z przystąpieniem Polski do strefy euro
Ramka 3.12. BIZ a handel zagraniczny
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne należą współcześnie do najważniejszych determinant handlu światowego. Szczególne znaczenie ma działalność korporacji wielonarodowych, których rola w gospodarce światowej systematycznie rośnie. W wyniku zwiększenia skali fuzji i przejęć będących efektem globalizacji, jesteśmy świadkami znacznej intensyfikacji powiązań kapitałowych i handlowych. Wzrost roli korporacji wielonarodowych powoduje umiędzynarodowienie procesów produkcyjnych. Strategie korporacji wielonarodowych prowadzą bowiem do przenoszenia części lub całości produkcji poza kraje macierzyste. Delokalizację produkcji znacznie ułatwia postęp techniczny i komunikacyjny.
Jak wskazuje się w literaturze, powiązania między BIZ a handlem zagranicznym mogą być zarówno substytucyjne, jak i komplementarne w zależności od tego, czy inwestycje mają charakter horyzontalny czy wertykalny.
Inwestycje horyzontalne polegają na przeniesieniu całego procesu produkcji z kraju macierzystego do kraju przyjmującego kapitał. Działanie takie może mieć na celu ominięcie wysokich barier celnych i (lub) wysokich kosztów transportu. W takim przypadku można mówić o substytucyjnym charakterze inwestycji wobec handlu, gdyż zmniejszenie ryzyka kursowego powoduje obniżenie wartości inwestycji.
Znacznie większą rolę we współczesnej gospodarce odgrywają inwestycje
wertykalne. Polegają one na dzieleniu (fragmentaryzacji) procesów produkcyjnych przez korporacje wielonarodowe na etapy lokalizowane w różnych krajach. Korporacje wielonarodowe, dążąc do maksymalizacji efektywności, wykorzystują różnice między kosztami poszczególnych czynników produkcji. Etapy produkcji są przenoszone do krajów o niższych kosztach (np. działalność pracochłonną prowadzi się w krajach o niskich kosztach pracy). Z kolei w kraju macierzystym, o wysokich kosztach wysoko wykwalifikowanej siły roboczej oraz dużych nakładach na badania i rozwój, często powstaje produkt finalny. Z punktu widzenia stymulowania napływu inwestycji wertykalnych korzystne jest ograniczanie ryzyka kursowego.
Źródło: opracowanie NBP.
W badaniach empirycznych powszechna jest zgoda, że euro ma względnie pozytywny Według większości
badań euro przyczyniło się do wzrostu skali wymiany handlowej... wpływ na inwestycje zagraniczne zarówno pomiędzy krajami członkowskimi, jak
i między strefą euro a resztą świata (Baldwin i in., 2008). Spór dotyczy skali tego wpływu oraz siły potencjalnych kanałów. EBC sugeruje, że dzięki wspólnej walucie przepływy BIZ pomiędzy krajami są wyższe o około 15%, a poza strefę euro o około 7% (European Central Bank, 2008b). Sousa, Lochard (2006) wskazują, że wspólna waluta pozytywnie oddziaływała na przepływy BIZ wewnątrz strefy euro oraz poza nią. Szacują oni, że ceteris paribus przyjęcie wspólnej waluty zwiększyło przepływy inwestycji bezpośrednich w strefie euro o 42% w porównaniu z przepływami BIZ pomiędzy krajami OECD niebędącymi członkami strefy euro. Petroulas (2007) wskazuje, że wprowadzenie euro mogło się przyczynić do wzrostu przepływu BIZ między krajami członkowskimi o około 14–16 %. Jednocześnie sugeruje, że wspólna waluta mogła doprowadzić do
wzrostu przepływu BIZ z krajów strefy euro poza jej obszar o około 11–13 %. W świetle ...ale skala tego
wzrostu jest
przedmiotem sporu... tych badań nieco mniejszy jest efekt napływu BIZ z krajów trzecich do strefy euro. Taylor (2008) weryfikuje statystyki UNCTAD i OECD dotyczące przepływów BIZ i formułuje nieco mniej pozytywne wnioski. Jego zdaniem po wyłączeniu przepływów realizowanych przez Luksemburg, zmiany przepływu BIZ pomiędzy krajami strefy euro były poniżej średniej dla wszystkich krajów świata.
Wyodrębnienie wpływu utworzenia strefy euro na inwestycje jest trudne, gdyż ...gdyż trudno
wyodrębnić efekt euro ze względu na liczne czynniki, które ujawniły się w okresie tworzenia wspólnego obszaru walutowego.
równolegle z wprowadzaniem euro następowały inne procesy silnie wpływające na inwestycje. Na skłonność podmiotów do inwestycji zagranicznych oddziałuje bowiem wiele różnorodnych bodźców, których siła może zależeć od motywów inwestycji, charakteru inwestora oraz czynników lokalnych w kraju przyjmującym inwestycję. Po pierwsze, podmioty gospodarcze przed pojawieniem się euro zakładały, jakie będą konsekwencje tego procesu, i dostosowywały do tego swoje plany rozwoju. Oznacza to, że część efektów mogła wystąpić przed formalnym zakotwiczeniem kursu. Był to skutek dostosowania strategii przedsiębiorstw do działania w bardziej konkurencyjnym środowisku formowanej unii walutowej, jak też rezultat nasilających się procesów globalizacji.
Po drugie, przygotowania i wprowadzenie euro to czas gwałtownego rozwoju rynków kapitałowych, co prowadziło w drugiej połowie lat 90. do zwiększenia roli finansowania udziałowego, aż do załamania rynku akcji w latach 2000–2001. Wzrost wartości rynkowej akcji przedsiębiorstw skłaniał je do zwiększenia inwestycji w aparat
produkcyjny23.
Po trzecie, powszechnie wskazywane powiązanie między handlem a BIZ znajduje potwierdzenie w strefie euro. Wstępne obserwacje przemian w zakresie handlu sugerują, że wspólna waluta przyczyniła się do wzrostu handlu strefy euro z krajami trzecimi (Mroczek, 2008). W dużym stopniu zwiększyła się wymiana handlowa dobrami wysoko przetworzonymi i zdywersyfikowanymi (Flam, Nordström, 2006). Oznacza to pogłębianie się defragmentacji produkcji i lokowanie jej w krajach o niższych kosztach bądź istotnych przewagach jakościowych. Jednocześnie inwestorzy ze strefy euro, którzy na ogół poszukiwali tańszych dostawców poza obszarem wspólnej waluty wykorzystali włączanie się w międzynarodowy podział pracy krajów o niskich kosztach pracy. Po czwarte, istotny wpływ na przemiany w zakresie handlu i inwestycji wewnątrz i na zewnątrz strefy euro miało funkcjonowanie euro jako pieniądza międzynarodowego. Wspólna waluta korzystnie wpływa na handel i inwestycje, zwiększa bowiem rozmiary rynku objętego wspólną walutą. Wzmacnia to bodźce dla podmiotów zewnętrznych do ekspansji na jego obszar i zmniejsza koszty transakcyjne dotarcia do niego. Posiadanie powszechnie akceptowanego na świecie środka płatniczego ułatwia też dostęp do rynków zagranicznych podmiotom gospodarczym pochodzącym z danego obszaru walutowego. Ujawniają się wówczas pozytywne efekty sieci, które powodują, że skłonność podmiotów gospodarczych do stosowania danego pieniądza jest tym większa, im częściej korzystają z tego pieniądza.
Niejednoznaczna ocena wpływu euro na przepływy inwestycji wynika także
Euro stymulowało procesy łączenia przedsiębiorstw głównie w sektorze wytwórczym.
z ograniczonej dostępności danych i relatywnie krótkiego okresu funkcjonowania strefy euro (krótkich szeregów czasowych). Mimo, istotnej roli innych determinant dostępne badania wskazują, że euro wpłynęło pozytywnie na przepływy BIZ wewnątrz strefy euro, jak też na relację z gospodarkami na zewnątrz (Baldwin i in., 2008). Ponadto analizy te potwierdzają, że euro stymulowało proces fuzji i przejęć oraz wzmacniało
23 Wzrost wartości emitowanych akcji przedsiębiorstw do księgowej wartości ich majątku oznacza wzrost tzw. współczynnika q-Tobina, a więc spadek kosztu kapitału.
efektywność mechanizmów konkurencji, tworząc podstawy dla paneuropejskiego rynku produktów. Przemiany te następowały głównie w sektorze wytwórczym i w mniejszym stopniu w sektorze usług ze względu na wciąż wysoki poziom ochrony tego rynku poprzez jego regulację na poziomie krajowym.
Przyjęcie euro pomogło wzmocnić przewagi lokalizacyjne krajów o tradycyjnie dużej BIZ miały największy
pozytywny wpływ na gospodarki
zwiększające swoją atrakcyjność.
atrakcyjności inwestycyjnej (kraje Beneluksu)24. Inwestorzy lokalizujący inwestycje
w tych krajach w dużym stopniu działają na rynkach międzynarodowych, w czym pomaga im międzynarodowa rola euro. W przypadku krajów o względnie słabych przewagach lokalizacyjnych, jak Włochy i Grecja, euro nie zmieniło ich położenia – por.
wykres 3.625. Zarówno przed wstąpieniem do strefy euro, jak i później gospodarki te
przyciągały relatywnie mało inwestycji zagranicznych. Jednocześnie gospodarki te przez wiele lat pozostają na końcu rankingów konkurencyjności, głównie ze względu na wysoki poziom korupcji, ingerencję administracji rządowej w działalność gospodarczą, brak przejrzystości. Wysoki poziom regulacji i niska konkurencyjność gospodarek sprzyjają utrzymywaniu restrykcji w zakresie napływu BIZ.
Wykres 3.6. Skumulowana wartość napływu BIZ w wybranych krajach OECD (% PKB)
0 20 40 60 80 100 120 W ło c h y G r ec j a P or t u g a li a N i em c y H i sz p a n i a F r an c j a F i nl a n d i a A us t r i a D an i a W . B r y t an i a S z w e c ja I r l an di a H ol a n d i a B el g i a śr. 1990-98 śr. 1999-2007 Źródło: EIU. 24
Kraje te od wielu lat umacniają swoją pozycję w zakresie przepływów kapitału, zarówno po stronie napływów jak i odpływów stanowiąc platformę dla zarządzania i lokalizacji siedzib korporacji globalnych bądź bazę tranzytową dla transferu kapitału. Pierwsza funkcja związana jest z lokalizacją na terenie tych krajów firm operujący zarówno na poziomie europejskim, jak i światowym. Wynika to z faktu dysponowania przez te kraje względnie dobrze wykształconą (anglo lub wielojęzyczną) siłą roboczą, przyjaznym uwarunkowaniom prawnym, stabilności makroekonomicznej, centralnemu położeniu w Europie oraz dostępności komunikacyjnej. Dodatkowo kraje te prowadzą świadomą politykę przyciągania inwestycji zagranicznych przez instrumenty polityki gospodarczej (rozpoznanie potrzeb kadrowych inwestorów i dostosowanie do niego systemu edukacji, polityki liberalizacji handlu, redukcji barier na rynkach dóbr i usług, etc.) i wyspecjalizowane agencje BIZ. Druga z pełnionych przez rynki tych krajów funkcja związana jest z przyjaznymi uwarunkowaniami podatkowymi. Dzięki nim kraje te stanowią miejsce lokalizacji przedsiębiorstw specjalnego przeznaczenia (tzw. Special Purposes Entities) często tworzonych dla przeprowadzenia transakcji finansowych, wydzielenia ryzyka, etc. Dzięki funkcjonującym na terenie tych krajów centrom finansowym off-shore, rynki te traktowane są jako baza tranzytowa dla dalszego inwestowania kapitału na rynkach trzecich.
25
Basile, Benfratello, Castellani (2005), którzy badali atrakcyjność włoskich regionów dla BIZ wskazują, iż mimo istotnego podziału na bogatszą północ i biedniejsze południe, wszystkie włoskie regiony są skazane na porażkę w walce o inwestycje zagraniczne. Wynika to z faktu, iż są one negatywnie obciążone przynależnością do Włoch, gospodarki o historycznie wysoce niestabilnym systemie politycznym i prawnym, korupcją i nieefektywną administracją. Podkreślają oni, iż wyeliminowanie tych efektów utożsamianych z krajem dałoby o wiele większy pozytywny efekt niż instrumenty w postaci grantów i subsydiów dla BIZ.
Oceniając efekty pozostawania Szwecji, Danii i Wielkiej Brytanii poza strefą euro Barr, Breedon, Miles (2003) wskazują, że w początkowym okresie funkcjonowania strefy euro mogło to zwiększyć inwestycje bezpośrednie w tych krajach dzięki dywersyfikacji ryzyka. Obserwacja późniejszych przemian w tym zakresie nie potwierdza negatywnego wpływu pozostawania tych krajów poza strefą euro. Może to wynikać z istotnych przewag lokalizacyjnych tych krajów, które od wielu lat zajmują czołowe miejsca w rankingach konkurencyjności indeksów Doing Business, Index of Economic Freedom czy Competitiveness Index. Gospodarki te tradycyjnie cechowały się znacznym stopniem umiędzynarodowienia i otwartości na inwestycje bezpośrednie również przed pojawieniem się euro. Co ciekawe, kraje UE-3 dokonały licznych inwestycji w strefie euro, w tym w sektorze usług. W przypadku Danii i Wielkiej Brytanii widać bardzo wyraźne przesunięcie BIZ do strefy euro oraz wzrost roli inwestorów z krajów strefy
euro26.
3.3.4. Euro a inwestycje w Polsce – szacunki
Precyzyjne określenie wpływu przyjęcia euro na wzrost inwestycji w Polsce jest równie trudne jak szacowanie efektów handlowych przyjęcia wspólnej waluty, ze względu na dużą liczbę bezpośrednich i pośrednich kanałów wpływu. Z literatury przedmiotu (głównie teoretycznej) wynika, że duże znaczenie dla wzrostu gospodarczego Polski może mieć zwłaszcza napływ inwestycji zagranicznych. Jednak skala tego wzrostu oraz pozytywny wpływ BIZ na poprawę zaawansowania technologicznego polskiej gospodarki będą zależeć od zdolności do absorpcji tych inwestycji i towarzyszącego im napływu technologii. Na zdolności do absorpcji składają się przede wszystkim:
• klimat inwestycyjny i otoczenie biznesu,
• kapitał ludzki, rozumiany jako wykształcenie i umiejętności pracowników, • innowacyjność przedsiębiorstw w kraju przyjmującym inwestycje.
Analizując poszczególne czynniki składające się na zdolności do absorpcji inwestycji zagranicznych, należy zaakcentować istnienie wielu „wąskich gardeł”, które mogą sprawić, że integracja ze strefą euro nie zaowocuje zwiększonym udziałem BIZ w rozwój gospodarki Polski. Aby nie dopuścić do zaprzepaszczenia szans, warto podnosić zdolności do absorpcji inwestycji zagranicznych. Duży odsetek inwestycji lokuje się w Polsce w branżach pracochłonnych. które zapewniają wprawdzie tworzenie nowych miejsc pracy, ale najczęściej nisko płatnych, absorbujących pracowników o niskim poziomie kapitału ludzkiego. Inwestycje w branże pracochłonne, których przewaga wynika z niższych kosztów pracy, nie zapewnią jednak długotrwałego wzrostu gospodarczego. Przeciwnie – w miarę wzrostu kosztów pracy, zgodnie z logiką globalizacji, inwestycje te będą przenoszone do innych, mniej rozwiniętych krajów. Przyciąganie inwestycji w branżach pracochłonnych jest korzystne na etapie industrializacji, podczas gdy przejście do gospodarki opartej na wiedzy wymaga zasadniczej reorientacji działań wspierających napływ BIZ do sektorów wysokich technologii.
26
Pomiędzy rokiem 1998 a 2005 napływ BIZ z krajów strefy euro wzrósł w gospodarce duńskiej z 24% do 32%. W przypadku Wielkiej Brytanii była to zmiana z 25% do 51%. Jednocześnie inwestorzy duńscy zwiększyli zaangażowanie w krajach strefy euro z 26% do 38% (dla Wielkiej Brytanii było to wzrost z 37% do 56%). Brak pełnych danych dla Szwecji uniemożliwia dokonanie analogicznego porównania.
Ramka 3.13. Zdolności do absorpcji inwestycji zagranicznych polskiej