Nieprawidłowości w zakresie rozwoju społecznego są najbardziej charak-terystycznym objawem zaburzeń autystycznych. Nieprawidłowości te od początku określiły nazwę „autyzm”, co tłumaczone jest jako: „być zamknię-tym w sobie”, „nie uczestniczyć w..”, „posiadać zaburzone kontakty” i sta-nowią one grupę specyficznych i zróżnicowanych zaburzeń, zarówno w sensie ilościowym jak i jakościowym. Jak podkreśla większość badaczy10, chociaż specyficzność zaburzeń relacji społecznych i komunikacji interper-sonalnej stanowi zasadniczy element definicji zaburzeń autystycznych, funkcjonowanie osób z autyzmem w tej sferze jest bardzo zróżnicowane.
Zaburzenia interakcji społecznych manifestowane są zarówno na poziomie komunikacji niewerbalnej (kontakt wzrokowy, mimika, gestyku-lacja), jak i werbalnej. Dzieci autystyczne charakteryzuje brak emocjonal-nej wzajemności (nie modulują one zachowań odpowiednio do społecz-nych oczekiwań, nie reagują na emocje inspołecz-nych), brak dążenia do dzielenia wspólnego pola uwagi poprzez dzielenie się radościami, zainteresowania-mi lub osiągnięciazainteresowania-mi z innyzainteresowania-mi ludźzainteresowania-mi. Cechuje je także brak świadomości istnienia innych osób lub ich odczuć, nieoczekiwanie pomocy i wsparcia ze strony innych, lub oczekiwanie stereotypowych form pomocy. Osoby auty-styczne charakteryzuje zmniejszona umiejętność uczestniczenia w zaba-wach o charakterze społecznym, brak zdolności nawiązywania przyjaźni rówieśniczych. Bardzo duże trudności sprawia im rozpoznawanie w za-chowaniu innych ludzi elementów o znaczeniu społecznym i emocjonal-nym11.
Jak podkreśla Pisula12 dzieci autystyczne częściej szukają kontaktu z osobami dorosłymi, nie okazują zainteresowania tym co interesuje ich rówieśników. Poważne ograniczenie u dzieci autystycznych umiejętności
9 Diagnstic…, op. cit.
10 U. Frith, Autyzm i zespół Aspergera, PZWL, Warszawa 2005; E. Pisula, Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. Autyzm, GWP, Sopot 2012.
11 J. Kruk-Lasocka, Autyzm czy nie autyzm?: problemy diagnozy i terapii pedagogicznej ma-łych dzieci, Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji, Wrocław 1999.
12 E. Pisula, Małe…, op. cit.
naśladowania jest kolejną przyczyną trudności z nawiązywaniem relacji rówieśniczych.
Specyfika i kierunek rozwoju społecznego danego dziecka nie są sta-tyczne i mogą się zmieniać w miarę upływu czasu. Podkreślić należy iż gra-nice między wymienionymi wyżej grupami są płynne. Frith13 podważa słuszność powszechnej opinii zakładającej, że dzieci autystyczne unikają kontaktu z innymi ludźmi. Według tej autorki dzieci autystyczne nie posia-dają umiejętności nawiązywania pełnego kontaktu z drugą osobą lub robią to w sposób nietypowy. Obrazują to eksperymenty Hermelin i Oconnor14, w których oceniono dystans fizyczny dzielący dziecko autystyczne od róż-norodnych obiektów umieszczonych w pomieszczeniu. Z badań wynika, że dzieci autystyczne podobnie jak nieautystyczne spędzały więcej czasu w pobliżu realnej osoby, nie potrafiły z nią natomiast nawiązać pełnego kontaktu.
Powszechne przekonanie, iż wszystkie dzieci autystyczne unikają kontakty wzrokowego również jest niejednoznaczne. Zdaniem Frith15 stwierdzenie o unikaniu kontaktu wzrokowego jest pewnego rodzaju mi-tem. Zakładając, iż kontakt wzrokowy jest bardzo ważnym elementem ko-munikacji – dla dzieci autystycznych, które nie rozumieją stanów umysłu leżących u podstaw różnego rodzaju spojrzeń – kontakt wzrokowy jest ma-ło istotny i nie spełnia funkcji komunikacyjnych. Nieadekwatność społecz-na kontaktu wzrokowego polega społecz-na tym, że dzieci autystyczne nie patrzą na partnera interakcji lub uporczywie wpatrują się w twarz drugiej osoby.
Z badań Dawsona i in.16 wynika, że dzieci autystyczne nie różnią się od dzieci prawidłowo rozwijających się przeciętną możliwością uśmiecha-nia się i utrzymywauśmiecha-nia kontaktu wzrokowego. Odnotowano natomiast ob-niżoną zdolność łączenia uśmiechu z kontaktem wzrokowym.
Wyrażanie emocji i umiejętność rozpoznawania emocji przez dzieci autystyczne jest kolejnym zagadnieniem budzącym wśród badaczy wiele kontrowersji. Według Hobsona17 dzieci autystyczne mogą nie zwracać uwagi na stan emocjonalny innych osób, występują u nich problemy z róż-nicowaniem emocji, same także wykazują nieprawidłowości w ekspresji nawet prostych emocji.
13 U. Frith, Autyzm…, op. cit.
14 Ibidem.
15 Ibidem.
16 G. Dawson, L. Klinger, A. Lewy, Subgroups of autistic children based on social behawior display distinct patterns of brain activity, „Journal of Abnormal Child Psychology” 1995, no. 23, pp. 569-583.
17 R. Hobson, On acquiring knowledge abort people and the capicity to pretend: Response to Leslie, „Psychological Review”, 1990, no. 97, pp. 114-121.
Gillberg18 twierdzi, iż autyzm traktować należy jako podtyp w obrębie szerszej kategorii zaburzeń empatii. Według tego autora dzieci autystyczne, jako nieświadome istnienia wewnętrznego świata innych lu-dzi – ich przeżyć, pragnień, myśli nie są także zdolne do empatii. Według Gillberga, który wprowadza pojęcie ilorazu empatii, iloraz ten u osób auty-stycznych osiągałby wartość poniżej 50, a u osób z zaburzeniem Aspergera między 50, a 70.
Jak podkreśla Jaklewicz19 wyniki większości badań dotyczących po-ziomu rozwoju umiejętności społecznych u dzieci autystycznych wykazują ich znaczne obniżenie w stosunku do innych kompetencji. Schatz (199520) wykazał, że w grupie dzieci autystycznych wyższemu I.I. (w skali bezsłow-nej) towarzyszy mniejszy wzrost umiejętności społecznych, niż w grupie z upośledzeniem umysłowym.
Warto zaznaczyć, iż osoby ze spektrum autyzmu doświadczają bar-dzo zróżnicowanych w formie i zakresie trudności w interakcjach społecz-nych–mogących przejawiać się poprzez obojętność i powściągliwość w kontaktach, kłopoty w odczytywaniu i odpowiadaniu na wskazówki spo-łeczne czy też poprzez prezentowanie nieakceptowalnych lub niezrozu-miałych zachowań społecznych.
Do najczęściej spotykanych problemów społecznych identyfikowa-nych u dzieci z ASD w we wczesnym dzieciństwie należą:
brak bliskich relacji ani więzi z innymi,
słaby kontakt wzrokowy, nieumiejętność utrzymania kontaktu wzrokowego, brak odruchu wodzenia wzrokiem za rodzi-cem/opiekunem,
dzieci nie witają się ani nie reagują spontanicznie na rodzica czy opiekuna,
nie szukają pocieszenia u rodziców ani u nikogo innego,
słabo wyrażają lub nie wyrażają emocji, albo czynią to w sposób nieodpowiedni,
nie rozumieją pojęcia przestrzeni osobistej.
Symptomy które rejestrowane są na późniejszych etapach rozwo-jowych:
nie potrafią uczestniczyć w relacjach społecznych ani nawiązywać łączności z innymi,
zachowują rezerwę albo nie są zainteresowane relacjami społecz-nymi,
18 C. Gillberg, M. Coleman, The Biology of the Autistic Syndromes, Mackeith Press, London 1992.
19 H. Jaklewicz, Autyzm wczesnodziecięcy-diagnoza, przebieg, leczenie, GWP, Gdańsk 1993.
20 Za: L. Bobkowicz-Lewartowska…, op. cit.
nie wykazują empatii ani troski o uczucia i emocje innych,
nie odwzajemniają relacji społecznych,
nie mają wyobraźni społecznej,
nie lubią zajęć ani sportów zespołowych.
Często rejestrowane są także:
nie oczekują, aby rodzic/opiekun bawił się z nimi,
oczekują ścisłej rutyny przed snem, która nie obejmuje potrzeby czułości i troski rodziców,
kiedy zajmą się jakimś zadaniem lub czynnością, nie potrafią prze-rwać, zrezygnować,
często są wykorzystywane, prześladowane i stają się ofiarami21. Trudności społeczne występujące u osób z ASD rozpatrywane są m.in. w kontekście występującego u nich specyficznego deficytu poznaw-czego w zakresie rozwoju teorii umysłu. Rozwój teorii umysłu jest biolo-gicznie uwarunkowany i ściśle związany z funkcjonowaniem wyspecjali-zowanych neuronów lustrzanych, jest także zależny od wpływu środowi-ska. Program rozwoju teorii umysłu podzielony jest na 6 poziomów22:
1. Proste przyjmowanie perspektywy 2. Złożone przyjmowanie perspektywy
3. Rozumienie zasady widzieć znaczy wiedzieć 4. Rozumienie prawdziwych przekonań
5. Rozumienie fałszywych przekonań 6. Rozumienie przekonań drugiego rzędu.