W polskiej socjologii pow ojennej problem atyka przem ian,
w tym także przem ian religijnych, dokonujących się pod w pły wem uprzem ysłowienia i urbanizacji, była często przedm iotem mo że nie tyle bezpośrednich badań socjologicznych, ile raczej socjolo gicznych uogólnień i w yjaśnień. Inaczej mówiąc, analizy przem ian dokonywano w m niejszym stopniu w oparciu o planowane i pow ta rzane badania, w większym stopniu natom iast w oparciu o po rów nanie w yników badań zrealizow anych w różnych środowiskach
społecznych (np. wieś „zam knięta” — wieś „o tw arta”, środowisko wiejskie — środowisko miejskie, rejony rolnicze — rejony uprze mysłowione) oraz w tórną zgromadzonych dla innych celów m ate riałów empirycznych.
P om ijając w spom niane wyżej nieliczne w Polsce badania po w tarzane, tu ta j zwróci się uwagę na niektóre opracowania dotyczą ce przem ian religijności uw zględniających różne środowiska spo łeczne. Z tego p u n k tu w idzenia należałoby w ym ienić w pierw szym rzędzie pracę A. P a w e ł c z y ń s k i e j 98. A utorka zajęła się pro
95 P or. W. P i w o w a r s k i , T y p i ch a ra kte r religijności k a to lik ó w p o l sk ich a p o sta w y w obec pracy, Życie i M yśl 25(1975) n r 12, 7—19. B ad an ia w ty m zak resie zo stały ju ż zrealizow ane w śród ro b o tn ik ó w stały ch (Z. B a r n a ś ) i sezonow ych (A. K r e t ) .
96 P o r. np. A. S i k o r a , Etos p ra c o w n ik ó w n a u k i w św ietle badań so cjologicznych, L u b lin 1977 (A rchiw um KUL); J. L i p n i e w s k i , Etos w y b ranych ka teg o rii p ra c o w n ik ó w ko lei w św ietle badań socjologicznych, L u b lin 1977 (A rchiw um KUL).
97 P ro b le m te n był om aw iany w w ielu m o n o g rafia ch p ara fii.
98 A. P a w e ł с z y ń s к a, D yn a m ik a p rze m ia n k u ltu ro w y c h na w si. M e toda badania g łó w n y c h te n d en c ji, W arszaw a 1966.
P O L S K A S O C J O L O G I A R E L I G I I 6 5
cesem ekspansji k u ltu ry m iejskiej na wieś polską. Dla zbadania tego zjawiska oparła się na analizie w tórnej m ateriałów uzyska nych przez OBOP w okresie 1958— 1964 r. Posłużyła się przy tym metodą korelacji rangow ej wskaźników urbanizacji i religijności dotyczących porów nyw alnych jednostek te ry to rialn y ch (woje wództw). Hipoteza ■wyjściowa jej studium była następująca: wzo ry k u ltu ry m iejskiej upow szechniane w środowisku w iejskim pro wadzą do zanikania wzorów trad y cy jn ej k u ltu ry w iejskiej, w tym także wzorów życia religijnego. Inaczej mówiąc, im większe na silenie procesów urbanizacji w środowisku w iejskim , ty m niższy poziom życia religijnego i ty m większe nasilenie procesów laicy zacji. G runtow ne i w nikliw e analizy au to rk i nie doprow adziły do w eryfikacji tej hipotezy.
Odmienne badania przeprow adził H. K u b i a k " . Celem ich było uchw ycenie zmian religijności chłopskiej pod w pływ em osied lenia się w nowym środow isku m iejskim . Badania te zrealizowano w 1970 r. w dwu środowiskach, mianowicie wśród pracowników H uty im. Lenina, którzy wychowali się we wsiach pow. now otar skiego, oraz wśród ich ojców, m atek i rodzeństwa, którzy nadal zamieszkiwali wsie now otarskie. Ogółem przebadano 210 m ieszkań ców Nowej H uty (mężczyzn 80% i kobiet 20%) oraz 157 miesz kańców wsi pow. Nowy T arg (mężczyzn 49% i kobiet 51%). P rze waga mężczyzn w pierw szym z tych zbiorów niew ątpliw ie znala zła odbicie w postaci niższych wskaźników życia religijnego. A utor zm ierzał do zw eryfikow ania hipotezy głoszącej, że stopnio we zm iany świadomości religijnej, rodzajów i częstotliwości p rak tyk kultow ych pod w pływ em procesów industrializacji i urbaniza cji prowadzą do indyw idualizacji doświadczenia religijnego, zm niejszania się roli w spólnot religijnych i zaniku integracyjnej funkcji religii. Zdaniem K u b i a k a , hipoteza ta znalazła po tw ierdzenie w obydwu badanych zbiorach, bardziej jednak w śro dowisku m iejskim niż w środowisku wiejskim . W spólnym m iano w nikiem przem ian religijnych w tych zbiorowościach je st proces w yzwalania się człowieka z zależności rozumowo nieuzasadnial- nych, przezwyciężania sił pow odujących jego wyobcowanie i za gubienie w śród w łaśńych tworów. Tw ierdzenie to suponuje u k ry te założenia filozoficzne, wprowadzone do in terp reta cji m ateria łów em pirycznych. A utor opowiada się za jednokierunkow ością przem ian. Jego zdaniem, w badanych środowiskach w ystępuje ży wiołowe obum ieranie religijnych systemów w artości i wzorów za chowań, zanikanie parafialnych więzów społecznych, pojawianie się obojętności religijnej, a następnie areligijności.
99 H. K u b i a k , R eligijność a środow isko społeczne. S tu d iu m zm ia n religijności pod w p ły w e m ru c h ó w m ig ra c yjn y ch ze w si do m iasta, W rocław 1972.
Podobną tendencję można było zaobserwować w niektórych pracach E. C i u p a k a , choć w nowszych publikacjach au to r b ar dziej am biw alentnie określa swoje stanow isko, gdy chodzi o ocenę przem ian katolicyzm u ludow ego100. Co więcej, wcześniejsze upro szczenia W tym względzie C i u p a k poddaje krytyce, ukazując jednocześnie przesłanki, na których się opierały. Jego zdaniem, z jednej strony katolicyzm ludowy łatw o przystosow uje się do ustro ju socjalistycznego, z drugiej zaś proces laicyzacji nie prze biega w edług jednolitego modelu (od religijności do ateizm u świa topoglądowego i praktycznego).
Badania nad przem ianam i religijności w Polsce zostały podję te również przez Zakład Socjologii Religii KUL na przykładzie rejonów uprzem ysłowionych 101. W punkcie w yjścia ich przyjęto hipotezę mówiącą, że im bardziej środowisko społeczne objęte jest oddziaływaniem tych procesów, ty m niższy jest poziom relig ij ności trad y cy jn ej (masowej). Oznacza to, że zm iany, przynajm niej w pierwszej fazie „zderzenia” wywołanego przez procesy uprze m ysłowienia i urbanizacji, prowadzą do rozluźnienia i zanikania tego ty p u religijności. Znajduje to w yraz zwłaszcza w spadku w ierzeń i p rak ty k religijnych oraz w kurczeniu się względnie w prost w „atom izow aniu” więzi parafialnej. Nowością naszych ba dań jest jednak uchw ycenie w ielokierunkow ości oddziaływania tych procesów na religijność. Jako pierw szą tendencję przem ian można w ym ienić zanikanie religii i upow szechnianie się niew ia ry (ateizm). Nie je st to jednak tendencja znacząca w badanych środowiskach społecznych. Bardziej od niej w ystępuje inna te n dencja, która znajduje w yraz w upow szechnianiu się obojętności religijnej i konsum pcyjnej postaw y wobec życia (m aterializm praktyczny). Trzecia tendencja, którą można określić jako w y raźnie zaznaczającą się, to upow szechnianie się postaw o relig ij ności pogłębionej. Z najduje ona w yraz w akcentow aniu osobowej w artości w iary i konsekw encyjnego elem entu religijności. Czwar ta, najbardziej już upowszechniona tendencja, k tó ra zresztą stale w zrasta, to kształtow anie się postaw selektyw nych wobec w iary. Z najduje ona w yraz w negow aniu lub kw estionow aniu praw d w iary i norm etyki religijnej, zarzucaniu p rak ty k religijnych, naw et obowiązkowych, a także w rozluźnianiu więzi z parafią. N ajbardziej uderzające jest zachowanie w iary w Boga przez wielu katolików przy jednoczesnym negow aniu lub kw estionow aniu praw d w iary dotyczących „ostatecznych rzeczy człowieka”, zwła
100 E. C i u p a k , K a to lic y zm lu d o w y w Polsce, dz. cyt., 256 nn.
101 W. P i w o w a r s k i , R eligijność w ie jsk a w w a ru n k a c h urbanizacji. S tu d iu m socjologiczne, W arszaw a 1971 ; t e n ż e , R eligijność m ie jsk a w re jo nie u p rze m y sła w ia n y m . S tu d iu m socjologiczne, W arszaw a 1977.
szcza zaś w iary w zm artw ychw stanie ciał i w życie pozagrobowe. Tendencja ta praw dopodobnie związana jest z kształtow aniem się religijności pozainstytucjonalnej (pryw atnej). O statnia wreszcie tendencja to utrzym yw anie się religijności trad ycy jn ej, z tym że zasięg tego typu katolików zm niejsza się, nie osiągając już w ba danych środowiskach naw et 50%.
Pomimo form ow ania już pew nych wniosków uogólniających i hipotez w yjaśniających przem iany religijności w Polsce, nie ule ga wątpliwości, że istnieje potrzeba bardziej planow ych i syste matycznych badań w ty m zakresie. W arto dodać, że socjologowie i publicyści z krajów zachodnich tra k tu ją katolicyzm polski jako fenomen w skali światow ej. M. in. J. D e l u m e a u ostatnio za znacza, że Polska je st k rajem , k tó ry nie został w yraźnie dotknię ty przez dechrystianizację. Kościoły są pełne. Powołania religijne wypielęgnowane w Polsce zadziwiają świat. K ardynał W y s z y ń - s к i cieszy się dużym autorytetem . N iektórzy Polacy myślą, że Kościół polski ma do spełnienia szczególną m isję — rechry stiani- zację Europy, która popadła w apostazję. Jednakże te n sam autor pyta, czy nie pow tórzy się w Polsce schem at zachodniej dechry- stianizacji, o ile zaistnieją ku tem u odpowiednie w arunki? 102 Jak dotychczas, z b rak u kom petentnych badań socjologicznych, nie można dokonać m erytorycznej oceny przem ian katolicyzm u pol skiego.
Zakończenie
Przedstaw iony powyżej rozwój kierunków , m etod i problem a tyki badań w polskiej socjologii religii w skazuje z jednej strony na jej osiągnięcia, z drugiej zaś na pewne niedom agania. Do osiągnięć tej dziedziny socjologii należy z pewnością sam fak t podejmowania badań w zakresie szerokiej problem atyki. Ujęcie jej w pięciu kierunkach badań z pewnością nie w yczerpuje wszy stkich studiów. Dzięki jej szerokiem u i zróżnicowanem u w achla rzowi, polska socjologia religii jest już w stanie dokonać konfron tacji z osiągnięciami socjologów religii w innych k rajach, a n a wet wnieść nowe elem enty do dyskusji, jakie są organizowane w płaszczyźnie międzynarodow ej 103.
Osiągnięcia te jednakże nie równoważą niedom agań polskiej socjologii religii. Mimo bowiem znacznego rozw oju badań kon
P O L S K A S O C J O L O G I A R E L I G I I 6 7
102 J . D e l u m e a u , Le ch ristia n ism e v a -t-il m o u rir, P a r is 1977, 151 nn. 103 W arto n ad m ien ić, że p o lsk a socjologia religii w okresie p o w o jen n y m była ju ż n ie je d n o k ro tn ie re p re z e n to w a n a zarów no n a m ięd y n aro d o w y ch k o n feren cjach (por. B iu le ty n socjologii religii), ja k i w m iędzynarodow ych cza sopism ach (np. „Social C om pass” ).
centrujących się na faktach religijnych, niedociągnięciem jest sy gnalizow any już b rak planowych i system atycznych studiów nad religijnością społeczeństwa, a co więcej, b rak w yraźnych szkół so cjologicznych oraz szerszych teorii uw zględniających specyfikę społeczeństwa polskiego. To ostatnie stanow i pilny postulat dla przyszłych badań socjoreligijnych w Polsce.
LES ORIENTATIONS, LES MÉTHODES ET LA PROBLÉMATIQUE DA NS LA SOCIOLOGIE DE LA RELIGION EN POLOGNE
(1957—1977)
L a sociologie de la relig io n en P ologne a p r è s la d eu x iè m e g u e rre m on d ia le a a tte in t u n h a u t deg ré d e d év elo p p em en t e t p a r les ré s u lta ts o b ten u s elle a devancé les a u tre s pays de d ém o cratie p o p u la ire. Elle é ta it cultivée au ssi bien d a n s les c e n tre s d e rec h erch es de l’E ta t q u e d an s les cen tres ecclésiastiques, d a n s les m ilieu x u n iv e rsita ire s e t d a n s les m ilieu x é tu d ia n t le dom aine sociale. Ce q u i té m o ig n e de ses succès, c’est le d év elo p p em en t de la conscience th é o riq u e e t m éthodologique p a rm i les c h e rch eu rs é tu d ia n t la vie religieuse, de m êm e q u e la d iv e rsité des m éthodes u tilisées e t des tech n iq u es des rec h erch es, la rich esse de la p ro b lé m a tiq u e envisagée, etc.
L ’artic le p ré se n te les r é s u lta ts o b ten u s p a r la sociologie polonaise d e la religion. O n y e x a m in e d ’abord les p rin cip es th é o riq u e s et m éthodologiques, de m êm e q u e l ’o rg an isa tio n d es rec h erch es en Pologne; en su it on s’a tta c h e s u rto u t à l’ex a m e n d es o rie n ta tio n s des rec h erch es. A y an t à choisir p arm i p lu sie u rs c ritè re s d e r é p a rtitio n possibles, l’a u te u r a re te n u celui du gen re de la p ro b lé m a tiq u e su r la q u elle é ta ie n t c e n tré e s les rec h e rc h e s sociologiques e t religieuses e n tre p rise s p a r les d iffé re n ts cen tres.
1. L ’ é t u d e d e s p a r a m è t r e s f o n d a m e n t a u x d e l a r e l i g i o s i t é .
E v ita n t la d iscussion su r les p a ra m è tre s de la religiosité, l’a u te u r a con sid éré ceux q u ’on v it a p p a ra ître le p lu s so u v en t d a n s les rec h erch es socio- logiques e t religieuses. C e sont: la foi religieuse, la p ra tiq u e relig ieu se et la m o rale relig ieu se. D u p o in t de v u e d u p re m ie r d e ces p a ra m è tre s, on a ex am in é les rec h e rc h e s co n c ern an t les a ttitu d e s fo n d am e n tales idéologiques e t religieuses, d e m êm e q u e les cro y a n ces relig ieu ses. E n d ép it de le u r c a ra c tè re en q u elq u e so rte u n ila té ra l (p ar ex e m p le l ’u tilisa tio n des te c h n i q u es „p a u v re s” e t d ’u n seul ou de q u elq u es d é n o m in a te u rs seulem ent), elles o n t p e rm is d e se fa ire u n e idée gén érale de la s itu a tio n relig ieu se en Pologne e t de saisir c e rta in e s te n d an c es d an s l’év o lu tio n religieuse. A insi p a r e x e m ple, on a p u c o n s ta te r q u e les processus d e la ïc isa tio n se fo n t en P ologne trè s le n te m e n t et, de plus, q u e l’ath éism e ne c o n s titu te p a s la te n d a n c e p r in cipale des ch a n g em en ts. O n co n state p lu tô t la fré q u en c e des a ttitu d e s „sélectives” e n v e rs l ’ensem ble des v é rité s fo n d a m e n ta le s de la foi. L o rsq u ’il s’ ag it d e la p ra tiq u e religieuse, elle a été é tu d iée d a v a n ta g e d a n s son aspect q u a n tita tif q u e d a n s son aspect q u a lita tif, en y u tilis a n t des m éthodes et des te ch n iq u e s div erses. Ces rec h erch es o n t é té fa ite s ta n t à l ’échelle du pays, q u e d a n s d e s diocèses, d an s les p aro isses p a rtic u liè re s e t d a n s les groupem ents, re stre in ts. D ans de n o m b reu ses re c h e rc h e s on a é ta b li un „d é n o m in a te u r g lo b a l” d es p ra tiq u e s religieuses, en se fo n d a n t su r l’au to - d é c la ra tio n des p erso n n e s interrogées. O n y a considéré u n e g ran d e d iv e rsi té des p ra tiq u e s religieuses. E n d eh o rs des p ra tiq u e s obligatoires, q u i sont rem p lies en P ologne a v e c une ré g u la rité im p o rta n te , on a au ssi p rê té b eau co u p d ’a tte n tio n a u x p r a tiq u e s su p p lém en taires, p a r ex em p le a u x pèlerinages. Q u a n t à la m o rale, e lle fu t considérée com m e u n e m a n ife sta tio n de „la v ita lité relig ieu se” , quo iq u e — com m e on l’a d ém o n tré d a n s les rec h erch es — il
P O L S K A S O C J O L O G I A R E L I G I I 69
n’existe p as to u jo u rs u n lien e n tre la religiosité et la m orale. D an s ce genre des rec h erch es on s’a tta c h a it à é tu d ie r les a ttitu d e s et les v a le u rs m orales, les a ttitu d e s v is-à -v is du tr a v a il e t l’éth iq u e des cro y a n ts, de m êm e que de nom breux pro b lèm es de détail, com m e l’a ttitu d e des c ro y a n ts en v ers la croissance d ém o g ra p h iq u e, les divorces, la p ro p rié té sociale, etc. O n y a u ti lisé des m éthodes e t d e s te c h n iq u e s diverses. Ces rec h erch es o n t eu p o u r la p lu p a rt u n c a ra c tè re accessoire.
2. L ’ é t u d e d e s c o m m u n a u t é s e t d e s i n s t i t u t i o n s r e l i g i e u s e s
D an s ce dom aine on a é tu d ié d ’u n côté la fon ctio n relig ieu se de la f a mille, la p aro isse ca th o liq u e e t son évolution, des régions e t des diocèses entiers, de l ’a u tre les o rd re s relig ieu x , le clergé (avec les v o catio n s relig ieu ses), l’o rg an isa tio n des loisirs d e s p rê tre s , etc. D ans ces rec h e rc h e s on a u ti lisé des m éth o d es e t des te c h n iq u e s div erses, le p lu s so u v e n t ce p en d a n t la m éthode m ono g rap h iq u e. O n y ch e rc h a it à saisir d ’une faç o n globale les phénom ènes relig ie u x d a n s le u r re la tio n avec les co n d itio n n e m en ts écono miques, sociaux e t c u ltu re ls. L es rec h erch es de ce g en re sont trè s n o m b re u ses, m ais elles ne so n t p a s to u jo u rs approfondies, ce q u i y dom ine, c’est la description sociographique.
3. L ’ é t u d e d e l a r e l i g i o s i t é d e s p e r s o n n e s a p p a r t e n a n t à d e s c a t é g o r i e s s o c i a l e s d i v e r s e s
D ans ce g e n re d e rec h e rc h e s la relig io sité é ta it e n te n d u e d a n s u n sens large, c’e s t-à -d ire en y te n a n t com pte d e tro is à sept p a ra m è tre s de la vie religieuse. Com m e in s tru m e n t de rec h e rc h e é ta it u tilisé e le p lu s souvent l’enquête et l ’in te rv iew . On y co n sid érait des catégories te lle s que: les enfants, la jeunesse, les o u v rie rs, les in stitu te u rs , les techniciens, etc. Les ré su lta ts les p lu s rich e s o n t été o b ten u s d a n s les re c h erch es su r la jeunesse des écoles secondaires.
4. L’ é t u d e d e s l i e n s e n t r e l a r e l i g i o s i t é e t l e s a u t r e s d o m a i n e s d e Г a c t i v i t é h u m a i n e
Les rec h erch es de ce g en re sont peu développées en P ologne. On y p rête plus d ’a tte n tio n à la d e scrip tio n des d iv e rse s co m m u n au tés „ecclésiastiques” qu’à l ’é tu d e de l ’in flu e n ce réc ip ro q u e de la relig io n e t d es dom aines „laïques” de la vie h u m a in e, p a r e x e m p le l ’économ ie, la société, la cu ltu re, la politique, etc. P a rm i les re c h e rc h e s d é jà effectu ées il co n v ien t de signa ler les é tu d es su r l’in flu e n ce de la relig io n sur les a ttitu d e s v is-à -v is du trav ail, s u r les devoirs p ro fe ssio n a u x , s u r le resp e ct de la p ro p rié té sociale. Dans ces re c h erch es o n a u tilisé le p lu s souvent l’e n q u ê te e t l’in te rv iew . On a co n staté e n tre a u tre s que la religion, son in te n sité e t son ca ra c tè re , e x e r cent une in flu e n ce d a n s les d om aines signalés p lu s h a u t.
5. L ’ é t u d e d e l ’ i n f l u e n c e d e s c h a n g e m e n t s c u l t u r e l s e t s o c i a u x s u r r e l i g i o s i t é .
D ans ce dom aine d e s rec h e rc h e s on p e u t sig n aler m oins d ’é tu d es „ ré p é tées” et d a v a n ta g e d ’étu d es fondées su r la com paraison de la situ a tio n r e ligieuse d an s les d iv e rs m ilie u x sociaux. C ’e s t p o u rq u o i on le p lu s souvent utilisé p o u r l’an a ly se des m a té ria u x recu eillis su r le te r r a in p o u r d ’a u tre s fins. Il est ce p en d a n t c a ra c té ris tiq u e q u e d an s l ’in te rp ré ta tio n de l ’év o lu tion de la religiosité on p e u t c o n s ta te r d es d iffé ren ce s n o ta b les selon les cen tres d e s re c h erch es (de l’E ta t e t ecclésiastiques). L es c h e rc h e u rs a p p a r t e n a n t a x ce n tres de l’E ta t so ulignent le c a ra c tè re u n ila té ra l des ch an g e m ents, ce q u i tro u v e son ex p re ssio n d a n s la ten d an c e: relig io sité — athéism e. P a r co n tre les ch e rch eu rs des m ilie u x ecclésiastiques in d iq u e n t le c a ra c tè re m u ltip le des changem ents, com m e p a r ex em ple l’ap p ro fo n d isse m en t de la religiosité tra d itio n n e lle , la religiosité sélective, l’in d ifféren c e religieuse, l’athéism e. M ais to u s ces c e n tre s des re c h erch es n ’o n t p a s à le u r disposition une q u a n tité su ffisa n te d e tém oignages po u r ju stifie r les ch an g em en ts si gnalés p lu s hau t.
L ’é ta t de la sociologie polonaise de la relig io n q u e nous venons de p ré se n te r accuse d ’u n cô té ce rta in e s in su ffisan ces e t d e l’a u tre des succès Q u a n t a u x p re m iè re s, il f a u t sig n aler l’abserice des rec h erch es p ro g ram m ées e t sy stém a tiq u e s s u r la religiosité d e la société, l’absence des écoles socio- logiques d éterm in é es e t d es th é o ries p lu s g én é rale s a d a p té e s a u x conditions sp é cifiq u e m en t polonaises. Q u an t a u x succès, il co n v ien t d e n o te r la d iv e rs i té et la rich e sse de la p ro b lém atiq u e , l’u tilisa tio n de n o m breuses m éthodes e t te ch n iq u e s d e rec h erch es, les essais d e l’éta b lisse m e n t de la th é o rie d ’une „m oyenne” p o rté e e t u n e c e rta in e c o n fro n ta tio n e n tre les sociologues a p p a r te n a n t à d e s c e n tre s de rec h e rc h e s d iffé re n ts, ce q u i fa v o rise le d éveloppe m e n t de la sociologie d e la religions en ta n t q u e d isc ip lin e scientifique.