W teorii i praktyce edukacji dla bezpieczeństwa coraz częściej rozróżnia się bezpieczeństwo personalne i strukturalne. Te dwie kategorie pojęciowe nie zawsze znajdują w miarę wyczerpujące wyjaśnienie i często– w zależności od dyscypliny naukowej, którą reprezentuje określony autor – są różnie interpretowane.
Wydaje się, że skoro wszelkie definicje bezpieczeństwa koncentrują się na zapewnieniu ochrony jednostkom ludzkim, społecznościom i
8 T. Siuda, Kształcenie i wychowanie młodzieży na rzecz bezpieczeństwa, Warszawa 2007, s. 20.
tucjom, to istnieje związek przyczynowo-skutkowy między zaspokajaniem potrzeby bezpieczeństwa konkretnej jednostce i istnieniem bezpie-czeństwa struktur, w których jest ona usytuowana. Przyjmując za podsta-wę mojej refleksji hierarchię potrzeb Abrahama Masłowa, mogę stwierdzić, że na poczucie bezpieczeństwa składają się dobre, niezaburzone kontakty z otoczeniem, umiejętność dostosowania się do ciągłych zmian w otoczeniu społecznym i przyrodniczym, a także posiadanie oparcia w społeczeństwie, w tym w najbliższym kręgu9.
Jeśli mówi się o bezpieczeństwie personalnym, to warto podkreślić, że obejmuje ono wiele zagadnień charakterystycznych dla dynamiki zmian, jakie są współcześnie udziałem nie tylko dorosłych, ale również dzieci i młodzieży. Niemal powszechny jest już dzisiaj pogląd, że mimo postępu cywilizacyjnego, poszukiwanie tożsamości przez młodzież i rozwiązywanie przez nią własnych problemów psychicznych odbywa się na ogół chao-tycznie, metodą prób i błędów.
Szczególnie istotne jest nasilone w okresie dorastania pobudzenie emocjonalne, które – jak twierdzi I. Obuchowska – uzewnętrznia się w in-tensywności zachowania, najbardziej widocznej wówczas, gdy młodzież przebywa w grupie10. Niewystarczające przygotowanie młodych ludzi do racjonalnego obchodzenia się z własnymi i cudzymi emocjami może w istotny sposób pogorszyć stan bezpieczeństwa personalnego.
Wiąże się to bezpośrednio z wystąpieniem stresów i kryzysów szkolnych, a niekiedy także lęku o egzystencję społeczną.
A. Kępiński zwraca uwagę na niepokój jako swoisty przejaw lęku przed nieznanym. „Nieokreślony niepokój jest (...) przeżyciem związanym z samym faktem istnienia i występuje u każdego człowieka, zwłaszcza w sytuacjach, w których trzeba wyjść ze zwykłych automatyzmów życiowych i szukać nowej drogi”11.
Bezpieczeństwo personalne umacnia się wówczas, gdy człowiek po-trafi refleksyjnie podjąć zasadny wysiłek, by żyć na miarę swoich wyobra-żeń i oczekiwań. Oczywiście zagadnienie to jest wyjątkowo złożone, bo-wiem wymaga uwzględnienia preferowanych przez poszczególne jednostki ludzkie wartości i występujących powiązań między celami indywiduali-stycznymi i społecznymi.
Ponadto, jak twierdzi Marta Kamińska-Feldman, jednostka może być autonomiczna emocjonalnie i intelektualnie, a zarazem skłonna
9 A. Maslow, Motywacja i osobowość, Warszawa 1994, s. 19.
10 I. Obuchowska, Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców, Warszawa 1996, s. 67-68.
11 A. Kępin ski, Lęk, Krako w 2002, s. 8.
mywać relacje z innymi, bądź też może nie mieć autonomicznego znacze-nia, pozostając wyłącznie w roli człowieka kolektywu12.
Dla realizatorów celów i zadań edukacji ukierunkowanej na przeciw-stawianie się zagrożeniom bezpieczeństwa, pojęcie indywidualności wyra-żającej się intelektualną autonomią ma istotne znaczenie. Okazuje się bo-wiem, że jednostka ludzka autonomiczna intelektualnie i emocjonalnie czę-ściej ceni więzi partnerskie, a także normy i cele społeczne.
Bezpieczeństwo personalne odczuwane przez jednostkę ludzką ma swój wewnętrzny i zewnętrzny kształt, co wyraźnie uwidacznia się wów-czas, gdy zachodzi konieczność przeciwstawienia się określonym zagro-żeniom. W aspekcie wewnętrznym, gdy za punkt wyjścia przyjmiemy po-trzebę bezpieczeństwa, należy zwrócić uwagę na system wartości czło-wieka, ceniącego wolność, poczucie godności, sprawiedliwość, odpowie-dzialność itp., a przez to przekonanego, że można i trzeba przeciwstawić się złu, zagrożeniom lub sytuacjom trudnym13.
W aspekcie zewnętrznym najważniejszą kwestią bezpieczeństwa personalnego jest zdolność do przejawiania aktywności, tworzenie siebie, wychodzenie poza granice respektowanych standardów i wiara w prze-trwanie. Z tego głównie powodu współczesna edukacja dla bezpieczeństwa powinna być formą tworzenia takich sytuacji dydaktycznych, w których uczeń może opanować wiadomości i umiejętności niezbędne w radzeniu sobie z nieoczekiwanymi zagrożeniami”14.
Im częściej uczeń staje wobec problemu wymagającego nie tylko posłużenia się znaną wiedzą i opanowanymi umiejętnościami oraz zasto-sowania określonych rozwiązań, tym większe jest prawdopodobieństwo, że będzie go cechowała zdolność przewidywania zdarzeń. W efekcie moż-liwe jest skuteczne łagodzenie strachu i lęku wobec zagrożeń oraz stymu-lowanie aktywnego i samodzielnego działania.
Bezpieczeństwo personalne rozpatrywane w aspekcie zaspokajania takich potrzeb, jak: niezależność, spokój, przetrwanie, posiadanie, pewność rozwoju, brak zagrożenia, istnienie, tożsamość, realizacja swoich możliwo-ści, staje się współcześnie istotnym elementem szeroko rozumianej dzia-łalności wychowawczej zarówno w szkole, jak i w rodzinie, w środkach masowego przekazu, w grupie rówieśniczej i w różnego rodzaju
12 M. Kamin ska- Feldman, Związki poznawcze indywidualizacji z efektem asymetrii w spostrzeganiu dystansów ja- inni jako miara stereotypów społecznych, [w:] Jednostka i społeczeństwo, pod red. M. Lewickiej, Gdan ska 2002, s. 192.
13 T. Siuda, Kształcenie i wychowanie młodzieży na rzecz bezpieczeństwa, Warszawa 2007, s. 25.
14 R. Stępien R., Edukacja szkolna, a bezpieczeństwo państwa, „Edukacja dla Bezpieczen stwa” 2000, nr 1, s. 5.
cjach oraz stowarzyszeniach. Ma także swój kontekst psychoprofilaktycz-ny, socjalny i kulturowy.
Wobec coraz częstszych przypadków agresji, uzależnień, nerwic, niepewności i lęków w środowisku szkolnym, niezbędne jest kreowanie dobra, rozwijanie uczuć pozytywnych i kształtowanie zdolności obcho-dzenia się z własnymi oraz cudzymi emocjami.
Umacnianie bezpieczeństwa personalnego ma ścisły związek z wła-ściwym interpretowaniem i racjonalizowaniem bezpieczeństwa struktural-nego, współtworzonego przez określone instytucje rządowe i samorządo-we, respektującego zapisy konstytucyjne, przestrzegającego prawa i zatro-skanego losem obywateli (społeczeństwa, narodu).
W praktyce życia społecznego bezpieczeństwo strukturalne jawi się jako swoisty paradygmat założeń teoretycznych, uregulowań prawnych, świadomości obronnej społeczeństwa, kompetencji w obszarze rozpozna-wania zagrożeń i przeciwdziałania im oraz edukacji dla bezpieczeństwa15.
Szkoła jako bardzo ważna instytucja oświatowa nie może pozosta-wać poza głównym nurtem refleksji służącej poprawie bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego. Nauczyciele powinni systematycznie wzbo-gacać swoją misję edukacyjną różnymi formami wsparcia ze strony śro-dowiska lokalnego tak, aby bezpieczeństwo personalne uczniów było efek-tem działań także wyspecjalizowanych instytucji i osób, odpowiedzialnych za sprawy socjalne, stan przestępczości, życie kulturalne, pomoc społeczną doskonalenie zawodowe, przeciwdziałanie bezrobociu, obronę cywilną i likwidację skutków występowania wszelkich zagrożeń.
Wydaje się, że zakresy treściowe pojęć: bezpieczeństwo personalne i bezpieczeństwo strukturalne obejmują wiele zagadnień wspólnych, cha-rakterystycznych dla społeczeństwa obywatelskiego, w którym siła insty-tucji państwa jest pochodną takiego przygotowania intelektualnego i za-wodowego, podmiotowo traktowanych obywateli, które zapewnia aktywny i twórczy ich udział w kształtowaniu wizji przyszłości naszego kraju w glo-balnym świecie.
Ma zatem rację Cz. Banach, który twierdzi, że „w systemie nowej edukacji – okresu transformacji – należy ustrzec się starych błędów, tj. prób nowej ideologizacji kształcenia i wychowania oraz utrzymywania centralizacji, dyrektywności, uniformizacji i biurokracji w systemie kształ-cenia i zarządzania szkołami, a także izolowania szkoły od społecznego otoczenia i praktyki życia”16.
W refleksji nad współczesnymi zagrożeniami bezpieczeństwa, tak w obszarze personalnym (jednostkowym), jak i strukturalnym
15 J. Kunikowski, Wiedza i edukacja dla bezpieczeństwa, Warszawa 2002, s. 78.
16 Cz. Banach, Polska szkoła i system edukacji. Przemiany i perspektywy, Torun 1999, s. 27.
cjonalnym) szkoła jest nie tylko obecna, ale też ma do spełnienia coraz więcej zadań, co staje się jednym z głównych wyzwań wobec dyrektorów placówek oświatowych i nauczycieli.