Ogólna charakterystyka bioty porostowej

5.2.1. Lista porostów na tle rozpoznania lichenobioty Niziny Wielkopolsko–Kujawskiej Stan poznania wykazanych porostów na Równinie Nowotomyskiej na tle danych lichenologicznych pochodzących z całej Niziny Wielkopolsko–Kujawskiej określono opierając się na zestawieniu opracowań publikowanych i niepublikowanych (zał. 2: tab. 1).

Na tej podstawie możliwe było wyróżnienie porostów nowych i rzadkich zarówno w środkowej części zachodniej Polski, jak i na badanym obszarze Równiny Nowotomyskiej.

Najstarsze wykorzystane opracowania pochodzą z lat 30. ubiegłego stulecia (Krawiec 1930, 1933, 1935, 1936, 1955, Mallach 1932, 1933, 1939). Duży udział danych niepublikowanych wiąże się z dostępem do licznych prac magisterskich powstałych głównie pod kierunkiem prof. Zygmunta Tobolewskiego, a obecnie przechowywanych w bibliotece Zakładu Taksonomii Wydziału Biologii UAM w Poznaniu. Częściej podejmowane tematy badań nad porostami w różnych częściach Niziny Wielkopolsko–Kujawskiej dotyczyły zróżnicowania taksonomicznego lichenobioty (Krawiec 1930, 1933, 1935, 1936, 1955, Mallach 1932, 1933, 1939, Tobolewski 1950, 1962a, 1976, Wojterscy 1953, Tobolewska, Wronówna 1955, Dziabaszewski 1959a, b, 1962b, Glanc 1961, 1963, 1967, 1969, 1998, Neumann 1964, Nowacka–Zyber 1967, Glanc i in. 1971, Kulikowska 1971, Strugała 1971, Kozłowska 1975, Kowalski 1978, Polak 1978, Wielgosz 1980, Paul 1985, Drela 1986, Hojnacka 1986,

5. WYNIKI

70

Lipnicki red. 1991, 2006, 2009, Bacieczko i in. 1992, Kepel 1996, 1999, Kubiak 1999, 2008, Jagiełka 2001, 2004, Kubiak, Sucharzewska 2004, Grochowski 2005a, b, Szczepańska 2010).

Powstały także prace szerzej omawiające wybrane grupy siedliskowe, w tym epifity (Krawiec 1934, Tobolewski 1952, Kanarek–Drela 1960, Glanc 1963, 1965, 1995, Fabiszewski 1964, Piaczyńska 1964, Zarabska 2008a, d, 2009, Zarabska i in. 2009), epigeity (Tobolewska 1955, Długosz 1961a, b, Tobolewski 1962c, 1963, Janicka 1963, Mieloszyk 1964, Żukiel 1967, Zarabska 2008b, c, Zarabska, Dolnik 2009) i epility (Krawiec 1938, Tobolewski 1950, 1952).

Do pogłębienia wiedzy dotyczącej występowania porostów naziemnych przyczyniły się także badania fitosocjologiczne (Kierska 1956, Staniewska 1961, Kaczyńska 1964, Nowaczyk 1964, Kamionka 1971, Celiński, Balcerkiewicz 1973, Wika 1975, Krotoska 1977, Ferchmin 1980, Sokołowski 1988, Balcerkiewicz, Brzeg 1993, Balcerkiewicz i in. 1994, Jakubowska–Gabara 1994, Brzeg, Pawlak 1998, Kuświk i in. 1999, Brzeg i in. 2000, Brzeg 2002, Rakowski 2001, 2003, 2009, Bujakiewicz, Lisiewska 2003, Zgrabczyńska, Brzeg 2009). Odrębne źródło informacji stanowiły atlasy rozmieszczenia porostów (Glanc, Tobolewski 1970, Tobolewski 1971, 1979, 1981, 1983, 1988, Tobolewski, Kupczyk 1974, 1976, 1977). Listę ważnych dla podejmowanego problemu publikacji zamknęły, powstałe przede wszystkim w ostatnim okresie, prace taksonomiczne wybranych rodzajów bądź grup porostów, które dały obraz stanu rozpoznania ich rozmieszczenia w kraju, w tym także w jego zachodniej części (Tobolewski 1962b, 1966, Kukwa 2004, 2006, Czarnota 2007, Czarnota, Kukwa 2008, Kowalewska i in. 2008, Oset 2008).

Większość z wykazanych taksonów znana była już z wcześniejszych badań prowadzonych na obszarze Niziny Wielkopolsko–Kujawskiej (zał. 2: tab. 1). Szczególnie wiele notowań posiadają porosty z rodzaju Cladonia, Lecanora, Parmelia i Physcia s.lat. Bacidina neosquamulosa i Cladonia merochlorophaea var. novochlorophaea są nowymi taksonami dla Niziny Wielkopolsko–Kujawskiej. Status taksonów rzadkich i/lub słabo rozpoznanych przypisano porostom, które posiadały do 5 wskazań w literaturze. Znalazły się tutaj głównie epifity. Ograniczona liczba danych na temat występowania niektórych porostów skorupiastych powoduje, że ta dość liczna w gatunki grupa posiada w regionie nowotomyskim taksony mogące być uznane za bardziej interesujące w skali krainy, np. Absconditella lignicola, Arthonia spadicea, Aspicilia contorta, Calicium viride, Caloplaca cerina, Candelariella reflexa, Chaenotheca stemonea, Lecanora sambuci, Lepraria elobata, L. jackii, L. lobificans, Micarea nitschkeana, Placynthiella dasaea i Trapelia glebulosa. Rzadziej notowane taksony o innych formach morfologicznych plech to Cladonia cfr. bellidiflora, C. grayi, C. merochlorophaea, C. rei, Hypocenomyce caradocensis i Physconia perisidiosa. Wśród nowych taksonów dla badanego obszaru znajdują się: Absconditella lignicola, Acarospora fuscata, Aspicilia calcarea, A. contorta, Bacidina neosquamulosa, Buellia griseovirens, Calicium viride, Caloplaca cerina, C. citrina, C. decipiens, C. teicholyta, Candelariella aurella, C. reflexa,

5. WYNIKI

71 Cetraria ericetorum, C. islandica, Chaenotheca furfuracea, Cladonia cfr. bellidiflora, C. borealis, C. grayi, C. merochlorophaea var. novochlorophaea, C. rangiformis, C. rei, Lecania cyrtella, L. naegelii, Lecanora argentata, L. crenulata, L. persimilis, L. polytropa, L. sambuci, Lecidea fuscoatra, Lecidella stigmatea, Lepraria jackii, L. lobificans, Parmelina tiliacea, Physcia dubia, Physconia enteroxantha, Ph. perisidiosa, Placynthiella oligotropha, Porpidia crustulata, Rhizocarpon distinctum, Rinodina gennarii, R. pyrina, Sarcogyne regularis, Strangospora pinicola, Trapelia glebulosa, Verrucaria muralis, V. nigrescens i Xanthoria elegans.

5.2.2. Elementy geograficzne

Większość porostów zaobserwowanych na Równinie Nowotomyskiej posiada zasięg typu holoarktycznego. Wśród gatunków, których centra występowania leżą w środkowej Europie (Fałtynowicz 1992) znajdują się m.in. licznie notowane: Amandinea punctata, Candelariella xanthostigma, Cetraria aculeata, Chaenotheca chrysocephala, Cladonia furcata, Hypocenomyce scalaris, Lecidella elaeochroma i Parmelia sulcata. Z gatunków uważanych za subatlantyckie (Tobolewski, Kupczyk 1977, Fałtynowicz 1992) należy wymienić: Cladonia ciliata var. tenuis, C. portentosa, Pertusaria coccodes i Pseudosagedia aenea. Do elementów borealno–górskich (Tobolewski 1971, Tobolewski, Kupczyk 1977) zaliczono Calicium viride, Cladonia bellidiflora i C. borealis. Gatunki reprezentujące borealno–środkowoeuropejski typ zasięgu (Cieśliński, Tobolewski 1988) to m.in. Chaenotheca stemonea, Ch. ferruginea, Cladonia botrytes, Stereocaulon condensatum i Vulpicida pinastri. Wśród gatunków borealno–

śródziemnomorskich (Cieśliński, Tobolewski 1988) znalazły się: Caloplaca cerina, Chaenotheca trichialis, Coenogonium pineti i Rinodina gennarii. Dwa naskalne taksony Xanthoria elegans i Sarcogyne regularis są przedstawicielami grupy taksonów o arktyczno–

śródziemnomorskim typie zasięu (Cieśliński, Tobolewski 1988).

5.2.3. Porosty objęte ochroną i zagrożone

Na lichenobiotę badanego obszaru składają się porosty objęte ochroną prawną (Rozporządzenie 2004) oraz zagrożone (Cieśliński i in. 2006) w Polsce. Do pierwszej grupy włączono 36 taksonów, co stanowi ok. 21% ogółu lichenobioty. Pod ochroną ścisłą znajdują się: Bryoria fuscescens, Flavoparmelia caperata, Hypogymnia tubulosa, Imshaugia aleurites, Melanelixia fuliginosa, M. subargentifera, M. subaurifera, Melanohalea exasperatula, Parmelia saxatilis, Parmelina tiliacea, Parmeliopsis ambigua, Peltigera canina, P. didactyla, P. praetextata, P. rufescens, Platismatia glauca, Pleurosticta acetabulum, Pseudevernia furfuracea, Pycnothelia papillaria, Ramalina farinacea, R. fraxinea, Stereocaulon condensatum, Tuckermannopsis chlorophylla, Vulpicida pinastri, Usnea hirta i U. subfloridana.

5. WYNIKI

72

Ochroną częściową objęte są: Cetraria islandica, C. aculeata, C. ericetorum, Cladonia arbuscula, C. mitis, C. portentosa, C. rangiferina, C. ciliata var. tenuis i Evernia prunastri.

Nieznacznie większy udział porostów chronionych zaznacza się w środkowej (okolice Nowego Tomyśla) i południowo–wschodniej części oraz na obrzeżach północnych badanego obszaru (ryc. 7). Ograniczona liczba notowań uwyraźnia się na zachód od Jeziora Kuźnickiego oraz w okolicach początkowego biegu Dojcy. Szczególnie wiele stanowisk gatunków objętych ochroną ścisłą wykryto w obrębie zbiorowisk borowych, zadrzewień śródpolnych i przydrożnych oraz muraw. Taksony znajdujące się pod ochroną częściową związane były głównie ze zbiorowiskami leśnymi.

Chronione epifity częściej obserwowano na korowinie Betula pendula, Fraxinus cfr. excelsior, Quercus robur, Salix spp. i Tilia cordata. Na siedliskach otwartych wśród gatunków chronionych większy swój udział zaznaczyły Melanelixia fuliginosa, M. subaurifera, Melanohalea exasperatula i Ramalina farinacea. Przeważającą część stanowisk porostów naziemnych objętych statusem ochronnym, głównie z rodzaju Cladonia, wykazano w zbiorowiskach borowych oraz na ich obrzeżach. Epigeity szczególnie związane z siedliskami synantropijnymi w krajobrazie wiejskim to Cetraria aculetata i taksony z rodzaju Peltigera.

Listę porostów zagrożonych w kraju (Cieśliński i in. 2006) tworzy 37 gatunków.

Porostom tym przypisane są następujące statusy zagrożenia:

- „wymierające” (EN): Calicium adspersum, Chaenotheca stemonea, Cladonia cfr. bellidiflora, C. botrytes, Flavoparmelia caperata, Physconia perisidiosa, Pleurosticta acetabulum, Pycnothelia papillaria, Ramalina fraxinea, Usnea subfloridana;

- „narażone” (VU): Bacidia rubella, Bryoria fuscescens, Calicium viride, Cetraria islandica, Melanelixia subargentifera, Parmelina tiliacea, Peltigera canina, P. praetextata, Pertusaria pertusa, Ramalina farinacea, Tuckermannopsis chlorophylla, Stereocaulon condensatum, Usnea hirta;

- „bliskie zagrożenia” (NT): Cetraria ericetorum, Chaenotheca furfuracea, Ch. trichialis, Evernia prunastri, Graphis scripta, Hypogymnia tubulosa, Opegrapha varia, Pertusaria coccodes, Physcia aipolia, Vulpicida pinastri;

- „słabo zagrożone” (LC): Lecanora subrugosa, Strangospora pinicola;

- „niedostateczne dane” (DD): Lecanora persimilis, L. sambuci.

Największe zróżnicowanie taksonomiczne (13 gatunków) zaobserwowano wśród porostów o wysokim ryzyku wymarcia w stanie dzikim w Polsce (VU). Najczęściej notowano gatunki określane jako „bliskie zagrożenia” (NT). Liczba stwierdzeń większości porostów zagrożonych jest niska i nie przekracza 5. Wyjątek stanowi Chaenotheca trichialis, Evernia prunastri, Hypogymnia tubulosa i Lecanora persimilis, które posiadają odpowiednio 15, 20, 10 i 46 notowań. Większe zagęszczenie stanowisk porostów zagrożonych zaznacza się w okolicach Nowego Tomyśla i Lwówka (ryc. 7).

5. WYNIKI

73 Ryc. 7. Rozmieszczenie porostów objętych ochroną prawną i zagrożonych na badanym obszarze. Objaśnienia: 1 – zbiorniki naturalne, 2 – zbiorniki sztuczne (stawy hodowlane), 3 – cieki powierzchniowe, 4 – granica, 5 – miejscowość, Ś – stanowiska gatunków objętych ochroną ścisłą, CZ – stanowiska gatunków objętych ochroną częściową, EN – stanowiska gatunków wymierających, VU – stanowiska gatunków narażonych, NT – stanowiska gatunków bliskich zagrożenia, LC – stanowiska gatunków słabo zagrożonych, DD – stanowiska gatunków, dla których istnieją niedostateczne dane z zakresu stopnia zagrożenia.

5. WYNIKI

74