56
urody – ideału kobiecego piękna w okresie Edo, towarzysząca mu kategoria estetyczna iki oraz przesłanki o modzie i fryzurach Drugim zagadnieniem, które inspirowało twórców bijin-ga, był świat aktorów teatru kabuki Kolej-ny problem to temat kobiety wykorzystaKolej-ny w formie mitate, a więc parodii, która służyła do przedstawiania odmiennych treści pod pozornie prostym w odczycie portretem kobiety
Pełnopostaciowe portrety kobiet odnajdujemy już na drzeworytach wcze-snych mistrzów ukiyo-e. Kobiety w typie majestatycznych matron, zwrócone bokiem lub en trois quarts, ukazywane były najczęściej w pozach statycznych Ubrane w kimona tak bogate, że zdają się one dominować nad postacią Wielowarstwowość szat, choć zaznaczonych odważnymi liniami z intencją ukazania draperii, wprowadza usztywnienie, którego nie przełamuje drobna głowa modelki ani lekki ruch dłoni Popularne wówczas fryzury – włosy gładko sczesane przy czole, z kokiem spływającym na kark, wydają się być elementem wtórnym, mniej istotnym od tkanin Literackie opisy brokatów z tego czasu podkreślają rolę jedwabiu w kreowaniu wizerunku piękna Do kobiecego ideału z tamtego okresu znakomicie nawiązują plansze autorstwa artystów takich jak Kaigetsudō Dohan (tworzył w latach 1715–1720) czy wielu należących do kręgu szkoły Torii – Kiyonobu (1664–1729) oraz Kiy-omitsu (działał 1716–64)3
Jakkolwiek artyści z kręgu szkoły Torii uwieczniali głównie świat aktorów teatru kabuki, to wielokrotnie portretowali również popularne kurtyzany4 Często używanym formatem drzeworytu były plansze o wyraźnym pionowym wydłużeniu Podobne kompozycje wykorzystywał Okumura Masanobu (1686–1764)5, którego modelki nabierają bardzo znacznego wymiaru ciele-sności Szaty pozostają nadal bogate, lecz układają się na wyraźnych krągło-ściach, opinają wyczuwalny wolumen ciała, wskazując na popularny w drugiej połowie XVIII wieku ideał kobiety o pełnych kształtach Ten typ urody zdają się potwierdzać obrazy erotyczne shunga, gdzie szaty zakrywają znacz-nie mznacz-niejsze partie, ukazując miękko poprowadzone łuki odsłoniętych ramion czy bioder Również niejako „nabrzmiewają” palce i fragmenty stóp wystają-ce nieznacznie spod szat
Portretowane kobiety reprezentujące typ dojrzałych matron ukazują ko-lejną cechę charakterystyczną dla omawianego okresu – jest to kategoria estetyczna iki6 Jakkolwiek samo pojęcie stanowi wyzwanie dla filozofów i wiąże się – w pewnym uproszczeniu – z treściami niedopowiedzianymi, całością nieskończoną czy wymiarem nieziemskim, jedna z jego cech wydaje
3 Masterpieces of Ukiyo-e from Irma Grabhor –Engel Collection, [Japan] 1995, s 10–15
4 S Nagata, The History of Ukiyo-e. Ukiyo-e Masterpieces in the Collection of the Ōta Me-morial Museum of Art, Tokyo 1988, s 140–141
5 Ukiyo-e from Matsukata Collection, Tokyo 1991, s 1–30
6 Keys to the Japanese Heart and Soul, Tokyo 1996, s 23–25 Beata Romanowicz
57 się bardzo trafnie przekładać na obraz Jest to wyrażanie zgody poprzez przeczenie W przypadku kobiet, których profesja wiązała się z dzielnicą uciech – chodziło o uwodzicielskie kuszenie poprzez pozorne odpychanie, odtrącanie Na popularnych drzeworytach bohaterki stoją stabilnie, statycznie, choć na lekko ugiętych nogach, szczelnie otulone kimonem, spod którego wystaje zaledwie fragment stopy, często nawet dłonie ukryte są w szerokich rękawach Kurtyzana zdaje się chować wśród szat, gdy tymczasem wygięcie ciała i kokieteryjny uśmiech prowokują i zachęcają do obcowania z nią
Iki, jako kategoria sztuki uwodzenia, zdaje się jeszcze bardziej widoczna w sylwetkach kobiet zwróconych w jednym kierunku, podczas gdy odchyle-nie głowy w stronę przeciwną stanowi owo przeczeodchyle-nie zachęty Ten typ wygięcia sylwetki znakomicie sportretował Isoda Koryosai (tworzył 1760–1788), uwieczniając piękną kurtyzanę o imieniu Ebira podczas nowo-rocznego spaceru w asyście towarzyszek (il 1)7 W stosunku do wcześniej opisywanych sylwetek, przedstawienie z ostatniej ćwierci XVIII wieku uka-zuje nieco inne proporcje ciała – znacznie większa głowa wzbogacona o roz-budowaną fryzurę zdaje się obciążać postać, a ugięcie nóg w kolanach może kuriozalnie wydawać się wynikiem nadmiernego balastu Niezwykła troska o fryzury, które zdobiono rozmaitymi grzebieniami i dekoracyjnymi szpilami być może wynikała z faktu nieużywania biżuterii przez kobiety w Japonii Tradycja noszenia japońskiego stroju – kimona – narzucała surową dyscypli-nę nakazującą rezygnację z ozdób znanych na kontynencie, takich jak pier-ścionki, kolczyki czy naszyjniki
Sztukę upinania włosów, często peruk, oddaje z wielkim pietyzmem ar-tysta uchodzący za znawcę kobiecego piękna – Kitagawa Utamaro (1754–1806) Bywalec domów uciech opiewał piękno kobiet należących do wszelkich klas społecznych – księżniczek (il 2), dam dworu, ekskluzywnych kurtyzan czy tanich prostytutek wyszukiwanych w ubogich dzielnicach; malował mieszcz-ki przy codziennych czynnościach i postaci legendarne Wiele drzeworytów poświęcił macierzyństwu i zabawom matek z dziećmi Portrety ówczesnych piękności zwanych oiran powstawały dzięki obserwacji Przemijającego Świa-ta, a jednocześnie to autorytet Utamaro wpływał na wizerunek ideału kobie-ty8 Jedną z najbardziej znanych kurtyzan wysokiej rangi w dzielnicy uciech Yoshiwara była Yosooi pracująca w herbaciarni Matsuba-ya Portretowało ją wielu artystów, niemniej wizerunek sporządzony przez Utamaro wydaje się trafiać w ideał ponadczasowy Podobnie jak w przypadku kobiet ukazanych w tryptyku Księżniczka wysiadająca z powozu, sylwetka portretowanej oiran nabiera smukłości, wiotkości i zachowuje lekkość proporcji, których nie burzy rozbudowana fryzura shimada charakteryzująca się wysoko upiętym
7 Wszystkie prezentowane drzeworyty pochodzą z kolekcji Muzeum Narodowego w Kra-kowie i udostępnione zostały gratisowo do celów niniejszej publikacji
8 S Asano, T Clark, The Passionate Art of Kitagawa Utamaro, Tokyo 1995, s 35–45 Bijin-ga – portrety pięknych kobiet
58
kokiem (il 3) Należąc do Przepływającego Świata i współtworząc jego barw-ną legendę, oiran Yosooi zatrzymana w kadrze przez Utamaro przetrwała niejako wbrew manifestowi ulotności tamtych czasów
W ustnej tradycji przetrwało popularne w XVIII wieku powiedzenie okre-ślające idealną kobietę Jakkolwiek życzono sobie, by była urodzona w Keishi (Kioto), jednak miała być obdarzona temperamentem z Edo (Tokio), a ubie-rać się powinna w kosztowne, importowane tkaniny sprowadzane przez port w Nagasaki Porzekadło dopowiadało, że wskazane byłoby mieszkanie w Osa-ce, gdzie domy należały do bardziej przestronnych9 W tym miejscu warto również podkreślić, że śledząc bogactwo deseni szat (krój kimon zmieniał się nieznacznie), stajemy się świadkami ówczesnej mody – bowiem zarówno Utamaro, jak i wielu artystów japońskiego drzeworytu, wykonywali liczne serie projektów noworocznych szat i ubiorów na rozmaite sezony Bardzo często właśnie oni projektowali kimona dla słynnych kurtyzan
Podziwiając piękności okresu Edo, należy zachować szczególny dystans, jeśli widzowi zależy na kontemplowaniu kobiecej urody Ponieważ pierwotnie rozumienie terminu bijin obejmowało także pięknych mężczyzn, a do kate-gorii bijin-ga należały również portrety aktorskie, należy szczególną uwagę zwrócić na wizerunki onnagata – aktorów odtwarzających role kobiece w te-atrze kabuki Gdy w 1629 roku zabroniono kobietom występów scenicznych ze względu na niemoralne zachowanie, ich miejsce zajęli młodzi chłopcy Gdy okazało się, że i oni gorszyli społeczeństwo po spektaklach, wprowadzono kolejny zakaz i od 1652 roku na deskach scenicznych mogli występować tylko dorośli mężczyźni, którym nakazano golenie włosów nad czołem (miej-sce to podczas spektaklu przesłaniano czapeczką yaroboshi)
Smukłość sylwetki, proporcje wydłużone w stosunku do naturalnych (zwłaszcza japońskich), jak i prezentacja wygięcia charakterystycznego dla kategorii estetycznej iki – to cechy, jakie odnajdziemy w portrecie aktora Wataya grającego kobiecą postać Onoe (il 4) Drzeworyt należy do serii Yakusha Butai no Sugata-e (Portrety sceniczne aktorów) – debiutanckich prac Utagawy Toyokuniego (1769–1825), który stworzył co najmniej 44 portrety aktorskie połączone tym wspólnym tytułem
Kolejna kategoria obrazów, tylko pozornie skupiających się na przedsta-wieniach kobiet, to mitate Jest to ogólny termin, jakim określa się parodie bądź swobodne interpretacje legend, wątków klasyki literackiej, tradycyjnych ceremonii i zwyczajów W okresie Edo była to popularna forma opowiadania na przykład o jakiejś postaci poprzez porównanie jej do bohatera o zupełnie innym charakterze
Jako przykład niech posłuży seria stworzona przez Gakuteia, której głów-nym tematem było siedmiu bogów szczęścia Portrety pięknych kobiet
uzu-9 T Screech, Erotyczne obrazy japońskie 1700–1820. Przestrzeń Przepływającego Świata, tłum B Romanowicz, W Laskowska, J Wolska-Lenarczyk, Kraków 2002, s 94
Beata Romanowicz
59 pełniono o atrybuty tych bóstw, co pozwala na odczytanie rebusu mitate, który czasami nie należy do łatwych Aby skojarzyć piękną kobietę z jednym z bogów szczęścia, należy zwrócić uwagę na treść trzymanego przez nią malowidła Widnieje na nim kilkukondygnacyjna pagoda – atrybut Bishamon-tena Bóg ten, uchodzący za wojowniczego strażnika wiary, przedstawiany jest zawsze w zbroi, a mały model pagody (relikwiarz doczesnych szczątków Buddy) trzyma na dłoni (il 5) Inny drzeworyt należący do tej samej serii nawiązuje do wizerunku boga szczęścia Ebisu, który zwykle przedstawiany był z rybą i wędką Na drzeworycie piękna dama unosi wieko kosza, w któ-rym leży ryba – atrybut boga Ebisu
Do odczytywania rebusów, jakimi są parodie mitate, niezbędna jest głęb-sza wiedza odwołująca się do klasycznej literatury, wierzeń, a także tradycji kontynentalnych Chin, których kultura inspirowała Japonię Jednym z popu-larnych tematów w sztuce chińskiej było siedmiu filozofów oddających się dyspucie w bambusowym gaju Tymczasem przywilejem formy mitate jest nawiązanie do tego motywu poprzez przedstawienie kobiet z różnych klas społecznych podczas spotkania wśród bambusowych drzew (il 7)
Analizując kategorie kobiecego piękna postrzeganego przez japońskich artystów, należy także pamiętać, że stara japońska tradycja zakłada istnienie demona kobiecej zazdrości, Hanya, zdolnego do najokrutniejszych podłości Na prezentowanym drzeworycie śmiejąca się wiedźma wskazuje na zamor-dowane przez siebie dziecko, którego główkę o bladej buzi trzyma w drapież-nej dłoni (il 8) Hokusai, artysta o niezwykle rozbudowadrapież-nej wyobraźni, brutalnie obnażył piękno i zewnętrzną urodę kobiet, ostrzegając przed nie-bezpiecznym demonem drzemiącym w kuszącym ciele10
Niniejszy artykuł jest zaledwie krótkim szkicem wprowadzającym do te-matu bijin-ga
Każde z sygnalizowanych zagadnień, zarówno typ kobiecej urody, sposób przedstawiania sylwetek, estetyka szat czy fryzury, okazuje się wdzięcznym tematem do rozważań dzięki zachowanym drzeworytom nurtu ukiyo-e Sta-nowią one, obok literatury, dokument utrwalający ideały piękna i ówczesną modę Intrygujący wydaje się wątek płci zaszyfrowany w samym terminie bijin-ga Jakkolwiek początków tej kategorii można doszukiwać się w XVII wieku, w japońskiej tradycji nabiera ona szczególnego znaczenia w kontekście na przykład teatru kabuki, z uwagi na odtwarzanie ról tylko przez mężczyzn Tymczasem specyfika japońskiego pojmowania płci, którą określa się „dwu-płciowością bohaterów”, ma swoją żywą kontynuację w rewiowym teatrze Takarazuka, w którym – od czasów jego założenia w 1914 roku – występują wyłącznie kobiety
10 Tekst artykułu oparty został na fragmentach wykładu Bijin-ga – portrety pięknych kobiet wygłoszonego przez autorkę 20 IV 2005 r w Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha
Bijin-ga – portrety pięknych kobiet
60
I wreszcie pojęcie bijin jako zagadnienie językowe Jakkolwiek potrakto-wane jako definicja pięknego człowieka, pięknej kobiety, prowokuje do pod-jęcia tematu opisywania pięknych postaci, albowiem język japoński, również współczesny, jest pod tym względem bardzo bogaty Funkcjonujące do dziś pojęcie bijin określa klasyczny typ kobiecej urody, natomiast, by oddać słod-ki urok ładnej dziewczyny, wystarczy powiedzieć kawaii Tymczasem dla piękna, które jest rzadkie, ulotne i swoją aurą wykracza poza sam typ fizycz-nej urody, zachowano określenie utsukushii, pojawiające się raczej rzadko we współczesnym świecie
Bijin-ga or „Images of Beautiful Women” are one of the primary subjects in a form of Japanese art called Ukiyo-e, that reached its greatest popularity during the Edo period (1603–1868) The ephemeral nature of a moment was likened unto a gourd carried by the current of a river, and the whole era came to be called Floating World
Along with the rising role of the townsman chōnin culture, Kabuki actors and courtesans in licensed entertainment districts became the celebrities of the time, al-though still belonged to demi-monde The original understanding of the term bijin included beautiful men as well (Japanese bi – beautiful; jin – human being), so that the bijin-ga category (Japanese ga – image, picture) also described portraits of male actors Courtesans were depicted in opulent outfits, either performing their daily routine activities or during spectacular parades, often accompanied by young girls called kamuro The rather high cost of acquiring the company of such beauties made numerous less-affluent men (also those who had lost their whole fortunes in entertain-ment districts) purchase their portraits reproduced using the woodblock technique Towards the end of the 18th century, the popularity of woodblock printing led to its use for depicting other women famous for their beauty: girls working at teahouses, shop assistants, and other city belles
There are several aspects of feminine beauty to be considered as important in the case of Ukiyo-e woodblock prints Some of them became the main themes of the article, just like beauty apprizing for itself – model of beauty in Edo period and evo-lution of clothes, coiffures, and consummate beauty Another idea connected with aesthetical category is iki term understand as a pose, way of being – temptation and rejection at the same time The very characteristic idea in Japanese visual art was mitate – a kind of representations in which real characters were substituted by, for instance, figures of the opposite sex
As the most celebrated Japanese masters of the time – such as Harunobu, Kiyo-naga, Utamaro, Toyokuni, Hiroshige or Hokusai – worked on the artistic expression of portraits of celebrities, they acquired the status of works of art and, in subsequent centuries, became the objects of desire of collectors all over the world
Beata Romanowicz
II. Zagadnienia konserwacji
W Europie znajdują się liczne dzieła sztuki pochodzące z Dalekiego Wschodu, a zwłaszcza z Japonii, które od połowy XIX wieku były masowo importowane do Europy Dziś często spotykamy się z obiektami, które pod-dano ponownej oprawie bądź konserwacji, co niekiedy później stwarza kon-serwatorom poważne problemy