wstęp
Zapewnienie bezpieczeństwa jest jednym z najważniejszych zadań kształtu-jących politykę państwa. Współcześnie można zauważyć zmianę myślenia i definiowania terminu „bezpieczeństwo”. Twórcy definicji zaczynają posze-rzać zakres zarówno podmiotowy, jak i przedmiotowy tego terminu, traktu-jąc go wszechstronnie. Nie tak dawno jeszcze punktem odniesienia dla analizy środowiska międzynarodowego był wymiar wojskowy i związany z nim wy-ścig zbrojeń. Ewolucja środowiska międzynarodowego spowodowała koniecz-ność dokonania przewartościowania i poszerzenia zakresu tego pojęcia. Obec-nie poza tradycyjObec-nie postrzeganym wymiarem militarnego bezpieczeństwa coraz częściej prowadzone są badania na temat pozamilitarnych wymiarów bezpieczeństwa, w tym: politycznego, ekonomicznego, ekologicznego, spo-łecznego i kulturowego1 a także energetycznego.
W celu zrozumienia terminu bezpieczeństwo energetyczne niezbędne jest określenie jego istoty, w tym rozróżnienie sposobu definiowania tego pojęcia przez dwa współcześnie dominujące nurty badawcze w stosunkach
międzyna-1 M. Paszkowski, Specyfika badań politologicznych nad myślą polityczną w zakresie
bez-pieczeństwa energetycznego państwa, „Humanities and Social Sciences” 2015, vol. XX, 22 (2),
s. 99–100.
Luiza Wyrębkowska
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku Arkadiusza Czwołka, Piotra Siemiątkowskiego, Patryka Tomaszewskieo
rodowych, czyli realizmu2 oraz liberalizmu3. Obie szkoły teoretyczne zdecydo-wanie odmiennie traktują to zagadnienie. Dla realistów jedynym podmiotem stosunków międzynarodowych jest państwo, które dąży do wzmocnienia su-werenności rozumianej jako niezależność od czynników zewnętrznych. Od-nosząc takie podejście do bezpieczeństwa energetycznego, należy wskazać, że podmiotem analizy w odniesieniu do paradygmatu realistycznego jest pań-stwo. Dlatego też dla zwolenników tego nurtu, przy uwzględnieniu silnie eks-ponowanego interesu państwa, istotne jest zagwarantowanie bezpieczeństwa energetycznego poprzez zapewnienie stabilnych dostaw surowców, z uwzględ-nieniem tras i kierunków ich importu. Państwo nie mające wystarczających zasobów surowców energetycznych mogących zapewnić niezależność energe-tyczną może zostać wzmocnione jedynie poprzez politykę zróżnicowania im-portu (dywersyfikacji)4.
Zwolennicy nurtu liberalnego odmiennie traktują problem bezpieczeń-stwa. Ostatecznym celem państwa jest bowiem dobrobyt i pomyślność społe-czeństwa, dlatego decydujące są przede wszystkim kwestie ekonomiczne i spo-łeczne. Odnosząc tak rozumiane podejście do bezpieczeństwa energetycznego, należy wskazać, że zwolennicy orientacji liberalnej za konieczne uznają za-gwarantowanie obywatelom dostaw surowców energetycznych w odpowied-nich cenach. W ich ocenie celem państwa powinny być zapewnienie rozwoju i ochrona indywidualnych praw jednostek ludzkich. Zwolennicy tego podej-ścia w ograniczonym zakresie zwracają uwagę na źródło pochodzenia surow-ców energetycznych5.
Pomimo pewnych różnic w podejściu do bezpieczeństwa energetycznego należy zauważyć, że istnieje pewien wspólny trzon obu przedstawionych po-wyżej szkół– pewność dostaw i akceptowalność cen energii. Pozostałe elemen-ty wynikają zaś w głównej mierze z indywidualnej hierarchii wartości istot-nych dla zwolenników określoistot-nych nurtów6.
2 Na temat nurtu realistycznego zob. S. Burchill, Realizm i neoliberalizm, [w:] Teorie
stosun-ków międzynarodowych, red. S. Burchill i in., Warszawa 2006, s. 97–119; J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Warszawa 2007, s. 58–102; R. Jackson,
G. Sørensen, Wprowadzanie do stosunków międzynarodowych. Teorie i kierunki badawcze, Kra-ków 2006, s. 69–109.
3 Na temat nurtu liberalnego zob. S. Burchill, Liberalizm, [w:] Teorie stosunków
międzynaro-dowych red. S. Burchill i in., Warszawa 2006, s. 46–92; R. Jackson, G. Sørensen, op. cit., s. 111–146.
4 M. Paszkowski, op. cit, s. 101. 5 Ibidem, s. 101–102.
6 P. Kmiecik, Istota i zakres bezpieczeństwa energetycznego, www.nowastrategia.org.pl/isto-ta-i-zakres-bezpieczenstwa-energetycznego/ [11.09.2018].
Celem niniejszego rozdziału jest charakterystyka prawnych i pozapraw-nych instrumentów, którymi dysponuje państwo aby zapewnić bezpieczeń-stwo energetyczne na rynku przesyłu i magazynowania ropy naftowej oraz pa-liw płynnych. Autorka przychyla się bowiem do postrzegania bezpieczeństwa energetycznego w ujęciu realistycznym.
1. Bezpieczeństwo energetyczne
Ustawa prawo energetyczne w art. 3 pkt 16 definiuje bezpieczeństwo energe-tyczne jako „stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspekty-wicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicz-nie i ekonomicztechnicz-nie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środo-wiska”7. Jednym z elementów bezpieczeństwa energetycznego jest bezpieczeń-stwo paliwowe zdefiniowane w art. 2 pkt 1 ustawy o zapasach ropy naftowej, produktów naftowych i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytu-acjach zagrożenia bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku naftowym, jako stan umożliwiający bieżące pokrycie zapotrzebowania od-biorców na ropę naftową, produkty naftowe i gaz ziemny, w określonej wiel-kości i czasie, w stopniu umożliwiającym prawidłowe funkcjonowanie gospo-darki8.
Poziom bezpieczeństwa energetycznego uzależniony jest od wielu zmien-nych, a do najważniejszych z nich należą: stopień zrównoważenia popytu i po-daży na energię i paliwa, z uwzględnieniem aspektów strukturalnych i prze-widywanego poziomu cen, zróżnicowanie struktury nośników energii tworzą-cych krajowy bilans paliwowy, stopień zdywersyfikowania źródeł dostaw przy akceptowalnym poziomie kosztów oraz przewidywalnych potrzebach, stan techniczny i sprawność urządzeń i instalacji, w których następuje przemiana energetyczna nośników energii, oraz systemów transportu, przesyłu i dystry-bucji paliw i energii, stany zapasów paliw w ilości zapewniającej utrzymanie ciągłości dostaw do odbiorców, uwarunkowania ekonomiczne funkcjonowa-nia przedsiębiorstw energetycznych i ich wyniki finansowe, kondycja ekono-miczno-finansowa użytkowników paliw i energii, zarówno gospodarstw
do-7 Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 Prawo energetyczne, t.j. Dz. U. 2018, poz. 755.
8 Ustawa z dnia 16 lutego 2007 o zapasach ropy naftowej, produktów naftowych i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku naftowym, t.j. Dz. U. 2018, poz. 1323.
mowych, jak i przedsiębiorstw, stan lokalnego bezpieczeństwa energetyczne-go, tj. zdolność do zaspokojenia potrzeb energetycznych na szczeblu lokalnych społeczności9.
Tak rozumiane pojęcie bezpieczeństwa energetycznego nie jest jedyną de-finicją funkcjonującą w obrocie prawnym, szczególnie międzynarodowym. Organizacja Narodów Zjednoczonych w raporcie dotyczącym światowego rynku energii zdefiniowała bezpieczeństwo energetyczne jako „dostępność energii w każdym czasie, w różnych formach, w wystarczającej ilości i po roz-sądnej cenie”10.
W prawie wspólnotowym bezpieczeństwo energetyczne zyskało miano priorytetu jako element bezpieczeństwa publicznego po raz pierwszy w spra-wie C-72/83 Campus Oil. W postępowaniu przed Trybunałem Spraspra-wiedliwo- Sprawiedliwo-ści, irlandzki Sąd Najwyższy zadał pytanie, czy nałożenie na irlandzkich im-porterów paliw, ustawowego wymogu nabywania 35% zapotrzebowania w je-dynej w kraju rafinerii ropy naftowej Whitegate, w którym jedynym udzia-łowcem było przedsiębiorstwo publiczne Irish National Petroleum Corpora-tion Limited (INPC), po cenach urzędowych jest środkiem analogicznym do ograniczeń ilościowych z art. 28 – 30 TWE. Irlandzki rząd powoływał się na fakt, iż podmiot publiczny nabył tę rafinerię w sytuacji, gdy jej prywatny wła-ściciel, zamierzał ją zamknąć, czego konsekwencją byłaby sytuacja, w której nie istniałby żaden podmiot o takim profilu działalności, wobec czego całość dostaw paliwa musiałaby być importowana spoza terytorium Irlandii. Był to jedyny powód uzasadniający ustanowienie obowiązku o charakterze publicz-no-prawnym, a importerzy wskazywali, że sytuacja ta miała podłoże czysto ekonomiczne. Trybunał stwierdził, że warunkiem do powoływania się na wy-łączenia z art. 30 TWE przez państwa jest brak innych przepisów wspólno-towych gwarantujących odpowiednią ochronę ich interesów. Pomimo faktu, że wówczas obowiązywały przepisy dotyczące ochrony rynku wspólnotowego przed kryzysem energetycznym, Trybunał uznał, że „produkty petrochemicz-ne z uwagi na ich wyjątkowe znaczenie jako źródeł epetrochemicz-nergii we współczespetrochemicz-nej gospodarce mają fundamentalne znaczenie dla istnienia państwa, nie tylko ze względu na fakt, iż jest na nich oparta gospodarka, ale także zależą od nich 9 Obwieszczenie Ministra Gospodarki i Pracy z 1.07.2005 w sprawie polityki energetycz-nej państwa do 2025 r., „Monitor Polski” 2005, nr 42, poz. 562.
10 World Energy Assessment: Energy and the Challenge of Sustainability, United Nations Development Programme, Nowy Jork 2000 s. 113.
istotne usługi publiczne, a nawet przetrwanie obywateli. Przerwa w dostawach produktów petrochemicznych mogłaby stanowić poważny uszczerbek dla bez-pieczeństwa publicznego, którego ochronę dopuszcza art. 36 Traktatu”11.