Wiosną 2009 roku, podczas prac porządkowych i opracowywania zbiorów ar-chiwum cieszyńskiej Parafii Ewangelicko-Augsburskiej1, odkryty został
intry-1 Główną świątynią cieszyńskich ewangelików jest wybudowany w pierwszej połowie XVIII wieku kościół Jezusowy. W nim to obecnie, na jednej z górnych empor, znajduje się parafial-ne archiwum. Od końca lat 60. XX wieku archiwalia kościelparafial-ne, do niedawna przechowywaparafial-ne w nieładzie, były praktycznie niedostępne dla badaczy. Por. Parafia Ewangelicko-Augsburska
198
gujący zbiór muzykaliów. Kilka dni później miałem okazję zbiór ten przejrzeć:
znajdowały się w nim rękopisy (partytury i głosy) 15 utworów instrumental-nych (sonaty, koncerty, sinfonie i jedna suita) oraz 14 utworów wokalno-in-strumentalnych (13 kantat i jedna pojedyncza aria2). Na pierwszy rzut oka mogłem stwierdzić, że większość z nich pochodzi z pierwszej połowy XVIII wieku. Pierwsza, pobieżna kwerenda biblioteczna pokazała, że zbiór ten do tej pory przez nikogo nie został opisany czy opracowany. Wprawdzie z dołączo-nej do pakunku z nutami karteczki wynikało, że na przełomie 1963/64 roku manuskrypty te przejrzane zostały przez prof. Karola Hławiczkę, jednak nic nie wiadomo o tym, aby kiedykolwiek coś na ten temat opublikował3. Jako że utwory wydały mi się bardzo interesujące, postanowiłem dokładniej je zbadać.
Już wkrótce okazało się, że z jednej strony świeżo odkryte utwory są pod wie-loma względami niezwykłe, czy wręcz unikatowe, z drugiej strony natomiast badania nad nimi będą żmudne i długotrwałe.
Po nieco dokładniejszych oględzinach zauważyłem, że niektóre z nich opa-trzone są datami, inne zawierają różne nazwiska, które były mi nieznane. Stu-dia literatury przedmiotu (początkowo przede wszystkim różnych opracowań dotyczących historii kościoła Jezusowego i cieszyńskiej gminy luterańskiej) wyjaśniły w tej kwestii bardzo niewiele, pozwoliły jednak sformułować kilka podstawowych pytań, kluczowych dla dalszych badań:
1. Jak wyglądało życie muzyczne cieszyńskiej społeczności luterańskiej?
2. Jakie utwory i przy jakich okazjach były wykonywane?
3. Kim byli i skąd pochodzili muzycy działający w kościele?
4. Jak prezentowała się ewangelicka muzyka kościelna w porównaniu z mu-zyką w innych (katolickich) kościołach Cieszyna?
Aby uzyskać odpowiedzi na te pytania, niezbędne było sięgnięcie do źródeł archiwalnych. Na szczęście od początku XXI wieku zasoby archiwum kościo-ła Jezusowego były sukcesywnie porządkowane, katalogowane i poddawane restauracji – to dopiero umożliwiło podjęcie jakichkolwiek badań4. W zaso-bach archiwum brak jednak było kompleksowych informacji na temat życia
w Cieszynie, Biblioteka i Archiwum im. Tschammera, Muzeum Protestantyzmu, Cieszyn 2010, s. 11.
2 Krótko później, w jednej z przeglądanych jednostek archiwalnych udało się odkryć kolejne dwie okolicznościowe kantaty.
3 Por. E. Rosner, Materiały do bibliografii Karola Hławiczki, „Watra. Rocznik Bielski” 1989, s. 87–99.
4 Por. J. Sztuchlik, Stan i perspektywy opracowania, konserwacji i udostępniania zbiorów biblio-tecznych, archiwalnych i muzealnych Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie w związku z realizacją grantu EOG w latach 2007–2010, [w:] Trzysta lat tolerancji na Śląsku Cieszyńskim.
199
muzycznego gminy (np. relacji, opisów uroczystości, zestawień repertuaru).
Wymusiło to drobiazgową kwerendę w poszczególnych jednostkach archiwal-nych5, które wytypowano jako mogące zawierać różne rozproszone informacje.
W ciągu czterech lat badań przejrzałem w ten sposób około 150 jednostek ar-chiwalnych6. Ten sposób pracy wkrótce przyniósł jednak pozytywne rezultaty.
Oprócz kilku listów i umów związanych z życiem kościelnych muzyków dokumentami zawierającymi najwięcej szczegółów były przede wszystkim różnego rodzaju rachunki, np. kwity za zakup instrumentów lub ich naprawy, zamówienia książek i nut, zestawienia wypłat wynagrodzeń czy wydatków na różne uroczystości. Opisy poszczególnych pozycji zawierały niekiedy bardzo wartościowe dane, jak tytuły utworów, szczegóły organizacji poszczególnych uroczystości lub informacje na temat samych muzyków. Dane te, na pierwszy rzut oka bardzo fragmentaryczne, po zebraniu w całość umożliwiły dość do-kładne odpowiedzi na postawione wcześniej pytania.
Ad 1. W pierwszych dziesięcioleciach istnienia kościoła Jezusowego Cie-szyn był głównym ośrodkiem kultury ewangelickiej – także kultury muzycz-nej – w całym regionie. Życie muzyczne gminy było bardzo bogate. Składało się nań regularne wykonywanie muzyki podczas cotygodniowych nabożeństw oraz dodatkowych świąt, nie tylko kościelnych, ale też o charakterze państwo-wym i dynastycznym. Repertuar muzyczny pod względem jakości dorówny-wał innym środkowoeuropejskim ośrodkom muzycznym średniej wielkości, a wykorzystywany aparat wykonawczy (orkiestra, chór, soliści) umożliwiał muzykowanie zróżnicowane, ciekawe i na zaskakująco wysokim poziomie artystycznym. Znakomite rezultaty udawało się osiągnąć pomimo ciągłych kłopotów finansowych gminy, obciążonej wydatkami na budowę najpierw ogromnego kościoła, a potem budynku szkoły.
Większość dat zapisanych w utworach wokalno-instrumentalnych było datami ich wykonania (przy okazji świąt kościelnych lub uroczystości rocz-nicowych kościoła i szkoły ewangelickiej). Pod tym względem szczególnie interesujące są dwie kantaty wykonane 13 października 1710 roku, podczas uroczystości położenia kamienia węgielnego pod kościół Jezusowy.
Ad 2. Wykonywano przeważnie zarówno utwory kompozytorów lokal-nych, śląskich, jak i działających na terenie Saksonii i Łużyc (Schelle, Garthoff,
W trzystulecie założenia kościoła Jezusowego w Cieszynie, red. R. Czyż, W. Gojniczek, D. Spra-tek, Cieszyn 2010, s. 502–533.
5 Wiązało się to z przeglądaniem karta po karcie i dokładnym czytaniem obiecujących frag-mentów poszczególnych dokufrag-mentów.
6 Zawierających przeciętnie od kilkudziesięciu do kilkuset pojedynczych dokumentów lub kart.
200
Beyer), choć wśród zachowanych muzykaliów znalazł się także jeden utwór włoski, kantata G. B. Bassaniego). Wykonawcami byli w większości uczniowie zorganizowanej przez gminę szkoły łacińskiej, choć okazjonalnie zatrudniano też muzyków zawodowych. Utwory, choć dostosowane do możliwości wyko-nawczych uczniów i przez to stosunkowo proste pod względem technicznym, były efektowne i dobierane w bardzo umiejętny sposób.
Ad 3. Od samego początku istnienia kościoła i szkoły zatrudniano dwóch (będących jednocześnie nauczycielami szkolnymi) kantorów: „polskiego” (lub czeskiego) i „niemieckiego”, co było odzwierciedleniem specyficznych potrzeb gminy, składającej się z osób posługujących się różnymi językami. Kantor i or-ganista ściśle współpracowali ze sobą, dzieląc między siebie różne zadania.
Sami muzycy pochodzili ze Śląska albo z krain z nim graniczących : pierwszy organista Pruchenski z pobliskiego Skoczowa, Johann Jacob Knoch z Wrocła-wia, Augustus Moebius z Łużyc, a znający się osobiście z czasów studiów na uniwersytecie w Wittenberdze Georg Gürtler, Jonas Nigrini i Andreas Fabri z Górnych Węgier7.
Ad 4. Z chwilą rozpoczęcia budowy kościoła Jezusowego przełamana zo-stała dotychczasowa całkowita dominacja muzyki katolickiej w przestrzeni publicznej Cieszyna, a muzyka cieszyńskich ewangelików stanowić musiała poważną konkurencję dla tej wykonywanej w katolickich świątyniach miasta, zwłaszcza związanej z działalnością jezuitów. Zachowane dokumenty potwier-dzają wielką aktywność muzyczną cieszyńskich jezuitów pod koniec XVII i na początku XVIII wieku8. Niestety, nie przetrwały do dziś – a przynajmniej do tej pory nie zostały odnalezione – żadne partytury katolickiej muzyki kościelnej z terenu Cieszyna, co umożliwiłoby bezpośrednie jej porównanie z muzyką ewangelików.
Konkluzja
Ostatecznie materiały ze zbiorów archiwum kościoła Jezusowego i Biblioteki Tschammera okazały się bardzo wdzięcznym obiektem badań. Przede wszyst-kim ich odkrycie i opracowanie całkowicie zmieniło wszystkie nasze wyobra-żenia o kulturze muzycznej barokowego Cieszyna. Do tej pory w ogóle nie wiadomo było, jakiego rodzaju muzyka rozbrzmiewała w tym największym w regionie ośrodku ewangelickiego życia duchowego. Wiadomości na ten
te-7 Obecnie Słowacja.
8 Por. T. Jeż, Kultura muzyczna jezuitów na Śląsku i ziemi Kłodzkiej (1581–1776), Warszawa 2013.