zauważyć, że chociaż „opera-ty idealne” wydają się konstruktem czysto teore„opera-tycznym, to jednak w przypad-ku badań sondażowych realizowanych na próbach generalnych ludności dysponuje się dość często operatami zbliżonymi parametrami jakościowymi do typu idealnego. W Polsce rolę takiego rejestru – przynajmniej do końca 2016 roku – pełni PESEL67, zawierający aktualizowane na bieżąco informacje o wszyst-kich osobach zameldowanych na pobyt stały lub czasowy na terytorium Rze-czypospolitej Polskiej. Wśród krajów biorących udział w badaniach ESS dane jednostkowe dostępne są też między innymi w Belgii, Danii, Estonii, Finlandii, Islandii, Niemczech oraz Norwegii, i pokrywają w każdym kraju jeśli nie całą, to prawie całą populację docelową. Po wykorzystaniu takich operatów doboru prób okazuje się najczęściej, że wpływ uchybień operatów na wielkość całkowi-tego błędu pomiaru badań sondażowych jest zupełnie marginalny68. Innymi słowy, badacz staje przed problemami wynikającymi z niedoskonałości opera-tów losowania najczęściej wtedy, gdy rejestry indywidualne są niedostępne, niepełne, niewiarygodne lub gdy rejestrów takich nie da się wykorzystać w ramach wybranej techniki badawczej.
Charakteryzując błędy operatów doboru prób badawczych, warto również zaznaczyć, że najpoważniejsze konsekwencje niesie ze sobą niepełne pokrycie populacji docelowej. W pierwszym oraz drugim rozdziale pracy wskazywano już, że wynika to ze specyfiki błędu pokrycia, który oddziałuje na systematycz-ny komponent całkowitego błędu pomiaru (może zatem skutkować poważsystematycz-nym wypaczeniem wartości estymatorów pewnych parametrów populacyjnych).
Podobny efekt może dać też nadmiarowe pokrycie, jednakże jednostki niepra-widłowo zaklasyfikowane do populacji docelowej udaje się w większości przy-padków zidentyfikować jeszcze przed losowaniem próby, w czasie jej doboru albo też w trakcie nawiązywania kontaktu z respondentem, a zatem skutki tych uchybień (poza wzrostem kosztów) bywają mało dotkliwe. Z kolei problemy wynikające z wielokrotnego pokrycia oraz z grupowania jednostek indywidual-nych oddziałują „jedynie” na losowy komponent błędu pomiarowego, obniżając
______________
67 Więcej o rejestrze PESEL powiedziane zostało w ostatniej części tego rozdziału.
68 L. Kish (1965: 54–55) postuluje nawet, aby w sytuacji prawie pełnego pokrycia populacji docelowej operatem losowania nie przejmować się błędami pokrycia. Po pierwsze, koszty związa-ne z poprawą dopasowania takich operatów do populacji docelowej są zbyt duże. Po drugie nato-miast, błąd operatu stanowi w takich przypadkach rzeczywiście niewielką część błędu całkowite-go. Dużo poważniejsze są na przykład błędy wynikające z niedostępności jednostek czy też uchybień pomiarowych.
tym samym efektywność próby badawczej. Innymi słowy, związana jest z nimi konieczność zwiększenia liczebności próby oraz zastosowania ważenia rekom-pensującego nierówne szanse selekcji, jednak nie wpływają one na błąd syste-matyczny.
Zresztą tym czynnikiem, który powinien w sposób decydujący wpływać na wykorzystanie określonego operatu, jest przede wszystkim odsetek populacji, jaką operat ten pokrywa. Innymi słowy, zasadniczym kryterium wyboru opera-tu jest zakres populacji docelowej w nim zawartej lub, inaczej, liczba jednostek, do której operat taki pozwala dotrzeć. Jest to szczególnie widoczne w bada-niach ESS-u w odniesieniu do krajów, dla których rejestry indywidualne były niedostępne lub ich jakość była niska. W takich krajach poszukiwało się innych wykazów (najczęściej gospodarstw domowych, punktów adresowych, rzadziej operatów opartych na mapach administracyjnych), których zastosowanie wy-magało zwiększenia liczebności próby badawczej, ale jednocześnie umożliwiało całkowite lub prawie całkowite dotarcie do elementów populacji docelowej.
Owym najczęściej wykorzystywanym typom operatów doboru prób badaw-czych poświęcona będzie czwarta część tego rozdziału, w której przeanalizo-wane zostaną dane metodologiczne z badań ESS-u.