Polskie badania czytelnictwa mają już długą historię, sięgającą przełomu XIX i XX w.
Ich podstawowym przedmiotem jest kontakt jednostki z książką [4, s. 10]. Obecnie książka papierowa znajduje coraz większą konkurencję w postaci publikacji w formie elektronicznej oraz bibliotek cyfrowych digitalizujących utwory wydane tradycyjnie. W porównaniu z innymi formami kultury informacyjnej, np. Internetem, czytanie książek wymaga od czytelnika większego wysiłku umysłowego [3, s. 17]. Książka przestaje też być wyznacznikiem statusu społecznego [2, s. 151]. Badania czytelnictwa przeprowadzone w 2010 r. przez Instytut Książki i Czytelnictwa ujawniają niski procent regularnie czytających Polaków [1]. Przekłada się to również na mniejszą liczbę czytelników w bibliotekach.
W ten nurt badawczy włącza się niniejszy tekst, który został oparty na analizie wyników ankiety czytelniczej, przeprowadzonej w marcu 2011 r. wśród osób korzystających z różnych czytelni Biblioteki Głównej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Jego celem jest wskazanie zainteresowań czytelniczych (preferencji i aktywności czytelniczej) osób korzystających z wymienionej biblioteki, próba stworzenia profilu jej czytelnika oraz określenie problemów, z jakimi spotyka się on korzystając z usług BG UMCS. Ankietowanych pytano między innymi o: płeć, status zawodowy, cel korzystania z usług czytelniczych, rodzaj czytanej literatury, posiadany księgozbiór, wykorzystywanie wiedzy „książkowej” w życiu codziennym oraz o problemy napotykane w czytelniach.
W badanej 80-osobowej grupie znalazło się 56 kobiet i 24 mężczyzn. Co ciekawe, taką samą proporcję według płci uzyskano wśród 49 osób, które zadeklarowały korzystanie z zasobów bibliotek cyfrowych, a także wśród osób regularne uczęszczających do czytelni.
Wśród ankietowanych, co jest zrozumiałe przez wzgląd na charakter Biblioteki UMCS, zdecydowaną przewagę stanowiły osoby w wieku 19-26 lat. Poza nimi w badaniu uczestniczyło 11 starszych osób. W ankietowanej grupie zdecydowanie dominowali studenci UMCS (35 kobiet i 15 mężczyzn). Zwraca uwagę duża liczba studentów uczelni innych niż macierzysta, tj. 19 osób. Stosunkowo nieliczną grupę stanowili pracownicy naukowi – 8 osób.
Natomiast udział czytelników niezwiązanych ze środowiskiem akademickim był znikomy (3 osoby).
Rysunek 1. Struktura czytelników BG UMCS
1 mgr Alla Tarasiuk, Biblioteka Główna Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, e-mail:
allatarasiuk@wp.pl
Źródło: opracowanie własne.
Na wyniki badań wpłyną niewątpliwie fakt, że w ostatnich latach rozbudowano niektóre uniwersyteckie biblioteki wydziałowe, co automatycznie zmniejszyło liczbę korzystających z Biblioteki Głównej UMCS na rzecz bibliotek wydziałowych. Potwierdziła to ankieta, w której aż 75% studentów UMCS zadeklarowało korzystanie właśnie z tych bibliotek.
Dalsza analiza ankiety ukazała częstotliwość odwiedzin w czytelni i pozwoliła podzielić czytelników na trzy podstawowe grupy. Na największą z nich złożyło się 36 osób, które deklarowały, że przynajmniej raz w tygodniu korzystają z usług czytelniczych. Na uwagę zasługuje fakt, że w tej grupie znalazł się zaledwie jeden pracownik naukowy. Małą liczbę naukowców wśród czytelników może jednak tłumaczyć możliwość wypożyczania przez nich większej liczby książek do domu. Kolejną grupę, liczącą 27 osób, stanowili czytelnicy przychodzący do czytelni średnio raz na miesiąc. 15 osób to użytkownicy korzystający z usług bibliotecznych sporadycznie2.
Rysunek 2. Częstotliwość uczęszczania czytelników do BG UMCS
Źródło: opracowanie własne.
Badanie pokazało, że istnieje korelacja pomiędzy częstotliwością uczęszczania do Biblioteki Głównej UMCS i korzystaniem z bibliotek cyfrowych, gdyż aż 81,1% osób regularnie odwiedzających czytelnię korzysta również z bibliotek cyfrowych. Tymczasem wśród osób rzadziej korzystających z usług bibliotecznych odsetek ten wyniósł tylko 43,2%. Stąd wniosek,
2 Dwie osoby nie udzieliły odpowiedzi na to pytanie.
że unikanie pobytu w czytelni nie łączy się z wykorzystywaniem książek w formie elektronicznej. Analizy wykazują, że płeć nie ma w tym wypadku żadnego znaczenia, gdyż zarówno kobiety, jak i mężczyźni korzystają z bibliotek cyfrowych.
Ciekawie prezentują się wyliczenia dotyczące przyczyn korzystania z usług bibliotecznych. Aż 86,25% ankietowanych podało, że gdzie indziej nie znajdzie potrzebnej im literatury. Znamienne, że znaczna część korzystających z czytelni narzekała na brak możliwości wypożyczania książek do domu. Wyłania się więc obraz, w którym wielu czytelników przychodzi do czytelni z przymusu. Możliwość skorzystania w czytelni z wielu pozycji w jednym miejscu przekonuje jedynie 11,25% ankietowanych. Zresztą, tylko 9 osób zadeklarowało jednorazowe wykorzystywanie więcej niż 5 książek i były to głównie osoby niezwiązane z UMCS. Na uwagę zasługuje ponadto fakt, że jedynie 10 osób uznało, że najchętniej korzysta z usług w okresie sesji egzaminacyjnych. Można wysunąć tezę, że biblioteka przestała już być miejscem, w którym studenci przygotowują się do egzaminów.
Przeciętny czytelnik BG UMCS korzysta głównie z literatury naukowej, nie wymieniło jej tylko 7 ankietowanych, tj. 8,7%. Ponadto kobiety wskazywały jeszcze na przeglądanie literatury encyklopedyczno-poradnikowej. Większość badanych za cel korzystania z literatury uznała przygotowywanie się do zajęć – 43,7% (46,4% kobiet i 37,5% mężczyzn) oraz pisanie pracy naukowej – 63,7% (64,3% kobiet i 62,5% mężczyzn)3. Co może zastanawiać, jedynie 18 czytelników, czyli 22,5% (25,0% kobiet i 16,6% mężczyzn) uznało, że korzysta z literatury w celu „poszerzenia wiedzy i kompetencji”. Spośród osób regularnie odwiedzających czytelnię aż 58,3% korzysta z niej także w celu przygotowania się do zajęć. Spośród czytelników nieodwiedzających czytelni regularnie odsetek ten wynosi zaledwie 31,8%.
W kolejnym pytaniu ankietowani odpowiadali, gdzie wykorzystują uzyskaną wiedzę4, co zilustrowano w tabeli 1.
Tabela 1. Sposób wykorzystywania wiedzy przez czytelników BG UMCS (w %)
Miejsce wykorzystywania
wiedzy Ogółem Kobiety Mężczyźni Regularni
czytelnicy
Pozostali czytelnicy
Praca zawodowa 53,7 55,3 50,0 55,5 29,5
Życie codzienne 51,2 55,3 41,6 55,5 47,7
Nigdzie 11,2 7,1 20,8 11,1 11,3
Źródło: opracowanie własne.
Jak wynika z tabeli zauważalne są znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi grupami. Zwraca uwagę większe znaczenie wiedzy w życiu codziennym wśród kobiet w porównaniu z mężczyznami, których aż 20% deklarowało, że nie wykorzystuje informacji zdobytej w literaturze. Zaniepokojenie może budzić fakt, że aż 11,1% regularnie korzystających z usług czytelniczych uważa, że uzyskana przez nich informacja jest im tak naprawdę do niczego niepotrzebna.
Porównanie kolejnych pytań pozwala na interesujące spostrzeżenie, że Internet, w większym stopniu niż tradycyjna książka, kojarzy się czytelnikom z formą spędzania wolnego czasu niż ze źródłem informacji naukowej. Internet za formę rozrywki uznało aż 72,5%
badanych. Niewiele mniej, tj. 62,5% czyta w wolnym czasie książki5. Tymczasem informacji naukowej szuka w Internecie jedynie 52,5%, podczas gdy w książkach aż 77,5%
3 Pytanie wielokrotnego wyboru.
4 Pytanie wielokrotnego wyboru.
5 Pytanie wielokrotnego wyboru.
ankietowanych. Przy czym zauważalna jest dysproporcja pomiędzy regularnie uczęszczającymi do czytelni, a pozostałymi czytelnikami. W pierwszej grupie aż 88%
czytelników szuka wiedzy w książkach, a jedynie 44% w Internecie. W drugiej grupie tyle samo (ok. 68% osób) szuka informacji w Internecie i w książkach. Dodatkowo widoczne są różnice pomiędzy płciami. Mężczyźni w równym stopniu zdobywają wiedzę z książek i Internetu, podczas gdy kobiety jako główne źródło informacji prawie dwa razy częściej wymieniały książki w porównaniu z Internetem. Tymczasem, jako sposób spędzania wolnego czasu, tyle samo kobiet i mężczyzn podawało czytanie książek i Internet.
Jedno z pytań dotyczące czytelnictwa literatury nienaukowej wykazało, że 32 osoby czytały jedynie 1-6 takich książek rocznie. Kolejne 34 zadeklarowały przeczytanie rocznie 7-24 książek nienaukowych, a 11 – większą ich liczbę. Tylko 3 czytelników zadeklarowało, że takich książek nie czyta wcale (tab. 2).
Tabela 2. Czytelnictwo książek nienaukowych przez czytelników BG UMCS (w %)
Liczba przeczytanych książek Ogółem Kobiety Mężczyźni Regularni czytelnicy
Pozostali czytelnicy
0 3,7 1,7 8,3 2,7 4,5
1-6 40,0 33,9 45,8 30,5 47,7
7-24 41,2 46,4 29,1 47,2 36,3
więcej niż 24 15,0 17,8 8,3 19,4 11,3
Źródło: opracowanie własne.
Jak wynika z przedstawionej tabeli widoczne są znaczące różnice w poziomie czytelnictwa literatury nienaukowej ze względu na płeć. Zdecydowanie mniej czytają mężczyźni (mediana – 5,2 książki nienaukowej rocznie) niż kobiety (mediana 12,7 książki nienaukowej rocznie). Jednocześnie 18,7% czytelników, a wśród nieregularnie korzystających z czytelni aż 25%, nie potrafiło podać tytułu ostatnio przeczytanej książki. Tylko 26,2%
zadeklarowało, że średnio poświęca dziennie więcej niż godzinę na czytanie, a pozostali mniej niż godzinę.
Rysunek 3. Czytelnictwo książek nienaukowych przez czytelników BG UMCS
Źródło: opracowanie własne.
Rysunek 4. Czytelnictwo książek nienaukowych przez regularnie korzystających z czytelni BG UMCS
Źródło: opracowanie własne.
Porównanie rysunku 3 i 4 pozwala zauważyć, że osoby regularnie korzystające z czytelni BG UMCS czytają również więcej pozycji niezwiązanych z nauką lub pracą zawodową, tj. „dla przyjemności”. Nie zauważono związku między deklarowaną wielkością posiadanego w domu księgozbioru, a częstotliowścią uczęszczania do czytelni BG UMCS, np. spośród 7 osób, które zadeklarowały, że nie posiadają księgozbioru, 4 regularnie uczęszczały do Biblioteki, a z 10 osób, które posiadają po kilka książek, 4 również regularnie uczęszczały do czytelni.
Osoby często korzystające z czytelni są też zdecydowanie bardziej zadowolone z oferowanej im literatury. Prawie 2/3 z nich uważa, że zawsze znajduje potrzebną książkę. Tak samo, co zrozumiałe, częściej korzystający z usług bibliotecznych lepiej radzą sobie z zamawianiem książek i czasopism. Tylko 19% z nich, wobec 30% pozostałych czytelników, przyznaje się do problemów w tym zakresie. Zdecydowanie lepiej radzą sobie oni też z korzystaniem z księgozbioru podręcznego.
Wśród problemów, z którymi spotykają się ankietowani czytelnicy, nie dominują wcale kwestie związane z dostępnością literatury, jej brakiem czy też życzliwością obsługi. Co jest charakterystyczne dla dzisiejszych czasów, aż 20% skarży się na zbyt długi okres oczekiwania na realizację zamówienia, który wynosi przeciętnie ok. 30 minut. Pojawiały się też głosy o wygodzie krzeseł i wystroju czytelni.
Przeprowadzone badania nie miały szerokiego zakresu, pozwalają jednak na zasygnalizowanie pojawiających się problemów. Można więc pokusić się o pewne uogólnienia, takie jak np. to, że kobiety zdecydowanie częściej korzystają z czytelni BG UMCS, czy że dominacja studentów wśród czytelników wynika ze specyfiki Uniwersytetu.
Badania czytelników BG UMCS potwierdzają, sygnalizowane również w innych pracach, zmniejszanie się zasięgu czytelnictwa, przy jednoczesnym wyodrębnianiu się grupy świadomych wyborców tej formy uczestnictwa w kulturze. Można ich nazywać miłośnikami tej formy aktywności, tak jak mówi się o miłośnikach np. teatru czy opery [5, s. 9]. Uwypukla się również, zdaniem części czytelników, potrzeba modernizacji usług bibliotecznych, w wyniku której biblioteka powinna stać się miejscem jeszcze bardziej przyjaznym dla użytkowników.
Bibliografia
1. BRZOZOWSKA-SZCZECINA Emilia, RADZISZEWSKA Justyna. U progu kariery… Co czytają młodzi naukowcy? Badanie ankietowe na Politechnice Białostockiej.
Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [Dokument elektroniczny]. 2011, nr
5. Tryb dostępu: http://www.nowyebib.info/biuletyn/archiwum-numerow/518-ebib-52011-1237. Stan z dnia 17.11.2011.
2. KŁOSKOWSKA Antonina. Społeczne ramy kultury. Warszawa: PWN, 1972. ISBN 83-01-02697-9.
3. KRUSZEWSKI Tomasz. Promocja czytelnictwa – przypomnienie koncepcji Juliusza Ippoldta. Bibliotekarz. 2007, nr 1, s. 17-19. ISSN 0208-4333.
4. WOJCIECHOWSKI Jacek. Badania czytelnictwa w Polsce. In BILIŃSKI Lucjan (red.).
Vademecum bibliotekarza. Praktyczne i aktualne informacje dla bibliotekarzy.
Warszawa: Verlag Dashofer, 2008, s. 1-24. ISBN 83-88285-56-4.
5. WOLFF Katarzyna. Współczesny czytelnik w świetle badań Biblioteki Narodowej.
Poradnik Bibliotekarza. 2010, nr 4, s. 3-9. ISSN 0032-4752.
Sławomir Sobczyk1