Polska socjologia religii w okresie powojennym : kierunki, metody i problematyka badań

Władysław Piwowarski

Polska socjologia religii w okresie

powojennym : kierunki, metody i

problematyka badań

Collectanea Theologica 48/4, 35-70

C o llectanea Theologica 48(1978) fase. IV

POLSKA SOCJOLOGIA RELIGII W OKRESIE POWOJENNYM Kierunki, metody i problematyka badań

A. C o m t e zauważył: „jeśli nie znam y h isto rii jakiejś nauki, to znaczy, że tej n auk i nie znam y całkowicie” 1. N iewątpliwie w po­ wiedzeniu tym zaw iera się pew na przesada, niem niej dzieje danej nauki rzu tu ją na rozwój jej problem atyki, kierunków i m etod ba­ dań. Celem tego arty k u łu je st ukazanie historii polskiej socjologii religii, przynajm niej w ogólnym zarysie. Wcześniej jednak w arto kilka słów poświęcić samej socjologii religii.

Socjologia religii — ja k nazwa w skazuje — koncentruje się na religiach, które u jm u je jako fak ty społeczne, dostępne dla badań em pirycznych. Nie oznacza to, że te religie red u k u je ona do zja­ wisk społecznych; przeciwnie — zakłada badanie religii w różnych aspektach, a ty m sam ym współpracę z innym i naukam i, które kon­ centrują się na ich genezie, istocie, rozw oju itd. Socjologia religii zajm uje się religiam i w aspekcie społeczno-kulturow ym . Przedm io­ tem jej są specyficzne ugrupow ania ludzi, k tó rzy podzielają reli­ gijne w artości i symbole. Przynależność religijna z kolei stanowi podstawę interakcji, które są bądź w prost religijne, bądź nacecho­ wane religijnie. Te w łaśnie grupy, w artości, symbole i interakcje o charakterze religijnym są traktow ane jako fak ty społeczne i sta­ nowią przedm iot socjologii re lig ii2.

Socjologia religii je st subdyscypliną socjologiczną, co oznacza, że bada szczegółowy w ycinek rzeczywistości społecznej, zaś term i­ nologię, m etody i teorie czerpie z socjologii ogólnej. Różnica m ię­ dzy socjologią a socjologią religii znajduje się zatem nie w „przed­ miocie form alnym ”, lecz w „przedmiocie m aterialn y m ”. Słusznie podkreśla J. L a 1 o u x, że socjologia religii polega n a „zastosowa­ niu do zjawiska religijnego, jako specyficznego przedm iotu, m etody obserwacji i analizy właściwej dla tej dyscypliny naukow ej, jaką jest socjologia” 3. W konsekw encji socjologowie religii, niezależnie od wyznawanego światopoglądu, położyli nacisk na badanie zjawisk życia religijnego w oparciu o reguły nauki pozytywnej. Obserwo­

KS. W ŁADYSŁAW PIW O W A R S K I, L U B LIN

1 A u g u sta C o m te’a m eto d a p o zy ty w n a w sze sn a stu w y kła d a ch , sk ró tu d okonał J. E. R i g o 1 a g e, W arszaw a 1961, 31.

2 P or. G. K e h r e r , Religiossoziologie, B erlin 1969, 4.

3 J. L a l o u x , M anuel d’in itia tio n à la sociologie religieuse, P a ris 1967, 105.

wać, mierzyć, klasyfikować, porównywać, w yjaśniać — oto etapy stosowanej przez nich metody naukow ej. Interesuje ich zarówno opis, system atyzacja i klasyfikacja (typologia) zjawisk religijnych, jak i badanie zależności między zjawiskam i religijnym i oraz mię­ dzy tym i zjawiskam i a innym i faktam i społecznymi. W tym d ru ­ gim przypadku chodzi o ustalenie „praw ” rzeczywistości społeczno- -religijnej oraz o ich w yjaśnienie. Powyższa m etoda stosowana „etapam i” pozwala na odróżnienie socjografii religii (opis, system a­ tyzacja i typologia), od socjologii religii (w ykryw anie zależności, form ułowanie prawidłowości i w yjaśnianie). W socjografii religii hipotezy mogą być punktem dojścia badań, zaś w socjologii religii hipotezy muszą być punktem w yjścia badań. Obydwa sposoby u p ra­ w iania tej n auki są z sobą powiązane i wzajem nie się uzupełniają.

Orientacja i kierunki badań w polskiej socjologii religii (1957— 1977)

Po II w ojnie światowej przez dłuższy okres czasu nie podejm o­ wano badań socjologicznych nad religijnością społeczeństwa pol­ skiego. Do rzadkości należały również jakiekolw iek publikacje z dziedziny socjologii re lig ii4. Jako pierw szy na potrzebę badań „etnosocjologicznych” nad religijnością w Polsce zwrócił uwagę L. H a l b a n 5. C harakterystyczne jest, że au to r dostrzegał między innym i użyteczność m etody L e B r a s i zalecał stosowanie jej w Polsce. H a l b a n pisze o nim : „Do orientacyjnego ilościowego ujm owania zjawisk religijnych przyw iązuje L e B r a s nie tylko w badaniach historycznych, ale i ludoznawczych w ielką wagę, nadto uważa za rzecz niezm iernie ważną i kartograficzne ujm ow a­ nie współczesnego obrazu religijnego. Nie ulega wątpliwości, że

i to jest bardzo potrzebne, bo w każdym większym k raju w różnych

stronach z reguły istnieją wielkie różnice, których pomijać nie wolno. Że i w ty m zakresie wszystko je st niem al jeszcze, i to nie tylko u nas, do zrobienia, jest rzeczą dostatecznie znaną” 6.

Od czasu w ydania broszury H a 1 b a n a upłynęło 10 lat, gdy z postulatem badań nad religijnością w Polsce — po zapoznaniu się z dorobkiem francuskiej socjologii religii — w ystąpił znowu S. N o w a k o w s k i . „Dziedzina socjologii religii — zauważa au to r — je st w Polsce zaniedbana. Polska na tle swoich odrębności ma również odrębną problem atykę religijną... Socjologia polska nie

4 P or. np. C. S t r z e s z e w s k i , P rze m ia n y p o w o jen n e w si polskiej, A ten e u m K ap ła ń sk ie 39(1947) 292—299; F. M i r e k , P arish R esearch in Poland, w: C. J. N e u s s e i Th. J. H a r t e , T h e Sociology of th e Parish, M ilw aukee 1951, 341—346.

5 L. H a l b a n , O p otrzebie badań etn osocjologicznych nad re lig ijn o ­ ścią, L u b lin 1946.

P O L S K A S O C J O L O G I A R E L I G I I ₃₇

może przejść do porządku dziennego nad zagadnieniam i religijny­ mi, gdyż bez ich uwzględnienia rozeznanie dokonujących się w n a­ szym k ra ju przeobrażeń k u ltu ry będzie nadal jednostronne i b ar­ dzo ułam kow e” 7. W ydawałoby się, że postulaty te są obecnie zrea­ lizowane. Tymczasem jeszcze w roku 1970 W. M a r k i e w i c z na­ pisał: „W ten sposób powstało w prawdzie i rozwinęło się wiele szczegółowych gałęzi socjologii nigdy przedtem u nas nie upraw ia­ nych albo niesłusznie niedocenianych... Pew nym dyscyplinom, jak — dajm y na to — socjologii wolnego czasu poświęcono chyba prze­ sadnie wiele uwagi, inne natom iast, znacznie ważniejsze, jak np. socjologię w ychow ania i socjologię religii traktow ano po macosze­ m u” ».

Przed 1957 r. socjologia religii rozw ijała się w K U L 9. Można było np. prowadzić badania za pomocą m etody obserw acji pośred­ niej (archiwa parafialne, diecezjalne, spraw ozdania proboszczów itd.), zapoczątkowane w latach trzydziestych przez Le B r a s we Francji, lub przynajm niej spopularyzować dorobek socjologii religii autorów zachodnich. Ogólna niechęć do socjologii w ty m okresie znalazła odbicie także w KUL. Po 1957 r. pierw si rozpoczęli bada­ nia nad religijnością w Polsce socjologowie ze środowisk świec­ k ic h 10. Środowiska katolickie natom iast podjęły je nieco później.

Przystępując do omówienia orientacji i kierunków w ystępują­ cych w polskiej socjologii religii po 1957 r., należałoby najpierw zwrócić uwagę na ośrodki, które je rozw ijają bądź tylko im patro ­ nują, oraz na stanow iska teoretyczne i metodologiczne reprezento­ wane przez różnych autorów.

Spośród środowisk świeckich na pierw szym m iejscu należy w y ­

mienić Ośrodek Badania Opinii Publicznej przy Polskim Radio

i TV. Zorganizowany przy końcu 1957 r., ośrodek ten przeprow a­ dził dużą ilość badań bądź w skali całego kraju , bądź w skali re­ gionów, m iast i miasteczek. W śród podejm ow anych tem atów zna­ czne miejsce zajmowała problem atyka religijno-m oralna, stanow ią­ ca zarówno bezpośredni, jak i pośredni przedm iot badań u . Część

7 S. N o w a k o w s k i , R eligia ja k o p rze d m io t badań socjologicznych, K u ltu ra i S połeczeństw o 1957, n r 1, 233.

8 W. M a r k i e w i c z , Socjologia p o lska (1919—1969), S tu d ia Socjologi­ czne 1970, n r 1, 20,

9 W la ta c h 1946—1950 istn iało w K U L S tu d iu m Z ag a d n ień Społecznych i G ospodarczych W si, n a k tó ry m m iał za ję cia m. in. F. M i r e k , zaś w ro ­ ku akad. 1959/60 p o w sta ła sek cja filozofii p ra k ty c z n e j, o b ejm u ją ca ta k że socjologię.

10 P or. K. J u d e n k o , Z. P o n i a t o w s k i , Socjologia religii, E u h e- m er. P rzeg ląd R eligioznaw czy 10(1966) n r 6, 31—32.

11 P or. S p o łeczeń stw o p o lskie w badaniach a n k ie to w y c h O środka B ada­ nia O pinii P u b lic zn ej p r z y „ Polskim R adio i T V " (lata 1958—1964). P rz e ­ gląd zeb ran y ch m a te ria łó w pod re d a k c ją A. S i c i ń s k i e g o , W arszaw a 1966.

opracowań OBOP nie była publikowana. Obok tego ośrodka, z ba* daniam i nad religijnością społeczeństwa związane były: Polskie Towarzystwo Religioznawcze, „E uhem er” i „Zeszyty A rgum entów ” („Człowiek i Światopogląd”). Zdaniem K. J u d e n k o i Z. P o ­ n i a t o w s k i e g o działalność ich rozw ijała się w trzech płaszczy­ znach: a. inspirow anie i finansow anie (czasem poważnych) badań socjograficznych, b. publikowanie znacznej ilości badań tereno­ wych, c. próby zwracania uw agi na teoretyczne i metodologicz­ ne aspekty socjologii religii. Działalność tę we w szystkich w y­ mienionych płaszczyznach autorzy omówili w osobnym arty k u le 12. Spośród innych ośrodków należy w ymienić In sty tu t Filozofii i So­ cjologii PAN oraz Wyższą Szkołę N auk Społecznych, w której od 1962 roku wprowadzono w ykłady z socjologii religii, a od 1963 ro­ ku — sem inarium badawcze. W ram ach uniw ersytetów problem a­ tyką socjoreligijną interesow ały się kated ry socjologii m. in. w W ar­ szawie i w Krakowie.

Z kolei spośród środowisk katolickich, które prowadzą badania socjologiczne nad religijnością katolików , w pierw szym rzędzie należy w ym ienić Katolicki U niw ersytet Lubelski. U niw ersytet ten z jednej stro n y prowadzi badania historyczne związane z socjolo­ gią religii, których celem je st przygotow anie A tlasu historycznego

Kościoła w Polsce, z drugiej zaś rozw ija różne kierunku badań nad

religijnością współczesnego społeczeństwa polskiego. Dodajmy, że wśród uniw ersytetów polskich jedynie KUL posiada k atedrę so­ cjologii religii. Z naukowych ośrodków katolickich, które podej­ m ują badania socjoreligijne, na uwagę zasługuje również A kade­ mia Teologii K atolickiej oraz ośrodki teologiczne w K rakowie i we

Wrocławiu. Dużą dynam ikę w badaniach nad religijnością w y­ kazuje środowisko naukowo-kościelne w Katowicach. Istniejące po II wojnie światowej luki w dziedzinie problem atyki teoretycz­ nej i metodologicznej uzupełnia Zespół „Więź”, który w ram ach „Biblioteki W ięzi” w ydał już kilka pozycji książkowych o te ­ m atyce so cjo relig ijn ej13.

Gdy chodzi o stanowiska teoretyczne i metodologiczne we współczesnej socjologii religii w Polsce, trzeba stwierdzić, że da­ wne kierunki badań w dużej mierze straciły na znaczeniu. Odnosi się to przede w szystkim do szkoły analitycznej, która — poza nie­ licznymi w yjątkam i — w zasadzie nie ma kontynuatorów w za­ kresie badań nad religijnością u . W pew nym stopniu odnosi się to

42 A rt. cyt., 39—40.

13 P or. Socjologia religii. W p ro w a d zen ie. L u d zie — W iara — K ościół. A n a liz y socjologiczne, W arszaw a 1966.

14 P or. np. F. J a k u b c z a k , P o sta w y św iatopoglądow e w p a m ię tn ik a c h ro b o tn ikó w , E u h e m e r 6(1962) n r 2, 37—47; J. K. K u c z y ń s k i , P o sta w y św iatopoglądow e chłopów , W arszaw a 1961; J. M a l a n o w s k i , P rzem iany w religijności em ig ra n tó w polskich w D anii, E u h em er 3(1959) n r 4, 420—423.

P O L S K A S O C J O L O G IA R E L I G I I ₃₉

również do k ieru n k u kulturow ego, k tóry — jak wiadomo — po­ dzielony był na wiele nurtów badawczych, a ponadto upraw iano go w ram ach przynajm niej dwóch dziedzin nauki — etnologii i so­ cjologii. Obydwie te n auki z czasem się rozdzieliły, precyzując do­ kładniej swój przedm iot i m etody badań 1S. Gdy chodzi o autorów, którzy w okresie m iędzyw ojennym zajmowali się w jakiejś mierze socjologią religii, z pew nym zainteresow aniem w okresie powo­ jennym spotkały się stanowiska teoretyczne i metodologiczne dwóch z nich, mianowicie K r z y w i c k i e g o i C z a r n o w s k i e g o . Stanowisko pierwszego, pogłębione i uzupełnione doktryną m ate­ rializmu filozoficznego i historycznego, znajduje odbicie w socjo­ logii ideologizującej, upraw ianej przez autorów ze środowiska „Euhem era”. Środowisko to przez naukow ą socjologię religii rozu­ mie socjologię „m arksistow ską” czy „laicką”. Jednocześnie prze­ ciwstawia jej socjologię „katolicką” czy „pastoralną” , czyli socjo­ logię religii pozostającą na usługach ideologii K ościoła16. Stano­ wisko drugiego z nich przejął E. С i u p a k, au tor kilkudziesię­ ciu artykułów i w ielu pozycji książkowych z zakresu socjologii re­ ligii 17. C i u p a к pisze: „P rzyjm ując ogólne założenia metodolo­ giczne Stefana C z a r n o w s k i e g o , stw ierdzające, że religia jest elem entem k u ltu ry społecznej, i na tej podstawie w oparciu o m a­ teriał em piryczny w eryfikuję kilka wcześniejszych hipotez polskich socjologów, zajm ujących się problem am i religii. W niektórych sprawach próbuję zająć również własne stanow isko” 18. Podobnie metodologiczne założenia badań przeprow adzonych przez C i u p a - k a oceniają inni autorzy. W spomniani już J u d e n k o i P o ­ n i a t o w s k i piszą o nim , że „w zasadzie nie wychodził poza krąg problemowy szkoły D r u k h e i m a - C z a r n o w s k i e g o ” 19. W obydwu tych stw ierdzeniach zawiera się deklaracja socjologizmu w znaczeniu podanym we w stępie. Ks. M a j k a dostrzega po­ nadto w pracach С i u p а к a ideologizm 20, gdyż akceptuje on te ­ zę o alienacji człowieka przez re lig ię 21. Mimo powyższych dekla­ racji i ocen założenia metodologiczne ujaw niające się w pracach

15 M. in. d zięk i u tw o rze n iu k a te d r socjologii n a u n iw e rsy te ta c h polskich w okresie m ięd zy w o jen n y m , por. J . C h a ł a s i ń s k i , T rzyd zieśc i la t socjo­ logii p o lskiej (1918—1947), P rz eg lą d Socjologiczny 10(1948—49) 9 nn.

19 Por. Socjologia religii, w: M ała e n c yk lo p e d ia re lig io zn a w stw a m a r k ­ sistow skiego, E u h e m e r 14(1970) n r 3—4, 204—207.

17 P or. np. E. C i u p a k , K u ltu ra religijna w si, W arszaw a 1961; t e n ż e , Parafianie?, W arszaw a 1961; t e n ż e , K u lt re lig ijn y i jego społeczne p o d ­ łoże. S tu d ia nad k a to lic y z m e m p o lsk im , W arszaw a 1965.

18 E. C i u p a k , K u lt re lig ijn y , art. cyt., 10.

19 K. J u d e n k o , Z. P o n i a t o w s k i , Socjologia religii, art. cyt., 39. 20 T erm in u „ideologizm ” u ży w a się tu ta j w znaczeniu sprow adzenia r e ­ ligii do roli specyficznej ideologii.

21 J. M a j k a , K sią żka o religijności w si, T ygodnik P ow szechny n r 25 z dn. 18 czerw ca 1961 r.

popularyzatorskich i naukow ych С i u p а к a nie są łatw e do uchwycenia. W ydaje się jednak, że au tor bardziej deklaruje, niż faktycznie trzym a się w swoich publikacjach stanowiska socjolo- gizmu i marksizm u. Ponadto zauważa się, że w pracach popula­ ryzatorskich z zakresu socjologii religii С i u p а к zajm uje zde­ cydowane stanowisko m arksistow skie22, zaś w jego publikacjach naukow ych dominującego znaczenia nabierają: a. konkretne m a­ teriały zgromadzone w terenie, b. analizy o charakterze socjogra- ficznym, c. w nioski o ograniczonym zasięgu. To zaś wskazywałoby na fakt, że С i u p а к jest raczej ostrożnym badaczem życia re­ ligijnego.

Najw ażniejszym nurtem , jaki upowszechnił się w Polsce po 1957 r., jest kierunek badań socjograficznych nad religijnością spo­ łeczeństwa. Twórcą tego kierunku był G abriel L e B r a s , histo­ ry k i kanonista fra n c u s k i23, W swoich badaniach zmierzał on do uchwycenia stanu p rak ty k religijnych we F ran cji w dwóch płasz­ czyznach — historycznej i geograficznej oraz do ustalenia pew ­ nych czynników stru k tu raln y ch , różnicujących i w arunkujących poziom „kościelności”. Badania te prow adziły do dokładnego opi­ su zjaw isk religijnych, sporządzenia typologii katolików i grup re ­ ligijnych oraz do ustalenia niektórych zależności między zjaw i­ skam i społecznymi i religijnym i. Dla socjologii religii m iały one znaczenie przełomowe. Pozwoliły z jednej strony na odcięcie się od w ielkich teorii socjologicznych, związanych z określonym i sy­ stem am i filozoficznymi, z drugiej zaś na stw orzenie możliwości upraw iania naukow ej socjologii religii przez różnych autorów nie­ zależnie od w yznaw anej ideologii czy światopoglądu. Socjologowie religii, zarówno na Zachodzie, jak i w Polsce, którzy zespolili się w ram ach tego n u rtu , uważają, że na obecnym etapie badań prze­ de w szystkim trzeba poprawnie upraw iać socjografię. Jeśli zaś przechodzą do analiz socjologicznych i k o nstru u ją teorie em piry­ czne, to m ają one ograniczony zasięg. Są bowiem przekonani, że na wielkie syntezy i w yczerpujące w yjaśnienia przyjdzie czas w okresie dojrzałego już rozwoju socjologii re lig ii24.

Na tym tle nie je st zrozum iałe stanow isko tych autorów pol­ skich, którzy uw ażają, że można upraw iać naukową socjologię re­ ligii z przym iotnikiem „laicka” czy „katolicka”. Jeśli socjologia religii je st nauką pozytywną i obiektyw ną o faktach religijnych, to trzeba stwierdzić, że ani jedna, ani druga nie jest do przyjęcia,

22 P or. np. P rze m ia n y relig ijn o ści w Polsce, W a rsza w a 1962, 50; t e n ż e , K a to lic y zm tr a d y c y jn y w Polsce, W arszaw a 1968, 165.

23 S zerzej stanow isko teo retyczne i m etodologiczne L e B r a s m. in. om aw ia K. G ê m e s , R eligion u n d G esellschaft n ach G abriel L e Bras, K öln 1957.

24 P or. H. C a r r i e r , L es catho liq u es et la sociologie em p iriq u e, w: Essais de sociologie religieuse. Sociologie d’a u jo u rd ’hui, P a ris 1967, 32.

podobnie jak nie je st do przyjęcia astronom ia czy chemia „m ark­ sistowska” lub „katolicka”.

Większość współczesnych badań prow adzonych po 1957 r. w Polsce, które znalazły się w orbicie wpływów L e B r a s , unika zasygnalizowanych powyżej skrajności. Z tej racji badania ich m a­ ją w przew ażającej mierze ch arak ter socjograficzny. Nie oznacza to oczywiście, aby ograniczali się tylko do opisu i klasyfikacji zjawisk religijnych. Socjografię religii tra k tu ją jako etap badań socjologiczno-religijnych. P rzyjm ując metodologiczne założenia so­ cjologii jako n a u k i25, w ielu socjologów bada nie tylko postaw y czy instytucje religijne, ale także w zajem ne zależności między zjawi­ skami religijnym i i społecznymi, form ułuje pewne prawidłowości w ty m zakresie oraz poszukuje ich w yjaśnień. Jednakże ich in ter­ pretacje i w yjaśnienia nie m ają filozoficznego czy teologicznego charakteru. Istotne znaczenie ma dla nich gruntow na baza źródło­ wa, staw ianie i w eryfikow anie hipotez, w ykryw anie relacji mię­ dzy zjawiskam i społecznymi i religijnym i, budowanie teorii em pi­ rycznych o ograniczonym zasięgu 26.

Po omówieniu organizacyjnej i metodologicznej strony badań podejmowanych nad współczesną religijnością w Polsce, spróbuj­ my — przynajm niej ogólnie — scharakteryzow ać kierunki czy n u rty badawcze. Pom iniem y przy tym lansowane jeszcze przez niektóre środowiska czy poszczególnych autorów podziały na ba­ dania „katolickie” czy „laickie”, ponieważ są to nieporozumienia godzące w naukow ą koncepcję socjologii religii.

W sprecyzowaniu kierunków badań w naszym k raju pewną trudność stanow i fakt, że większość studiów z socjologii religii ma charakter p rzy czy n k arsk i27. Niewiele było dotychczas badań pla­ nowanych, obejm ujących jednolitą problem atykę. Większość prac podejmowano z inicjatyw y zainteresow anych osób, najczęściej dla napisania rozpraw y dyplomowej. Niewątpliwie dużo więcej badań organizowanych planowo miało miejsce w środowiskach świeckich, np. badania OBOP były prowadzone na zamówienie różnych in­ sty tucji społecznych. Znacznie gorzej pod tym względem przedsta­ w iają się środowiska katolickie, w których nie tylko nie było ba­

P O L S K A S O C J O L O G IA R E L I G I I 4|

25 P or. np. L a r d i è r e , Socjologia a m y śl chrześcijańska, w: Socjolo­ gia religii. W p ro w a d zen ie, o pracow ał i w y b o ru dok o n ał F. H o u t a r t, K ra ­ ków 1962, 1—21; W. G o d d i j n i H. P. H. G o d d i j n , R o zw ó j socjologi religii, tam że.

28 O dm ienne sta n o w isk o w ty m w zględzie z a jm u je J. M a j k a , K o n ­ cepcja socjologii religii, C olloquium S alutis. W rocław skie S tu d ia Teologicz­ ne, t. V III, W rocław 1976, 189—204.

27 P or. M. K o ś c i u k i e w i c z , B ibliografia badań socjologicznych nad p o sta w a m i re lig ijn o -m o ra ln y m i, S tu d ia S ocjologiczne 1964, n r 4, 195—215; W. P i w o w a r s k i , P ublications de sociologie religieuse en langue polo­ naise 1961—1968, S ocial C om pase 15(1968) 293—294.

dań realizow anych na zamówienie in sty tu cji kościelnych, ale ta k ­ że nie prowadziło się badań planowanych. W środowiskach tych naw et postanow ienia Soboru W atykańskiego II w sprawie potrze­ by prow adzenia badań dla odnowy duszpasterstw a nie znalazły żadnego oddźwięku 28. Przew aga studiów przyczynkarskich nad p ra ­ cami prezentującym i jakiś n u rt badawczy stanow i niew ątpliw ą trudność w ustaleniu kierunków i tendencji w polskiej socjologii religii.

Mimo w skazanych trudności w ydaje się, że w okresie po II wojnie światowej, a ściślej po 1957 r., można mówić o pew nych kierunkach badań w socjologii religii. Biorąc pod uwagę zasygna­ lizowany powyżej typ i charakter badań, za najbardziej odpo­ w iednie k ry teriu m w yróżnienia ich należałoby przyjąć rodzaj pro­ blem atyki, wokół której koncentrow ały się podejm owane przez różne ośrodki naukowe studia nad religijnością społeczeństwa pol­ skiego. W oparciu o to k ry teriu m można wyróżnić następujące kie­ runki badań:

1. Badanie podstawowych param etrów religijności. 2. Badanie wspólnot i instytucji religijnych.

3. Badanie religijności osób przynależnych do różnych kategorii społecznych.

4. Badania związków między religią a innym i dziedzinami ak ty w ­ ności ludzkiej.

5. Badanie w pływ u przem ian kulturow o-społecznych na relig ij­ ność.

Wymienione kierunki nie w yczerpują całej problem atyki socjo- religijnej, będącej przedm iotem analizy różnych studiów przyczyn­ karskich. Zresztą podział na k ierunki badań można przeprowadzić także w edług innych kryteriów , np. według sposobów upraw iania socjologii czy założeń teoretyczno-m etodologicznych. W ydaje się jednak, że zasygnalizowane powyżej kierunki pozw alają w sposób dostateczny, przynajm niej w stępnie, uporządkować podejmowane dotychczas badania w omawianym zakresie.

1. Badanie podstawowych param etrów religijności

P rzyjm ując za p un kt wyjścia koncepcję religijności lansow aną przez L e B r a s , podstawowe jej p aram etry można sprowadzić do trzech, mianowicie do w iary, p rak ty k i moralności religijnej 29.

28 „By m ogli (b isk u p i — WP) stosow niej zarad zać do b ru w iern y ch , o d ­ pow iednio do sta n u każdego, niech d ążą do należytego ro ze zn an ia ich p o ­ trz e b społecznych, w ja k ic h oni żyją; n ie ch p o słu g u ją sią w tym celu w ła ­ ściw ym i środkam i, głów nie b a d a n ia m i socjologicznym i” (DB 16).

29 „W iara, obyczaje, p ra k ty k i są w ięc isto tn e; bez te j try lo g ii n ie m a praw dziw ego k ato lic y zm u ” (G. L e B r a s , É tu d e s de sociologie religieuse, t. II, P a ris 1956, 615 п.).

P O L S K A S O C J O L O G IA R E L I G I I _{4 3}

W ram ach tego kierunku chodzi właśnie o badania, które koncen­ trow ały się na jednym z w ym ienionych tu taj param etrów . Niektó­ re z podejm owanych studiów dotykały także innych przejawów życia religijnego, niem niej jeden z tych param etrów był dom inu­ jący.

a) W i a r a r e l i g i j n a

P aram etr ten można ujm ować dwojako — szeroko i wąsko. Pierwsze ujęcie obejm uje stosunek badanych do w iary religijnej rozumianej globalnie i do w ierzeń religijnych; drugie natom iast obejm uje tylko stosunek badanych do w ierzeń religijnych, np. do zespołu dogmatów w iary. Tutaj chodzi o pierwsze z tych ujęć, tym bardziej że wiele podejm ow anych badań ograniczało się ty l­ ko do uchwycenia globalnego stosunku do religii, pom ijając zespół wierzeń. N iekiedy w ystępow ały one pod nazwą badania „postaw światopoglądowych” lub „postaw religijnych”. Badania te, obok pytania o stosunek do w iary, zaw ierały także pytanie o stosunek do p rak ty k religijnych. Ze względu jednakże na charak ter odpo­ wiedzi (autodeklaracje respondentów ) traktow ano je łącznie. Czę­ sto zresztą pytania o stosunek do w iary i p rak ty k religijnych traktow ano jako jedno, ustalając takie kategorie, jak: „wierzący i p rak ty k u jący ”, „wierzący, ale nie p rak ty k u jący ”, „niew ierzący” itp. Odpowiedź na to pytanie dostarczała inform acji na tem at „sto­ sunku do religii” badanych.

Do najwcześniejszych badań z tego zakresu należą sondaże OBOP 30. O pierały się one na kw estionariuszu py tań rozprowadzo­ nym przez ankieterów społecznych wśród dorosłej ludności całego k raju lub w śród pewnej kategorii lu d z i31. P rzy pobieraniu prób ogólnopolskich stosowano metodę quota, k tó ra miała zagw aranto­ wać reprezentatyw ność według następujących cech: płeć, wiek, rodzaj pracy, w ykształcenie, miejsce zamieszkania. W próbach re ­ gionalnych stosowano dobór losowy (losowanie z ew idencji ludno­ ści). W badaniach OBOP pytano często respondentów nie tylko o stosunek do w iary, ale także jak ich postaw y wobec w iary kształ­ tu ją się w zależności od wymienionych powyżej cech dem ograficz­ nych i społecznych. W tym przypadku „w iara” traktow ana była jako „zmienna m etryczkow a”, interesująca badaczy ze względu na wymienione cechy.

Przykładem sondaży OBOP są badania zrealizow ane w 1960 r. na próbie reprezentatyw nej (1280 osób na w si i 1144 osoby w m ie­

30 Por. S p o łe cze ń stw o p o lsk ie w badaniach a n k ie to w y c h , dz. cyt., 5 n. 31 P or. Z. S k ó r z y ń s k a , M łodzież w św ie tle a n k ie ty „Mój św ia to ­ p ogląd”, Więź 3(1960) n r 7—8, 92 nn.

ście) ogółu dorosłej ludności w k raju . W yniki ich w °/o przedsta­ w iają się n astęp u jąco :32

S to su n e k do w ia ry w ieś m ia sto .

głęboko w ierzący 26,1 19,4

w ierzący 57,7 56,2

w łaściw ie n iew ierzący , lecz p rzy w ią zan y do

tra d y c ji 8,3 12,1

o b o jętn i 6,3 9,2

n iew ierzący 1Д 3,1

b r a k d anych 0,5 —

raz em 100,0 100,0

S to su n ek do p r a k ty k re lig ijn y c h w ieś m ia sto

sta le p r a k ty k u ją c y 46,7 35,6 n ie re g u la rn ie p r a k ty k u ją c y 33,3 34,0 p rze strzeg a ją cy n ie k tó ry c h p ra k ty k 12,8 17,9 n ie p ra k ty k u ją c y 6,3 12,3 b r a k d anych 0,9 0,2 raz em 100,0 100,0

Ja k widać z obydwu zestawień, w skaźniki wierzących i p rak ty ­ kujących wśród dorosłej ludności k ra ju w 1960 r. kształtow ały się na wysokim poziomie. Ogółem było w wioskach 83,8% wierzących oraz 80% system atycznie i niesystem atycznie praktykujących, zaś odnośne wskaźniki wynosiły: 75,6% oraz 69,9%. Uzyskane wów­ czas w skaźniki w zasadzie znalazły potw ierdzenie w badaniach po­ dejm owanych przez OBOP w okresie późniejszym 33, co świadczy o pewnej stabilizacji w zakresie postaw wobec religii w Polsce. Stwierdzono naw et pewien w zrost p rak ty k religijnych w środowi­ sku, k tó ry wiązano z nasileniem wpływów Kościoła na społeczeń­ stwo 34. Tak np. wśród dorosłej ludności w iejskiej wskaźnik syste­ m atycznie i niesystem atycznie p rak tykujących w 1965 r. w yniósł 86,1%, czyli w okresie 5 la t nastąpił w zrost o 6 ,1 % 3S. Jednocze­

32 A. P a w e ł c z y ń s k a , P o sta w y ludności w ie js k ie j w obec relig ii, R oczniki Socjologii Wsi. S tu d ia i m a te ria ły , t. V III — 1968, W rocław 1970, 71—93, ta b . 2 i 3.

33 T a m że, ta b . 5. 84 T a m że, 75—76.

35 T am że, ta b . 6; por. także, A. Ś w i ę c i c k i , A k tu a ln e u w a r u n k o w a ­ nia religijności w Polsce, w: M ateriały z se m in a riu m socjologii religii, O łta - rzew 1976 (m aszynopis). Ś w i ę c i c k i n a o k reśle n ie tego sem in ariu m u

ży-P O L S K A S O O J O L O O I A K E L K iU _4i>

śnie w badaniach OBOP stwierdzono, że w łaśnie w środowisku w iejskim dokonuje się postęp laicyzacji, k tó ry znajduje w yraz w następującej prawidłowości: im większa intensywność czytelnictw a i korzystania z w artości kulturow ych transm itow anych przez środ­ ki masowego przekazu, ty m m niejszy stopień w ypełniania p rak ty k re lig ijn y c h 36.

C harakterystyczne je st zjawisko, ujm ow ane w badaniach OBOP, że mimo dużej liczby wierzących znaczne odsetki badanych odrzu­ cają pewne praw dy i zasady w iary. Przykładow o można tu taj wskazać fakt, że wśród dorosłej ludności w iejskiej tylko 16,9% uważa stosowanie środków antykoncepcyjnych za niezgodne z mo­ ralnością religijną; 17,5% uważa rozwód za sprzeczny z nakazam i religii; tylko 13,9% oczekuje pomocy księdza w konfliktach ro ­ dzinnych. Podając te wskaźniki, A. P a w e ł c z y ń s k a tw ierdzi, że stan upowszechniania norm w ynikających z religii je st raczej niezależny od w iary religijnej 37.

Badania OBOP, oprócz inform acji o intensywności postaw re­ ligijnych, ukazują pewne zależności między tym i postaw am i a ce­ chami społeczno-demograficznymi respondentów . Tak np. stw ier­ dzono, że kobiety są bardziej religijne niż mężczyźni; krzyw a na­ silenia religijności kształtuje się w zależności od w ieku (najbar­ dziej religijne są dzieci, młodzież i ludzie starsi); nasilenie religij­ ności słabnie w raz ze wzrostem w ykształcenia; wreszcie nasilenie religijności zależy od kategorii zawodowej (rolnicy i robotnicy są bardziej religijni niż pracownicy umysłowi) 38.

Do badań tego ty pu należy zaliczyć także sondaże przeprow a­ dzone przez inne ośrodki socjologiczne. Tak np. kated ra socjologii UW zrealizowała (w latach 1958 i 1961) badania nad postawami światopoglądowymi studentów W arszawy 39. Próbę reprezentatyw ną (800 osób) ustalono drogą losowania system atycznego z listy. Trze­ ba dodać, że osoby badane w obydwu w ym ienionych latach były różne, natom iast kw estionariusz był ten sam. Z uzyskanych przez socjologów inform acji w ynika, że w 1961 r. nastąpił spadek w ka­

w a nazw y : „I Z ja zd Socjologów R eligii” , co je st nadu ży ciem , poniew aż Z a­ k ła d i K a te d ra Socjologii R eligii K U L n ie w zięły w n im ud ziału , a n a w e t założyły p ro test. N ie b y ła to zatem k o n fe re n c ja ogólnopolska (por. A. Ś w i ę ­ c i c k i i in n i, S itu a tio n de la sociologie des religions en Pologne com parée à celle des a u tres p a ys socialistes d ’Europe, w: S y m b o lism e re lig ie u x séculier e t classes sociales. A c te s I4 è’*‘ C onference In tern a tio n a le de Sociologie des Religions. S tra sb o u rg 1977, L ille 1977 s. 423).

33 A. P a w e ł c z y ń s k a , S tu d ia nad c z y te ln ic tw e m , W arszaw a 1969, 56—59.

37 A. P a w e ł c z y ń s k a , P ostaw y ludności w ie js k ie j w obec religii, art. cyt., 92 n.

38 T am że, 77 nn.

39 S tu d e n ci W a rsza w y (Raport z badań) pod k ie ru n k ie m i re d a k c ją n a u ­ kow ą S. N o w a k a , cz. I—II, W arszaw a 1965.

tegorii wierzących i praktykujących, zaś w zrost w kategorii wie­ rzących i słabo praktykujących oraz religijnie obojętnych.

Interesujące badania na tem at postaw światopoglądowych sa­ modzielnych pracowników nauki przeprow adził In sty tu t Filozofii i Socjologii P A N 40. Na rozprowadzoną wśród tej kategorii lu ­ dzi ankietę odpowiedziało 1366 osób (34,7% ogółu badanych). Re­ spondenci stanow ili próbę wyselekcjonowaną przynajm niej z p un­ k tu widzenia ich stosunku do w iary. A utorka ty ch badań I. N o ­ w a k o w s k a tw ierdzi, że zebrane an k iety okazały się reprezen­ tatyw ne pod względem stru k tu ry płci, w ieku i specjalizacji nauko­ wych. Ja k się okazało, ogółem wierzących było 42% naukowców, przyw iązanych do trad ycji religijnej 12%, zaś innych 46%. W ba­ daniach tych zweryfikow ała się hipoteza, że najbardziej religijni są rolnicy, leśnicy i technicy, nieco m niej m atem atycy, fizycy, i chemicy, zaś najm niej humaniści.

Przytoczone powyżej przykładowo badania sondażowe nad po­ staw am i światopoglądowym i dużych zbiorowości ludzi nie wyczer­ pują listy badań w omawianym okresie. Chodzi tu ta j o studia m a­ łych zbiorowości ludzi, zwłaszcza podejm owane przez dwa ośrodki: KUL i ATK. Poniew aż badania inicjow ane w KUL m iały zwy­ kle — ze względu na bardziej kompleksowe ujęcie zjawiska relig ij­ ności — szerszy charakter, pominiem y je na tym miejscu; zajm ie­ m y się natom iast głównym n u rtem badań ATK.

Specjalizacja Socjologii religii ATK pod kierunkiem A. Ś w i ę ­ c i c k i e g o podjęła badania z zakresu psycho-socjologii religii, przy czym jak się w ydaje — tra k tu je ją jako dyscyplinę pow sta­ łą z prostego połączenia „psychologii” i „socjologii”. Zakład ten koncentruje się na badaniach pojęć religijnych, uznanych za szcze­ gólnie ważne ze względu na ich związek z życiem religijnym , jak pojęcie Boga, C hrystusa, Kościoła, m odlitw y i t d . 41 Badania te obejm ują różne kategorie ludzi uczęszczających do Kościoła. Me­ tody doboru próby nie m ają w nich znaczenia z uw agi na bardziej jakościowe analizy zjawiska religijności. Narzędziem służącym do gromadzenia m ateriałów jest ankieta złożona z k ilkunastu p y tań otw artych. Uzyskane za pomocą tej techniki odpowiedzi poddaje się szczegółowej analizie, w w yniku której sporządza się „klasyfi­ kację” pojęć religijnych i ustala zależności między „klasam i” po­

40 I. N o w a k o w s k a , S to su n e k p ra c o w n ik ó w n a u k i do religii, E u h e m e r 10 (1966) n r 3—4, 133—144.

41 P or. J. S ł o m i ń s k a , W spółczesne badania socjologiczne i psych o lo ­ giczne dotyczące p o ję cia Boga, w : Bóg — D ekalog — B łogo sła w ień stw a — M odlitw a, red. A. Ś w i ę c i c k i , K ra k ó w 1977, 60—75; A. Ś w i ę c i c k i , T rójca Ś w ię ta , tam że, 76—34; J. S ł o m i ń s k a , P ojęcia relig ijn e w y b r a ­ n y c h śro d o w isk w Polsce (re fe ra t p rze d staw io n y n a se m in a riu m socjologii relig ii zorg an izo w an y m przez A. Ś w ięcickiego w 1976 r. w O łtarzew ie), m a ­ szynopis.

jąć a cechami społeczno-demograficznymi respondentów . P rzykła­ dem może tu być pojęcie Boga, którego treść u jęto w 21 „kla­ sach”, a te z kolei — w oparciu o bardziej podstawowe treści — w 7 „układów ” . O trzym ane w w yniku pew nych zabiegów „układy” trak tu je się jako nowe „klasy”.

Badania nad stosunkiem respondentów do religii i w ierzeń re­ ligijnych — zresztą coraz rzadziej podejmowane, poza studiam i nad pojęciami religijnym i — odznaczają się pewną jednostronno­ ścią nie tylko ze w zględu na „ubogie techniki”, ale także ze wzglę­ du na przedm iot. Ten ostatni zacieśnia się do jednego lub kilku wąskich przejaw ów religijności, a jednocześnie zdradza się tenden­ cję do wnioskowania o całokształcie życia religijnego badanej po­ pulacji. Pom ijając szczegółową ocenę badań O B O P 42, tu taj zwró­ cimy uwagę na badania ATK. Otóż studia nad pojęciam i religij­ nym i tego ośrodka budzą wątpliwości o charakterze metodologicz­ nym. Kwestionować można już samo narzędzie badawcze, jakim jest „ankieta składająca się z kilkunastu p y tań o tw arty ch ” . Wia­ domo, że respondenci niechętnie odpowiadają na pytania otw arte, a jeśli się w ypowiadają, to często w sposób ogólnikowy i nieadek­ w atny do treści pytania. Z kolei kategoryzacja tego typu odpowie­ dzi będzie zawsze problem atyczna i — jak widać na przykładzie w ykonanych już prac — niejasna. Nie wiadomo zresztą, dlaczego autorzy tych badań posługują się term inem „klasa”, skoro doko­ nują różnych typologii, a jak wiadomo, klasyfikacja i typologia to dwie odmienne czynności. B rak precyzji w ustalaniu typów pojęć, np. z pu nk tu widzenia ich rozłączności, prowadzi z kolei do w ątpli­ wych interpretacji, opartych na dowolności (brak jasnych pojęć, układów odniesienia, hipotez).

b) P r a k t y k i r e l i g i j n e

Spośród podstawowych param etrów religijności p rak ty k i religij­ ne były najczęstszym przedm iotem badań socjologicznych. Sam L e B r a s w yraził się o nich, że są to „znaki najbardziej widzialne, wym ierne, dające się ująć statystycznie” 43. P rak ty k i religijne dzie­ lą się na obowiązkowe (jednorazowe i pow tarzane) oraz nadobo­ wiązkowe. W szystkie te rodzaje p rak ty k stanow iły uprzyw ilejow a­ ny przedm iot badań, zwłaszcza socjologów związanych z ośrodkami kościelnymi w Polsce. Biorąc pod uwagę częstotliwość i intensyw ­ ność prak ty k religijnych, znacznie więcej uw agi poświęcono czę­ stotliwości, a zatem badano je w aspekcie bardziej ilościowym niż jakościowym. B adania koncentrow ały się na jednostkach te ry to rial­ nych (parafia, diecezja) oraz na pewnych kategoriach społecznych.

42 P o r. W. P i w o w a r s k i , R o zw ó j k ie r u n k ó w p ro b le m a ty k i i m etod badań w p o lsk ie j socjologii religii, S tu d ia W arm ińskie, t. V III, O lsztyn 1971, 367—372.

43 G. L e B r a s , É tudes de sociologie religieuse, t. II, dz. cyt., 612.

Posługiwano się w nich różnymi narzędziam i badawczymi — ankie­ tą, wywiadem, obserwacją, obliczeniami de visu, konsultacją nie­ dzielną. Dzięki zastosowaniu w ielu technik i metod badań, uzyska­ ne inform acje o praktykach religijnych m iały obiektyw ny charak­ ter.

Spośród w ielu badań, których w yniki rzadko były publikowane, na uwagę zasługują przede w szystkim studia nad praktykam i reli­ gijnym i w diecezjach polskich. Chodziło w nich o uchwycenie nie tylko stanu p rak ty k religijnych, ale także ich uw arunkow ań histo­ rycznych i współczesnych. W perspektyw ie badania te m iały na celu opracowanie mapy p rak ty k religijnych oraz dokonanie ich rejonizacji, co z kolei pozwoliłoby na zbadanie bardziej „global­ nych” zm iennych zróżnicowanego poziomu p rak ty k religijnych w Polsce. Badania te podjął Zakład Socjologii Religii KUL; nie był jednak w stanie z różnych względów doprowadzić ich do końca. Dotychczas, mimo n aw et szerszych badań, opracowano tylko kilka diecezji: gdańską (E. M y c z k a i A. B e z p a l k o ) , gnieźnieńską (F. W e 1 c), katowicką (B. W o ź n i c a ) , opolską (H. К r z e- s z o w s к i), w arm ińską (W. P i w o w a r s k i ) , lubelską (S. W a- c h o w s к i). Ponadto zespół ATK opracował diecezję częstochow­ ską (A. Ś w i ę c i c k i i inni) 44. W w ym ienionych diecezjach stu ­ dia nad praktykam i religijnym i zostały przeprowadzone w oparciu o przygotow any kw estionariusz p ytań w raz z instrukcją do pro­ boszcza. A nkieta była rozsyłana i zbierana za pośrednictwem kurii biskupich. P y tan ia kw estionariusza dotyczyły w zasadzie tylko tych praktyk, co do których proboszcz mógł zebrać obiektywne inform a­ cje bądź w oparciu o księgi parafialne, bądź za pomocą obliczeń frekw encji w kościele. Spośród w ym ienionych powyżej rodzajów p rak ty k religijnych socjologowie najczęściej badają w skaźniki tzw.

dominicantes i paschantes. W w ym ienionych diecezjach wskaźniki

te przedstaw iają się następująco:

diecezja ro k b ad a ń d om inicantes paschantes

częstochow ska 1971 45,9 — g dańska 1962 51,3 56,7 1968 48,3 66,6 gnieźnieńska 1962 63,8 84,4 k ato w ick a 1963 82,4 — » _{1974 63,1 69,5} lu b elsk a 1971 36,3 — opolska 1968 72,6 84,9 w arm iń sk a 1965 44,4 79,0

44 A. Ś w i ę c i c k i i inni, S ta ty s ty k a p r a k ty k i ka tec h iza cji w d iecezji często c h o w sk ie j 1971 r. i 1972 r., C zęstochow skie S tu d ia Teologiczne, t. II, 1974, 299—314 + m apa.

C harakterystyczne je st zjawisko, że we w szystkich diecezjach w ystępuje wyższy stan paschantes niż dominicantes, przy czym różnica ta jest większa w diecezjach „m iejskich” niż w diecezjach „w iejskich”. Ponadto dostrzega się spadek dominicantes, co uw ida­ cznia się na przykładzie diecezji gdańskiej i katow ickiej. Różnica w stanie paschantes diecezji gdańskiej mogła w yniknąć z zastoso­ wania odmiennych kryteriów obliczeń dwóch autorów.

Z kolei badania p rak ty k religijnych w parafiach prowadzono zwykle za pomocą m etody tzw. konsultacji. Polega ona na rozdaniu wszystkim wchodzącym do kościoła w przeciętną niedzielę roku kw estionariusza pytań, na które udzielają oni odpowiedzi, zwykle podczas Mszy św., przez przedarcie w odpowiednich miejscach. W ypełnioną ankietę uczestnicy zw racają przy w yjściu z kościoła. K westionariusz obejm uje pytania dotyczące podstawowych p rak ty k religijnych oraz cech dem ograficznych i społecznych respondentów. Badania te prow adzi Zakład Socjologii Religii KUL. Dotychczas objęto nim i już kilkadziesiąt parafii m iejskich i w iejskich45. Dzię­ ki nim można było uzyskać dane nie tylko o nasileniu p rak ty k religijnych, ale także o stru k tu rze społeczno-demograficznej p rak ­ tykujących. M. in. powtórzenie tego typu badań w tych samych parafiach pozwoliło na stw ierdzenie, że w środowiskach m iejskich i w w iejskich kry stalizu je się pewne „jądro” p arafian p rak ty k u ją­ cych system atycznie: stanow ią oni większość w iernych obecnych w kościele. Jednocześnie dostrzega się zanikanie p rak ty k i udziału w niedzielnej Mszy św. wśród osób p rak tykujących niesystem a­ tycznie.

Oprócz zbiorowości terytorialnych, stan p rak ty k religijnych badano także w śród osób przynależnych do różnych kategorii spo­ łecznych, np. dzieci szkół podstawowych, młodzieży szkół średnich, nauczycieli itd.46 Przykładow o można tu ta j w ym ienić studium do­ tyczące uczestnictw a w praktykach religijnych nauczycieli łódz­ k ic h 47. Badania przeprowadzono w 1961 r. Objęto nim i 504 nauczy­ cieli szkół podstawowych, co stanow i 90°/o tej g ru p y ludzi w dziel­ nicy Łódź-Polesie. W w yniku tych badań stwierdzono, że w p rak ­ tykach religijnych bierze udział 60,3% nauczycieli (w tym 63,2% kobiet i 45,8% mężczyzn). Zarówno cytowane badania, jak i inne m iały na celu nie tylko ustalenie wskaźników p rak ty k religijnych, ale także stw ierdzenie zależności między nim i a pew nym i cechami społeczno-demograficznymi. Te ostatnie form ułow ane są podobnie,

P O L S K A S O C J O L O G I A R E L I G I I 4 9

45 In fo rm a cje n a te m a t ty c h b a d a ń i ty tu ły p ra c p o d a je B iu le ty n socjo­ logii religii, p u b lik o w a n y system aty czn ie w „C ollectanea T heologica” od 1974 r.

48 J. M a j k a , J a k i je st k a to lic y zm polski? Z n a k 18(1966) 272—293. 47 A. W ę d r y c h o w i c z , P rzy c zy n e k do badań u d zia łu n a u czyc ieli łó d zk ic h w p r a k ty k a c h re lig ijn ych , E u h em er 5(1961) n r 6, 49—53.

ja k przy analizie w iary religijnej. Należy jeszcze wspomnieć o ba­ daniach A. P a w e ł c z y ń s k i e j , która m. in. wykazała, że udział w praktykach religijnych zależy m. in. od środowiska lokalnego. Zależność tę można sformułować w ten sposób, że im bardziej „otw arte” środowisko lokalne, ty m młodsza kategoria ludzi objęta je st „pierw szym ” spadkiem p rak ty k religijnych 48.

Na osobną uwagę zasługują badania szczególnej p rak ty k i nad­ obowiązkowej, jak ą jest pielgrzymka. Dotychczas znane są w tym zakresie badania socjologiczne E. C i u p a k a , W. W i t k o w s k i e ­ go, A. K r y n i c k i e g o , M. F a l k a i R. J u s i a k a 49. P rzy ­ kładowo p rzyjrzyjm y się pielgrzym kom n a Jasną Górę. С i u p а к skoncentrow ał się na pielgrzymce w arszaw skiej. A utor oparł się na obserw acji uczestniczącej, dokonanej przez dwie studentki, biorące udział w pielgrzym ce w 1962 r. Zebrane m ateriały stanow iły pod­ stawę do omówienia społecznych i kulturow ych aspektów piel­ grzymki, s tru k tu ry społecznej uczestników, ich m otywacji oraz kształtow ania się więzi społecznej między pątnikam i. С i u p а к o- w i chodziło przede w szystkim o ogólne rozeznanie w socjologicz­ nym obrazie pielgrzymki. Podobne obserwacje pielgrzym ki w ar­ szawskiej, jednakże za pomocą ankiety rozprowadzonej wśród mło­ dzieży (ogółem 142, co stanowiło 35,5% ogółu rozprowadzonych ankiet), przeprow adził K r y n i c k i . W ażniejsze od tych badań są inne studia tego autora, dotyczące ruchu pielgrzymkowego n a J a ­ sną Górę. Podstaw owym źródłem inform acji, obok m ateriałów archi­ walnych, były badania, jakie K r y n i c k i przeprowadził wśród pielgrzymów w ciągu 1970 r. Objęto nim i osoby przybyłe na Jasną Górę tak zbiorowo, jak indyw idualnie. Ogółem przebadano za po­ mocą ankiety „dużej” (73 pytania) 560 osób, ankiety „m niejszej” (9 pytań) 1000 osób oraz w ywiadu z przew odnikam i grupy 54 oso­ by. A utor stosował także długofalową i bezpośrednią obserwację pątników na Jasnej Górze. W w yniku tych badań m. in. zostało stwierdzone, że pielgrzym ka w dużej mierze przyczynia się do po­ głębienia świadomości religijnej i narodow ej pątników. N ajw ięk­ szym przeżyciem religijnym dla pielgrzymów jest odsłonięcie

obra-48 A. P a w e ł c z y ń s k a , W p o w ia to w y m m ieście, W arszaw a 1964, 52—53.

49 E. C i u p a k , Socjologia cudu i p ie lg rzy m e k , E u h em er 8(1964) n r 1. 41—47; n r 2, 55—64; n r 3, 41—52; n r 6, 41—53; 9(1965) n r 1, 65—77; W. W i t ­ k o w s k i , R ola sa n k tu a riu m m a ryjn eg o w T uchow ie. S tu d iu m socjologicz­ ne, L u b lin 1965 (A rch iw u m KUL); A. K r y n i c k i , U czestnictw o m ło d zie ­ ż y w p ie lg rzy m c e w a rsza w sk ie j. S tu d iu m socjograficzne na p odstaw ie badań a n k ie to w y c h z 1968 r., L u b lin 1970 (A rch iw u m KUL); t e n ż e , Rola p ie l­ g r z y m k i w ży c iu re lig ijn y m ka to lik ó w . S tu d iu m socjologiczne na p rzy k ła d zie Ja sn ej G óry, L u b lin 1972 (A rchiw um KUL); M. F a l k , „ W arm ińskie toste­ r y ” ja k o p rze ja w ży w o tn o śc i re lig ijn e j na p rzy k ła d zie p a ra fii Sętal, L u b lin 1971 (A rchiw um K U L); R . J u s i a k , P o sta w y religijne m ło d zie ży a często­ tliw ość u cze stn ic tw a w pielg rzym ce, L u b lin 1977 (A rchiw um KUL).

P O L S K A S O C J O L O G I A R E L I G I I ₅₁

zu M atki Boskiej (67%), następnie osobista m odlitw a (53,8%), dalej udział we Mszy św. (45%), wreszcie odbycie spowiedzi (27,2%).

Przeprowadzone dotychczas badania nad p raktykam i religijny­ mi, mimo znacznych osiągnięć, odznaczają się pew ną jednostron­ nością. Ja k to ju ż zaznaczono, uwzględnia się w nich głównie iloś­ ciowe aspekty; m niej natom iast poświęca się uw agi intensywności i m otywacji uczestnictw a w nich. Niedocenienie tego aspektu nie pozwala na rozstrzygnięcie problem u, czy są one w yrazem osobo­ wego zaangażowania uczestników, czy też mechanizmów środowi­ skowych. W tym drugim przypadku naw et masowe spełnianie ja ­ kiejś p raktyki nie świadczy jeszcze o religijnym zaangażowaniu katolików. Tak np. L e B r a s stw ierdza, że im bardziej prak ty k i religijne ugruntow ane są w środowisku, ty m mniej zakorzenione są w je d n o stce 50. Badania nad m otyw acją religijnych p rak ty k jeszcze są słabo zaawansowane 51. Uwzględnia się ją w ankiecie czy wywiadzie. Jednakże p ytania kw estionariusza nie pozw alają na peł­ ne wniknięcie w m echanizm y spełniania p rak ty k religijnych.

c) M o r a l n o ś ć r e l i g i j n a

Przez „m oralność relig ijn ą” rozumie się „żywotność m oralnoś­ ci” katolików, tzn. o ile urzeczyw istniają oni w swoim życiu model

moralności katolickiej. Tak pojęta moralność stanow i elem ent re ­ ligijności. W ram ach omawianego n u rtu , mimo nieco odmiennej perspektyw y badawczej, mieszczą się studia podejmowane przez OBOP. Wśród nich na uwagę zasługują badania sondażowe na te ­ m at postaw i w artości m oralnych różnych kategorii ludzi, stosunku społeczeństwa do problem ów przyrostu naturalnego, rozwodów, własności społecznej, życia seksualnego52. Przykładow o p rzy jrzy j­ my się tu taj badaniom H. M a l e w s k i e j . A utorka w oparciu 0 badania w łasne (861 wywiadów z kobietam i-pacjentkam i klinik ginekologicznych i poradni „K ”) oraz badania ankietow e OBOP (2000 osób — próba ogólnopolska), poszukuje zależności między po­ glądami i życiem seksualnym respondentek a jego kulturow ym i 1 psychospołecznymi determ inantam i. M. in. na w ielu miejscach

swojej rozpraw y w ykazała, że stopień religijności badanych stano­ wi doniosły czynnik w kształtow aniu postaw wobec życia seksu­

50 G. L e B r a s , É tudes de sociologie religieuse, dz. cyt., 561.

51 P or. J. M a r i a ń s k i , M o ty w y w ia ry w św ie tle badań socjologicz­ nych, C ollectan ea T heologica 45(1975) z. III, 137—150.

52 P or. A. P o d g ó r e c k i i in n i, P oglądy sp o łe cze ń stw a polskiego na m oralność i praw o, W arszaw a 19711; A. P o d g ó r e c k i — A. K o j d e r , E w olucja św iadom ości p ra w n e j i p o sta w m o ra ln y ch spo łeczeń stw a polskiego, W arszaw a 1972; J . G ó r e c k i — A. P o d g ó r e c k i , R o zw o d y w opinii publicznej, W arszaw a 1964; J. M a l a n o w s k i , S to su n e k spo łeczeń stw a do pro b lem ó w p rzy ro stu naturalnego, W arszaw a 1959; H. M a l e w s k a , K u l­ turo w e i psychospołeczne d e te rm in a n ty życia seksualnego. W arszaw a 1967.

alnego. Istnieje zależność między rygoryzm em religijnym a bra­ kiem satysfakcji seksualnej w pierwszych doświadczeniach, co z kolei w yw iera znaczny wpływ na kształtow anie się późniejszych um iejętności i satysfakcji we współżyciu seksualnym . Zależność ta tłum aczy się konfliktem m otyw acyjnym , tzn., że właściwa przyczy­ na braku satysfakcji w pierwszych doświadczeniach seksualnych znajduje się nie w samej religijności, lecz w przeżywaniu konflik­ tu między pragnieniam i seksualnym i a lękiem wobec przekrocze­ nia norm ety k i katolickiej regulujących współżycie seksualne.

Pew ne prace z zakresu moralności pow stały również w innych ośrodkach socjologicznych, m. in. w KUL i ATK. W pierwszym z tych ośrodków podjęto badania na tem at postaw różnych k ate­ gorii ludzi wobec pracy i własności społecznej oraz etosu pewnych zaw odów 53. Szczególnie interesujące są te ostatnie badania, uwzględniające specyficzną dla danego zawodu problem atykę ety ­ czną, hierarchię wartości, norm y i wzory zachowań m oralnych. J a ­ ko narzędzie badawcze przyjęto m etodę ankiety i wywiadu, zawie­ rających zespoły p y tań dotyczących powyższej problem atyki. Bada­ nie etosu zawodowego nie jest łatw e, dlatego też uwzględnia się zawody bardziej eksponowane w społeczeństwie, jak zawód inży­ niera, lekarza, pracow nika naukowego, duchownego itd. W drugim z w ym ienionych ośrodków prowadzi się badania nad świadomością m oralną, problem am i pracy zawodowej, alkoholizm em 54. Studia podejmowane w ATK koncentrują się zwykle na różnych grupach ludzi związanych z Kościołem poprzez udział w praktykach reli­ gijnych. Tak np. T. W o ł o s z y n przebadał za pomocą ankiety w 1970 r. 240 osób spośród uczęszczających na katechizację w W ar­ szawie oraz w 1972/73 r. 320 osób spośród uczęszczających na nie­ dzielną Mszę św. w W arszawie i Radomiu. Tem atem badań była świadomość m oralna katolików. Mimo uw zględnienia w badaniach ludzi w jakiś sposób religijnie aktyw nych, wykazano, że moralność jest przeważnie traktow ana jako rzeczywistość autonomiczna w sto­ sunku do religii. Stwierdzono także, iż istotną cechą moralności jest współcześnie nie tyle powinność, w artość, norm a ogólna, kon­ k retn a sytuacja, ile raczej realna osoba; je st ona racją k o n stytuu ­ jącą moralność.

53 P o r. np. J. Ś l ą z a k , M odel „dobrego ro b o tn ik a ” w opinii w y b ra n y c h ka teg o rii p ra c o w n ik ó w p rze m y sło w y c h , L u b lin 1977 (m aszynopis); J . K r ó l , S to su n e k p ra c o w n ik ó w za k ła d u pracy do w łasności społecznej, L u b lin 1977 (m aszynopis); M. G o ź d z i a l s k a , P ro b le m y ety c zn e zaw odu lekarza, L u ­ blin 1976 (m aszynopis).

54 P or. np. T. W o ł o s z y n , Z badań nad św iadom ością m oralną, W a r­ szaw a 1976 (m aszynopis); S. S t r a d o m s k i , P ro b le m y pracy za w o d o w ej sta w ia n e p rze z pracę, W arszaw a 1976 (m aszynopis); S. O l e j a r z , A lk o h o ­ liz m na w si na p rzy k ła d z ie dw óch w si pow . ko n iń skieg o , W arszaw a 1972 (m aszynopis).

Badania nad m oralnością są słabo zaawansowane, zresztą nie tylko w Polsce, ale także w świecie. W ysunięte przez M. O s s o w ­ s k ą postulaty w tym zakresie są w dalszym ciągu a k tu a ln e ss. M. in. godny uwagi socjologów jest postulat dotyczący badania ele­ m entarnych norm m oralnych.

Jak można wnioskować z tego dość ogólnego przeglądu badań podejmowanych w ram ach podstawowych param etrów religijności, jedne z nich są bardziej, inne mniej zaawansowane. Badania nad postawami religijnym i i p raktykam i religijnym i bardziej rozw ijały się w latach sześćdziesiątych niż później, zaś badania nad m oral­ nością przez cały ten okres były traktow ane m arginalnie. Ogólnie można powiedzieć, że w szystkie studia z w ielu względów są nie­ wystarczające dla dokonania syntezy, a w konsekw encji dla w y­ tworzenia jakiegoś obrazu religijności katolickiego społeczeństwa w Polsce w zakresie omówionych param etrów . To, czego można do­ konać, sprowadza się do tzw. hipotez uogólniających.

2. Badania wspólnot i instytucji religijnych

Drugi kierunek badań koncentruje się na problem atyce wspól­ not i in sty tu cji religijnych. Przedm iotem badań z jednej strony jest wspólnota rodziny z jej religijną funkcją, parafia utożsam iana często ze społecznością lokalną oraz szersze środowiska społeczne względnie naw et całe regiony, z drugiej zaś in sty tu cja zakonów i kapłaństw a oraz organizacja czasu wolnego księży. W ram ach tej problem atyki mieści się także socjologia ruchów społeczno-religij- nych, które mniej lub bardziej p rzyjm ują wspólnotowy charakter. W badaniach wspólnot i in stytucji religijnych różni autorzy stoso­ wali odmienne m etody i techniki, najczęściej jednak posługiwano się m etodą monograficzną. Zm ierzały one do wszechstronnego uchwycenia zjawisk religijnych w kom pleksie uw arunkow ań eko­ nomicznych, społecznych i kulturow ych.

Badania socjoreligijne nad rodziną w Polsce prow adzi Zakład Socjologii Religii KUL. W ram ach ich można wyróżnić dwa n u rty : pierwszy dotyczy w pływ u środowiska rodzinnego na religijność dzieci, zaś drugi — przem ian religijnej funkcji rodziny. W obydwu nu rtach badań stosuje się jako narzędzia grom adzenia m ateriału metodę ankiety, w yw iadu i obserw acji (pośredniej i bezpośredniej). Próbę reprezentatyw ną ustala się metodą losowania.

Gdy chodzi o w pływ środowiska rodzinnego na religijność dzie­ ci, dotychczas zrealizowano już około 20 badań w różnych środo­ wiskach społecznych (wiejskim i miejskim). W oparciu o te badania została napisana przez К. В e ł c h a rozpraw a syntetyzująca

P O L S K A S O C J O L O G I A R E L I G I I 5 3

w szystkie w y n ik i56. A utor wykazał, że cechy religijności dzieci zbliżone są do cech religijności rodziców. M atki i córki są bardziej religijne niż ojcowie i synowie. Stwierdzono także, że im bardziej religijni rodzice, ty m bardziej religijne dzieci. S tan religijności dzieci uw arunkow any jest nie tylko charakterem środowiska lokal­ nego, ale także społecznym typem rodziny.

Szereg badań zrealizowano również n a tem at przem ian relig ij­ nej funkcji ro d z in y 57. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje obszerne studium J. S t y r n y. A utor określił funkcję re^grjjną rodziny jako zespół faktycznie pełnionych przez nią czynności reli­ gijnych i ich skutki. W szczególności przyjął trzy kom ponenty tej funkcji: rodzinne prak ty k i religijne, kultyw ow anie zwyczajów lu- dow o-religijnych oraz w ew nątrzrodzinne oddziaływania religijno- -m oralne. Badania zostały zrealizowane w dwóch wioskach — tr a ­ dycyjnej i zurbanizow anej, przy czym objęto nim i wszystkie rodzi­ ny obydwu wiosek (ogółem 484). Biorąc pod uwagę p aram etry re­ ligijnej funkcji rodziny, autor wykazał, że zm iany dokonują się w każdym z nich. W zakresie p rak ty k zaobserwowano, że zanika­ ją przede w szystkim prak ty k i „domowe”, u trzym u ją się natom iast p rak ty k i niedzielne, przy czym zm niejsza się, zwłaszcza gdy chodzi o ojców, częstotliwość udziału w nich. Pew ną nowością jest nato­ m iast wspólne przeżywanie niedziel i świąt. W zakresie zwyczajów religijno-ludow ych stwierdzono, że zanikają one zdecydowanie, szczególnie w śród młodszego pokolenia. N ajbardziej kurczą się zwy­ czaje związane z gospodarstw em oraz ry ty o charakterze magicz­ nym. U trzym ują się natom iast ry ty nie m ające magicznego charak­ te ru oraz p rak ty k i związane z rodziną, jednakże tracą one religijny charakter. W zakresie w ew nątrzrodzinnych oddziaływań wycho­ wawczych zanikają tzw. oddziaływania niezamierzone, natom iast in tensyfikują się działania zamierzone. W ty m drugim przypadku zaobserwowano, że w badanych rodzinach w ystępuje nie tylko od­ działyw anie starszego pokolenia na młodsze pod względem relig ij­ nym, ale także oddziaływanie dzieci na rodziców. Zasygnalizowane tu taj zm iany bardziej zaznaczają się w środowisku zurbanizow anym niż w środowisku tradycyjnym .

Spośród studiów nad parafią i szerszymi środowiskami społecz­ nym i najbardziej dotychczas zostały upowszechnione badania E. С i u p а к a. W większości dotyczyły one tradycyjnej relig ij­

56 К . В e ł с h, Ś ro d o w isko ro d zin n e a relig ijn o ść d zieci w św ietle sta n u badań socjologicznych w Polsce, L u b lin 1976 (A rchiw um KUL).

57 P o r. in fo rm ac je z a w a rte w a rty k u le : W. P i w o w a r s k i e g o , P rze­ m ia n y re lig ijn e j fu n k c ji ro d zin y — p ro b le m a ty k a i h ip o tezy, S tu d ia W a r­ m ińskie, t. X I, O lsztyn 1974, 405—453; J. S t y r n a, P rze m ia n y re lig ijn ej fu n k c ji ro d zin y w śro d o w isk u w ie js k im (na p r zy k ła d z ie w y b ra n y c h w si pow. tarnow skiego), L u b lin 1975 (A rchiw um KUL).

P O L S K A S O C J O L O G I A R E L I G I I _{5 5}

ności ludowej. A utor wprowadza rozróżnienie między „modelem” i „wzorem” katolicyzm u. Pierw szy utożsam ia z uniw ersalnym sys­ temem praw d w iary oraz zasad m oralnych i kultow ych Kościoła, drugi zaś z system em k u ltu ry religijnej. „Wzory katolicyzm u” sta­ nowią właściwy przedm iot badań socjologicznych. Precyzując je bliżej, autor pisze: „wzorem katolicyzm u będą zachowania, postawy i organizacja całokształtu życia religijnego, czyli religijność w praktycznym tego słowa znaczeniu, ukształtow ana w arunkam i lokalnej k u ltu ry w dziedzinie pracy zawodowej, wypoczynku, ży­ cia rodzinnego, poziomu k u ltu ry umysłowej, obyczajowo-moralnej itp.” 58 W tym praktycznym katolicyzmie w ystępują dwie tenden­ cje: wyznaniowa solidarność grupy, niezależnie od stopnia znajo­ mości doktrynalnej strony religii, oraz przystosow ania treści dokt­ ryn, dogmatów do w arunków i poziomu k u ltu ry społeczności wy­ znawców. Tendencje te spraw iają, że katolicyzm ludow y odznacza się dwoistością ujaw niającą się w jego podstawowych elem entach. Spośród nich С i u p а к bierze pod uwagę: łączenie religijności z innym i, niereligijnym i w artościam i i w zorami społecznymi, swoi­ stą selekcję treści doktrynalnej i dogmatycznej, swoisty sposób identyfikacji z ogólnym modelem katolicyzm u poprzez zbiorową przynależność do parafii oraz swoistą świadomość religijną prefe­ rującą określone stereotypy światopoglądowe i m oralne 59. Na pod­ stawie przyjętych rozróżnień, stanowiących w ynik refleksji nad do­ tychczasowymi badaniam i katolicyzm u ludowego, autor wysuwa szereg postulatów w odniesieniu do badań społeczności lokalnych.

P roblem atyka socjoreligijna w ystępująca w pracach C i u p a - k a, relacjonujących w yniki w ielu badań prow adzonych w różnych środowiskach na teren ie Polski, je st dość szeroka. P race te obejm u­ ją właściwie cały w achlarz zagadnień związanych z katolicyzmem ludowym i jego p rzem ian am i60. K oncentrują się one na grupie pa­ rafialnej, in stytu cji kapłaństw a, cechach charakterystycznych reli­ gijności ludowej, m iejscach cudownych, pielgrzym kach i odpustach, powiązaniach katolicyzm u z narodem , przem ianach religijności, lai­ cyzacji społeczeństwa polskiego itd. Dodać trzeba, że au to r dokonał pierwszych syntez uogólniających badania nad katolicyzmem polskim.

Zbliżone pod względem m etody do studiów C i u p a k a są prace badawcze J. M a l a n o w s k i e g o o przem ianach funkcji p a ra fii61 oraz K. A d a m u s - D a r c z e w s k i e j o p arafii w iej­

58 E. С i u p a k, Socjologia k a to lic y zm u ludow ego w Polsce, Człow iek i Św iatopogląd 1971, n r 1, 83.

59 T a m że, 85.

80 P or. E. С i u p a k, K a to lic y zm lu d o w y w Polsce, W arszaw a 1973, 81 J. M a l a n o w s k i , P rze m ia n y społeczne w p o d w a rsza w sk im m ia ste ­ c zk u w latach 1938—1960, W arszaw a 1964.