Badania terenowe

Prace badawcze przeprowadzono na obszarze Równiny Nowotomyskiej w latach 2006–

2009. Teren badań podzielono na kwadraty o boku wielkości 2,5 km. Rozmieszczenie kwadratów wyznaczono z uwzględnieniem krajowej sieci ATPOL. Dane do większości analiz zebrano w obrębie powierzchni badawczych wyznaczonych losowo w poszczególnych kwadratach. Uzupełniające dane na temat występowania porostów uzyskano metodą

„na upatrzonego”.

Podczas badań terenowych korzystano z map topograficznych okolic Lwówka, Nowego Tomyśla i Wolsztyna w skali 1:50 000 (Mapa Topograficzna Polski 1998a, b, c). Wielkość powierzchni badawczych i ich usytuowanie względem siebie oraz rodzaje substratów, z których notowano porosty były uzależnione od założonego celu analiz. Dokumentację fotograficzną wykonano z wykorzystaniem aparatu cyfrowego Canon PowerShot A710 IS.

3.1.1. Zróżnicowanie gatunkowe porostów i względne bogactwo gatunkowe w obrębie grup funkcjonalnych

Materiały na potrzeby analiz stopnia zróżnicowania gatunkowego porostów i względnego bogactwa gatunkowego grup funkcjonalnych zbierano w obrębie powierzchni badawczych, których schemat został opracowany przez Peeta i in. (1998) i zmodyfikowany przez Dolnika (inf. ustna). Powierzchnię badawczą stanowił prostokąt o wymiarach 20 × 50 m (1000 m²). W jej granicach założono pola podstawowe o wielkości: 1 m² (1 × 1 m), 25 m² (5 × 5 m), 100 m² (10 × 10 m), 400 m² (20 × 20 m). Schemat powierzchni badawczej przedstawia ryc. 4.

3. MATERIAŁY I METODY

36

Ryc. 4. Schemat powierzchni badawczej z podziałem na pola podstawowe.

Ogółem wyznaczono 96 powierzchni badawczych. Powierzchnie te założono w obrębie następujących zbiorowisk różniących się stopniem antropogenicznego przekształcenia:

zbiorowiska naturalne (lasy mieszane świeże, lasy świeże, bory mieszane świeże, bory świeże), zbiorowiska seminaturalne (łąki i pastwiska⁴, zadrzewienia, murawy⁵), zbiorowiska antropogeniczne (z. ruderalne, z. segetalne) i zbiorowiska mieszane. Dla każdej powierzchni, z uwzględnieniem wielkości pola podstawowego, sporządzono listę taksonów obecnych na dostępnych substratach. Nazewnictwo drzew, z których pochodziły obserwacje porostów epifitycznych podano zgodnie z opracowaniem Mirka i in. (2002). Wykaz porostów zawiera ogółem 2858 notowań.

4 Łąki i pastwiska seminaturalne (półnaturalne) – zbiorowiska trawiaste wykształcające się i utrzymujące się dzięki ekstensywnemu oddziaływaniu człowieka, użytkowane kośnie i pastwiskowo (źródło:

Nowiński 1970).

5 Murawa – niskie i zwykle słabo zwarte zbiorowisko trawiaste nieużytkowane kośnie, niekiedy wykorzystywane jako ekstensywne pastwiska (źródło: Symonides 2008)

3. MATERIAŁY I METODY

37 W opisie każdej powierzchni badawczej znalazły się dane dotyczące: numeru identyfikacyjnego (numer identyfikacyjny powierzchni badawczej – NIPB), współrzędnych geograficznych określonych dla punktu środkowego powierzchni (wyznaczonych z wykorzystaniem urządzenia GPS lub na podstawie map topograficznych) oraz daty przeprowadzenia badań.

3.1.2. Lichenobiota sadów jabłoniowych

Badania przeprowadzono w 10 sadach jabłoniowych wytypowanych w miejscowościach: Kozie Laski, Lipka Wielka, Władysławowo, Wytomyśl, Wytomyśl – Lipka Mała. Kryteria zastosowane podczas wyboru sadów do badań obejmowały ich wiek (stare, ok. 50–60. letnie sady), rodzaj użytkowania (ekstensywne) oraz wielkość zajmowanej powierzchni (min. 1000 m² = 0,01 ha). Projekt powierzchni badawczej przyjęto na wzór zastosowanego schematu w badaniach zróżnicowania porostów (zob. rozdz. 3.1.1, ryc. 4).

Porosty notowano z korowiny jabłoni na płacie od podstawy do 1,6 m naokoło pnia. Listę taksonów uzupełniono o porosty obserwowane na niżej wyrastających lub na opadłych gałęziach. Za stanowisko uznano sad. Przy opisie notowań z danego stanowiska uwzględniano wielkość pola podstawowego i pierśnicę drzewa, z którego pochodziły stwierdzenia taksonów.

Współrzędne geograficzne sadu określono dla punktu środkowego powierzchni badawczej założonej w jego obrębie. Baza danych zawiera 493 notowań porostów.

3.1.3. Lichenoindykacja

W badaniach lichenoindykacyjnych postępowano zgodnie z procedurą opracowaną dla oceny stanu jakości powietrza za pomocą zróżnicowania porostów epifitycznych (VDI 2005).

Obserwacje prowadzono na powierzchniach badawczych w kształcie kwadratów o boku 2,5 km, oddalonych od siebie o ok. 5,0 km na osi północ–południe oraz wschód–

zachód. W opisie stanowisk wyznaczonych do analiz bioindykacyjnych podano współrzędne dla środka powierzchni badawczej. Punkt ten stanowił środek powierzchni do badań stopnia zróżnicowania gatunkowego porostów i względnego bogactwa gatunkowego grup funkcjonalnych. Każda powierzchnia została podzielona na cztery pola podstawowe.

W granicach poszczególnych pól wyznaczono trzy forofity rosnące najbliżej środka powierzchni badawczej. W przypadku braku odpowiedniej liczby wybranych forofitów badaniami lichenobioty obejmowano najbliższe drzewo wybranego rodzaju rosnące na sąsiadującym polu podstawowym. Numer powierzchni podstawowej podawano odpowiednio w kolejności zaczynając od prawego dolnego pola podstawowego przesuwając się zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara.

3. MATERIAŁY I METODY

38

Badania przeprowadzono na drzewach z rodzaju Quercus: Q. robur L., Q. petraea (Matt.) Liebl. i Q. rubra L. W związku z brakiem odpowiednich forofitów na powierzchni badawczej nr 3 Chudobczyce (2.1, 2.2, 2.3) i 5 Komorowo (1.1, 1.2, 1.3, 2.1, 2.2, 2.3, 4.1, 4.2, 4.3) obserwacji epifitów dokonano na korowinie Fraxinus cfr. excelsior L.⁶ Ogółem przebadano 26 powierzchni badawczych, 104 pola podstawowe i 312 drzew. Porosty spisywano z wyznaczonych powierzchni pnia drzewa. W tym celu wykorzystano tekturową ramkę o wielkości 10 × 50 cm, podzieloną na 5 równych kwadratów o powierzchni 100 cm² każdy (ryc. 5).

Ryc. 5. Schemat ramki badawczej (źródło: VDI 2005).

Ramkę zawieszano na pniu o pierśnicy (mierzonej na wysokości 1,3 m nad ziemią) wynoszącej przynajmniej 70 cm, na wysokości 1,5 m mierząc od podstawy pnia (fot. 3) na każdej z czterech podstawowych ekspozycji (N, E, S, W). Uzyskane dane na temat występowania porostów zapisano w arkuszu kalkulacyjnym MS Excel, który zawiera ogółem 7586 notowań taksonów.

3.1.4. Uzupełniające dane

Celem uzyskania większej liczby danych na temat zróżnicowania lichenobioty w krajobrazie rolniczym na Równinie Nowotomyskiej wyznaczono dodatkowe stanowiska

6 Fraxinus cfr. excelsior L. – przyjęty sposób zapisywania nazwy łacińskiej jesionu w związku z dużym podobieństwem do F. angustifolia Vahl i F. pennsylvanica Marshall.

Fot. 3. Ramka badawcza na pniu Quercus robur (fot. D. Zarabska, Wytomyśl, 25.07.2009).

3. MATERIAŁY I METODY

39 metodą „na upatrzonego”. Szczególną uwagę zwrócono na aleje drzew przydrożnych (głównie przy drogach polnych), zadrzewienia śródpolne i przy ciekach, sady, pastwiska i łąki.

Za stanowisko uznano siedlisko, w obrębie którego dokonywano spisu porostów ze wszystkich dostępnych substratów. Nazewnictwo drzew, z których pochodziły obserwacje porostów epifitycznych podano zgodnie z opracowaniem Mirka i in. (2002). Dla każdego siedliska określono współrzędne geograficzne. Ogółem wyznaczono 110 stanowisk, z których pochodzi 1078 notowań porostów.