Problematyka społecznych uwarunkowań rozwoju nauki i techniki od dawna stanowiła przedmiot zainteresowania i re
fleksji ze strony przedstawicieli nauk humanistycznych, lecz szczególnie na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku nastąpiły tu dość istotne zmiany, prowadzące między innymi do wzrostu znaczenia tej problematyki. Tłem tych prze
mian były wydarzenia i procesy kontrkultury, jak również oznaki kryzysu energetycznego i szerzej: zagrożeń globalnych. Owocem tych przemian były także zmiany w dziedzinie edukacji, zarówno w obszarze kształcenia na studiach politechnicznych, jak i hu
manistycznych. W tym czasie bowiem pojawiły się programy edukacyjne odnoszące się do szeroko rozumianej problematyki techniki, dokładniej: do jej roli społecznej, w postaci studiów
„nauka – technika – społeczeństwo” (science – technology – society studies – STS studies). Tabela 5. pokazuje przykładowe obszary, które są przedmiotem nauczania w tej dziedzinie.
Program STS jest z natury rzeczy programem interdyscypli
narnym, a wskazany w tabeli zestaw przedmiotów to tylko jeden z możliwych, jakie są realizowane. Utworzony został również Europejski Program Studiów „Nauka, Technika, Społeczeństwo”
(ESST), który obejmuje interdyscyplinarne kształcenie w zakresie wskazanych wcześniej przedmiotów obejmujących w ogólnoś
ci nauki techniczne, ekonomiczne, społeczne i humanistyczne.
Program ten realizuje w różnych czasowo okresach sieć uniwer
sytetów funkcjonujących do pewnego stopnia w sposób podobny do przebiegu realizacji programu Erasmus w Unii Europejskiej.
Tabela 5 Dyscypliny, problemy i przedmioty w ramach STS
Dyscypliny Przykładowe przedmioty i problemy Ekonomia ekonomia nauki, ekonomia wiedzy naukowej Historia historia i filozofia nauki, historia nauki i techniki Filozofia filozofia nauki, filozofia nauk społecznych, filozofia
techniki
empiryzm, pozytywizm, anty i postpozytywizm, fuzzy logic (logika rozmyta); konstruktywizm społeczny, spo
łeczne aspekty epistemologii
Socjologia socjologia historii nauk, socjologia wiedzy, społeczne aspekty tworzenia i rozwoju techniki
Naukoznawstwo problem demarkacji, nauka a pseudo i antynauka, na
uka a: społeczeństwo obywatelskie, edukacja, komu
nikacja, wojny, metoda nauki – konsensusy i kontro
wersje, paradygmaty w nauce, naukometria, zespoły badawcze i ich funkcjonowanie, tradycyjne a nowe obszary wiedzy naukowej (ekologia), kobiety w nauce Nauki techniczne innowacje techniczne, antropologia techniki – cyborg
i digital antropologia, teorie normalizacji, zmiana tech
niczna, technonauka, studia inżynierskie – kobiety na studiach inżynierskich, systemy socjotechniczne, war
tościowanie techniki (technology assessment), postęp i rewolucje w technice
Nauki polityczne polityka nauki i techniki, polityczne regulacje w nauce i technice, zróżnicowania w społeczeństwie informa
cyjnym, zarządzanie zmianą
Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://en.wikipedia.org/wiki/European In
ter University Association Society, Science and Technology.
ESST studia oferowane są na dwóch etapach, przy czym pierwszy można ukończyć na następujących uczelniach:
‒ Hiszpania – Autonomous University of Madrid;
‒ Dania – IT University of Copenhagen;
‒ Holandia – Maastricht University;
‒ Grecja – Athens University;
‒ Norwegia – University of Oslo;
‒ Francja – Strassbourg University;
Kształcenie można kontynuować na następujących uczelniach:
‒ Dania – Aalborg University;
‒ Belgia – Universite catholique de Louvain;
‒ Belgia – University of Namur;
‒ Estonia – Tallin University of Technology;
‒ Portugalia – Technical University of Lisbon135.
Powstanie programów oraz sieci instytucji je rozwijających jest kolejnym świadectwem tego, że problematyka techniki i skutków jej rozwoju nabiera coraz istotniejszego znaczenia. Kształcenie przybiera dość specyficzny charakter wynikający z interdyscy
plinarności obszaru problemowego i z jego wewnętrznego zróż
nicowania. Właściwie stoimy przed wyzwaniem, czy raczej ko
niecznością zbudowania transdyscyplinarnego i cechującego się tym samym odrębnością programu badawczego i edukacyjnego.
Doświadczenia polskie w zakresie STS są niezwykle skromne.
Nie mamy bowiem dotąd rozwiniętych studiów STS, a liczba pub
likacji naukowych poświęconych tej problematyce jest również nie
wielka136. Światełkiem w tunelu zdaje się rozwijana w ostatnim cza
sie inicjatywa powołania Polskiego Towarzystwa Oceny Technologii, które może ewentualnie przyczynić się do wprowadzenia progra
mów STS do procesu kształcenia na polskich uczelniach.
Zbliżone do STS, jak również obejmujące częściowo problemy podejmowane w ramach studiów STS jest kształcenie w zakresie tzw. liberal arts. Dotyczy to studiów interdyscyplinarnych zgłębia
jących również problemy z zakresu nauk technicznych, przyrod
niczych oraz społecznych i humanistycznych137. Program liberal arts polega na indywidualnym doborze przedmiotów z najważ
niejszych dziedzin akademickich, od fizyki po gender studies.
Polskim odpowiednikiem tego kierunku są międzywydziałowe indywidualne studia humanistyczne czy matematycznoprzyrod
nicze. Jak podkreślają uczestnicy tego typu studiów, „Jednak róż
nica jest spora: wszystkie kursy (około 160) oferowane są na tym samym wydziale i nie trzeba ograniczać się do jednego rodzaju nauk, można łączyć różne zainteresowania, nawet tak odległe jak biologia i literatura. Szybko okaże się, że są one jedynie pozornie odległe – nawet biologia spotyka się z myślą humanistyczną, na przykład w kursie »Biopoetics: an evolutionary approach to art, literature, music and religion«. Zwieńczeniem programu jest
135 Por. www.esst.eu (dostęp: 9.03.2017).
136 Problematykę tę w Polsce rozwijał i propagował L.W. Zacher. Por. Nauka – technika – społeczeństwo. Red. L.W. Zacher. Wrocław 1981; Nauka. Technika.
Społeczeństwo. Podejścia i koncepcje metodologiczne, wyzwania innowacyjne i ewa
luacyjne. Red. L.W. Zacher. Warszawa 2012. Do tego nurtu nawiązuje też E. Bińczyk: Technonauka w społeczeństwie ryzyka…
137 Czym są studia STS, czyli o interdyscyplinarnej edukacji, nauce i technologiach.
maciejmichalski.natemat.pl/47653/czymsastudiasts… (dostęp: 9.03.2017).
capstone – badawcza praca licencjacka pisana pod opieką specja
listy/profesora, w której wykorzystuje się wiedzę zdobytą przez 3 lata”138. Wielość proponowanych w ramach tego typu kształce
nia tematów może wydawać się jednym z istotnych problemów, lecz jak podkreślają uczestnicy tych kursów na Uniwersytecie w Maastricht, struktura University College Maastricht zmusza do odpowiedzialnych wyborów: „[…] po pierwszym roku, »słu
żącym orientacji«, trzeba wybrać jakiś wyrazisty profil swej edu
kacji i przez następne 2 lata podążać konkretnymi ścieżkami akademickimi, zaliczając coraz bardziej zaawansowane kursy.
Każdy student ma od początku opiekuna naukowego, który przez całe studia stymuluje do konstruowania – i weryfikacji – pomysłu na siebie w ramach oferty kursów. Część pomysłów legnie w gruzach – pierwszą ofiarą padają licealne wyobrażenia na temat dziedzin akademickich”139. Specyfika studiów STS po
lega też między innymi na tym, że w ich wyniku trudno byłoby oczekiwać od absolwentów tych studiów posiadania określonych
„twardych” kompetencji. Chodzi bowiem raczej o to, aby:
‒ uwrażliwić na różnorodne możliwości powstania problemów związanych z rozwojem i upowszechnianiem techniki w spo
łeczeństwie;
‒ kształtować raczej umiejętności myślenia o technice i jej prob
lemach niż kompetencje ich rozwiązywania.
Interdyscyplinarne programy STS nie tylko rozwijają umiejęt
ności pozwalające na odnalezienie się w dzisiejszym dynamicz
nie zmieniającym się świecie, lecz także umożliwiają świadome i kreatywne kształtowanie tej rzeczywistości dzięki uczestnictwu w procesie upowszechniania innowacji technicznych, tak aby można było je uznać za odpowiedzialne innowacje. W uczel
niach polskich – nie tylko uczelniach technicznych – włączenie programów STS do procesów edukacji może być czynnikiem uatrakcyjnienia aktualnej oferty edukacyjnej, a także efektywną odpowiedzią na wyzwania związane z rozwojem współczesnej cywilizacji technicznej. Będzie też jednym z czynników integracji polskich i europejskich instytucji edukacyjnych. W edukacyjnych programach STS ważną rolę odgrywają również analizy różnych przypadków, jakie wiążą się z procesami tworzenia oraz upo
wszechniania odkryć nauki i techniki w społeczeństwie. Studium przypadku i jego analiza mogą:
138 Ibidem.
139 Ibidem.
‒ uwyraźnić różnorodne problemy techniczne, jakie mogą po
wstawać w trakcie tworzenia techniki – część z tych proble
mów ma ogólny i specyficzny dla każdej techniki charakter, część zaś uzależniona jest od rodzaju techniki, jakim się zaj
mujemy;
‒ wskazać ewentualne następstwa związane z wykorzystywa
niem techniki i jej upowszechnianiem w społeczeństwie – zdo
byta wiedza może się okazać przydatna w procesie tworzenia techniki; dla użytkowników wiedza ta miała być czynnikiem takiego kształtowania ich umiejętności korzystania z techniki, aby było ono bezpieczne i nie zagrażało ich zdrowiu ani życiu.
W konsekwencji studium przypadku może pełnić następujące funkcje:
‒ kognitywne – poszerzające wiedzę o technice i o pewnych następstwach jej użytkowania, związanych z niewłaściwym technicznie sposobem postępowania;
‒ praktyczne – związane z kształtowaniem i doskonaleniem umiejętności tworzenia i wykorzystywania techniki.
Studium przypadku może też być czynnikiem kształtowa
nia i podnoszenia poziomu kultury zawodowej, jak również czynnikiem kształtowania kultury bezpieczeństwa jako jednego z ważnych celów rozwoju współczesnej cywilizacji. Rola studium przypadku nie musi się ograniczać wyłącznie do podnoszenia poziomu wiedzy oraz umiejętności tworzenia i korzystania ze zdobyczy techniki. Z procesami jej rozwoju oraz upowszechnia
nia wiążą się nie tylko problemy instrumentalne i kognitywne, lecz także aksjologiczne i normatywne. Studium przypadku jako jedno z narzędzi edukacji może, oprócz tego, co zostało już za
sygnalizowane wcześniej:
‒ uwypuklać konflikty interesów i wartości związanych z two
rzeniem i upowszechnianiem techniki; w konsekwencji może przyczyniać się do ich rozwiązywania, szczególnie bowiem w wymiarze normatywnym sprawiają one wiele problemów natury teoretycznej i praktycznej;
‒ pogłębiać i poszerzać wiedzę o różnych następstwach techniki, głównie wykorzystania rezultatów wartościowania techniki;
studium przypadku może tu być właściwie rodzajem wartoś
ciowania techniki, a w związku z tym – czynnikiem podjęcia stosownych decyzji i wyborów.
Wartościowanie techniki i ocena jej skutków stają się ważną umiejętnością, potrzebną zarówno tym, którzy są twórcami tech
niki, jak i tym, którzy są jej użytkownikami lub decydują o jej
upowszechnianiu. Potrzebne kompetencje aksjologiczne i norma
tywne mogą być kształtowane także w efekcie stosowania metod case study. Z tego powodu, oprócz już wymienionych funkcji, studia przypadków mogą dodatkowo pełnić funkcje aksjologicz
ne – przejawiające się w pogłębianiu i doskonaleniu zdolności oceny skutków upowszechniania określonych technik w aspekcie wartości oraz we wzbogaceniu umiejętności wyborów i podejmo
wania decyzji o aspekty aksjologiczne i normatywne.
Studium przypadku może się okazać przydatne w procesie kształcenia nie tylko inżynierów i techników, lecz także szerzej:
społeczeństwa, jako użytkowników techniki i ewentualnych de
cydentów, w sytuacjach stosowania partycypacyjnych metod wartościowania techniki. Studia przypadków mogą posłużyć jako czynniki kształtowania kultury moralnej i wraz z nią – poziomu odpowiedzialności różnych środowisk związanych z tworzeniem, upowszechnianiem oraz użytkowaniem techniki. Wraz z rozwo
jem partycypacyjnych metod wartościowania techniki studium przypadku może przyczyniać się również do rozwoju i dosko
nalenia kultury komunikacji, potrzebnej do tego, aby na drodze dyskursu społecznego rozwiązywać różnorodne sytuacje kon
fliktowe związane z rozwojem techniki. Będzie ono wówczas nie tylko rodzajem „bicia na alarm” (whistle blowing) w obliczu róż
norodnych wyzwań i zagrożeń, jakie niesie rozwój współczesnej techniki, lecz także szerzej: stać się powinno jednym z ważnych czynników kształtowania współczesnej kultury bezpieczeństwa, a w jej ramach – odpowiednich aspektów ochrony społeczeństwa i jego grup przed zagrożeniami związanymi z techniką, oraz bu
dowania zaufania jej użytkowników. Studium przypadku może się zatem okazać ważnym narzędziem budowania:
‒ podstaw racjonalnych decyzji w różnych dziedzinach, zarów
no w nauce i technice, jak i gospodarce czy polityce, a jedno
cześnie w różnych dziedzinach życia codziennego; racjonalna decyzja nie może uwzględniać tylko tego, co prowadzi do bezpieczeństwa i jest źródłem pewności, lecz także to, co wiąże się z ryzykiem i jest obarczone określonym stopniem niepew
ności; kultury bezpieczeństwa nie sposób budować, uciekając się do ignorowania ryzyka, trzeba starać się je zaakceptować;
‒ poziomu zaufania – akceptacja ryzyka, zarówno przez tych, którzy je wytwarzają, jak i przez tych, którzy są nim obar
czeni; wsparciem dla tego zaufania musi być przekonanie, że odpowiednie decyzje dotyczące upowszechniania określonych technik są w konkretnych warunkach sprawiedliwe.
Przedmiotem studiów przypadku muszą być różnorodne sy
tuacje ryzyka związanego z tworzeniem i upowszechnianiem techniki. Uwzględniać one muszą również współistnienie odpo
wiednich poziomów pewności i niepewności związanych mię
dzy innymi z opisem faktycznych stanów rzeczywistości, czy też z ocenami tych stanów. Samo studium przypadku nie zdoła osłabić pojawiających się tu napięć ani problemów, ale może być czynnikiem wpływającym na mądrość podejmowanych decyzji i wyborów. Podstawę tej mądrości stanowić musi akceptacja tego, że oczekiwane pewność i bezpieczeństwo nie są nigdy w pełni osiągalne, choć nie oznacza to, iż skazani jesteśmy jedynie na ryzyko i niepewność. Studium przypadku może dawać wiele okazji do ilustracji i upowszechniania zasad tej mądrości.
Nasilające się wraz z rozwojem współczesnej cywilizacji róż
norodne konflikty, związane z jednej strony z obszarem skutków upowszechniania rezultatów nauki i techniki, z drugiej zaś ze wzrastającą obecnie rolą ryzyka, wymagają rozwoju oraz prak
tykowania odpowiednich procedur służących ich rozwiązaniu.
Istotne znaczenie mogą mieć w tym procesie różne formy dys
kursu społecznego, a demokratyzacja wyborów w tej dziedzinie jest jedną z dróg rozwiązywania konfliktów, w czym pomocne może być odwołanie się do zasad sprawiedliwości, które mogą w tym wypadku pełnić określone funkcje regulatywne. Zasada sprawiedliwości leżąca u podstaw rozwiązywania konfliktów musi obejmować dwa wyznaczniki: równości i usprawiedliwio
nej nierówności, dlatego też formułuje się dwa postulaty:
‒ postulat równości – działaj tak, aby każdy, kto ma odpowied
nie potrzeby, miał równe prawa i obowiązki w dyskursie;
‒ postulat podziału – dokonuj takich podziałów, które można dyskursywnie uzasadniać.
Istotne znaczenie mogą mieć rozmaite formy dyskursu spo
łecznego, wymagające jednocześnie upowszechniania różnych narzędzi i metod komunikacji społecznej. Studium przypadków może być tu narzędziem kształtowania różnorodnych kompeten
cji, ważnych dla uczestnictwa w społecznym procesie rozwiązy
wania konfliktów, jakie generuje rozwój współczesnej techniki.
Są to:
‒ kompetencja instrumentalna (techne) – decyduje o efektywnym sprawstwie odpowiednich działań; racjonalność instrumental
na pozwalająca dobierać w sposób efektywny środki, które służą realizacji określonych celów, jest podstawą kształtowania się tej kompetencji;
‒ kompetencja kognitywna – wiąże się z koniecznością posiada
nia odpowiedniej wiedzy, niezbędnej dziś do podjęcia jakiej
kolwiek aktywności w różnych obszarach działania człowieka;
‒ kompetencja aksjologiczna – pozwala ona osiągać nie tylko w sposób efektywny określone cele, lecz również dokonywać ich oceny i wyboru, tak aby realizować te, które z określonych względów uznawane są za słuszne;
‒ kompetencja refleksyjna – ma związek ze zdolnością do osią
gania konsensusu, koniecznego w wielu sytuacjach aksjolo
gicznie konfliktowych, z jakimi obecnie się stykamy; kompe
tencja ta odgrywa rolę nadrzędną wobec pozostałych funkcji, gdyż jest czynnikiem budowania ich jedności.
Studium przypadków może być także czynnikiem:
‒ ujawniania konfliktów – w tym ujęciu jego rola będzie zwią
zana również z kształtowaniem odpowiedniego poziomu kul
tury politycznej różnych podmiotów;
‒ rozwiązywania konfliktów – jako czynnik uwrażliwiający na konieczność sprawiedliwych decyzji i wyborów.
Jak widać, studia przypadków dzięki praktycznemu ich wykorzystaniu w procesie kształcenia ujawniają jeszcze jedną ogólną funkcję, jaką mogą dziś pełnić. Otóż mogą być jednym z narzędzi w procesie budowania podmiotowości i podmiotowej tożsamości współczesnego człowieka uwikłanego w procesy roz
woju i upowszechniania techniki.
STS to nie tylko określony obszar edukacyjny, lecz także pew
na propozycja teoretyczna i badawcza. Jak podkreśla Kazimierz Krzysztofek, „Można dzisiaj mówić o dwóch nurtach refleksji nad relacją człowiek – technologie czy człowiek – byty nie
ludzkie. Pierwszy z nich rozwijany w ramach teorii »nauka – technologia – społeczeństwo« […] akcentuje potrzebę »nego
cjacji społecznych« z technologią wskutek przeważającego dziś podporządkowania technologii użytkownikowi, który się nią posługuje. Drugi nurt łączący się z teorią »aktorasieci« […]
jest natomiast wyrazem stanowiska głoszącego równoważność podmiotu i przedmiotu w relacji ich wzajemnego oddziaływania na siebie oraz w zakresie siły tego oddziaływania. Przedmioty i technologia zajmują ważne miejsce w tych rozważaniach, ale obie perspektywy teoretyczne sprowadzają się do badań nad środowiskiem fizycznym, analogowym”140. Generalnie więc cho
140 Por. K. Krzysztofek: Człowiek – społeczeństwo – technologie. Między humani
zmem a transhumanizmem i posthumanizmem. „Ethos” 2015, nr 3, s. 195. Wymienia
dzi w tym nurcie – niezależnie od szczegółowych różnic – o ba
danie relacji między techniką a społeczeństwem. Za klasyczne można też dziś uznać rozważania, jakie na ten temat rozwijali przedstawiciele szkoły frankfurckiej, które dotyczyły między in
nymi kwestii związanych z krytyką racjonalności instrumentalnej i możliwością ograniczenia jej dominacji w kulturze współczes
nej141. Warto więc może przyjrzeć się nieco bliżej temu, co w tej kwestii mają do powiedzenia przedstawiciele nurtu określanego jako teoria aktorasieci.
Jednym z motywów charakterystycznych dla tradycyjnych stanowisk w nurcie STS było rozdzielanie porządków tworze
nia i wykorzystywania techniki. Starano się je jednak w jakiś sposób scalić, choćby wskazując interesy (ekonomiczne, poli
tyczne itp.), które miały je łączyć. W gruncie rzeczy wszakże połączenie to było bardziej zakładane, aniżeli stanowiło zbiór argumentów wyjaśniających różne procesy związane z rozwojem i upowszechnianiem techniki. Bruno Latour odwołuje się tu do konstrukcji laboratorium, co według niego znosi podziały na te dwa porządki. „W istocie mam nadzieję – jak pisze – przekonać czytelnika, iż laboratoria są stworzone po to, by naruszać bądź demontować samo rozróżnienie między »wnętrzem« a »zewnę
trzem«, jak również między skalą mikro i makro”142. U podstaw takiego przekonania leżeć mogą dwie przesłanki, a mianowicie:
‒ przesłanka determinizmu społecznego – świat laboratoriów, czyli świat nauki i techniki, to świat tak społecznie zdeter
minowany, iż pozostaje w gruncie rzeczy przeniknięty i wy
pełniony tym, co społeczne, nie wchodząc w szczegółowe wyróżnienia i określenia tego, co to „społeczne” w gruncie rzeczy oznacza;
‒ przesłanka determinizmu technicznego – analogicznie jak w przypadku determinizmu społecznego, tylko w stronę prze
tu jako przedstawicieli tego drugiego nurtu między innymi M. Callona, B. Latoura czy J. Lawa. Wskazane na końcu przytoczonego fragmentu odwo
łanie się do porządku analogowego wiąże się z inną tezą autora, iż jednym z braków tego nurtu jest ograniczenie się do relacji pomiędzy człowiekiem a światem rzeczy – z pominięciem artefaktów cyfrowych, które dziś zaczynają nie tylko odgrywać ważną rolę, lecz także stanowią nową jakość wymagającą w związku z tym osobnej refleksji (ibidem, s. 197 i nast.). Z tym stanowiskiem należy się zgodzić, a kwestie związane z relacjami człowiek – technologie cyfro
we (nowe media) będą jeszcze przedmiotem rozważań w dalszej części pracy.
141 Por. A. Kiepas: Człowiek wobec dylematów filozofii techniki…, s. 63 i nast.
142 Por. B. Latour: Dajcie mi laboratorium a poruszę świat. W: Studia nad nauką i technologią. Wybór tekstów. Red. E. Bińczyk, A. Derra. Toruń 2014, s. 141.
ciwną, świat społeczny staje się tu swoistą kopią świata tech
niki, a laboratorium – miejscem kreacji świata w skali mikro, lecz następnie odwzorywowanego w skali makro.
Jeżeli obydwu wskazanych tu determinizmów nie pojmo
wać skrajnie, tzn. jako przekonanie, że jakaś postać „czystego”
społeczeństwa determinuje naukę i technikę, lub też że jakaś postać „czystej” techniki determinuje świat społeczny, a takie stanowisko wydaje się w pełni racjonalne, to oczywiste jest, iż oba wymienione tu światy: świat społeczny oraz świat nauki i techniki, pozostają z sobą we wzajemnych związkach i za
leżnościach. Posługując się przykładem badań Louisa Pasteura nad szczepionką przeciwko wąglikowi, pokazuje B. Latour, jak te dwa światy się przenikają i w pewien sposób się warunkują;
jak zainteresowania naukowe – poznawcze – przekształcają się w zainteresowania społeczne i łączą się z realizacją interesów ekonomicznych konkretnych grup społecznych. W rezultacie świat laboratoriów staje się światem społecznym, lecz jedno
cześnie świat społeczny staje się światem laboratoriów i w ten sposób znika konieczność oddzielenia tego, co wewnętrzne, od tego, co zewnętrzne. To przemieszanie wymaga z jednej strony określonych praktyk, które to umożliwią i zrealizują, z drugiej zaś – podatności świata społecznego na konstrukcyjne zabiegi realizowane w małej skali, a następnie przenoszone do skali makro. Jak podkreśla B. Latour, „Specyfika nauki nie bierze się z jej kognitywnych, społecznych lub psychologicznych własności, lecz tkwi w szczególnej konstrukcji laboratoriów, która pozwala odwracać skalę zjawisk, aby rzeczy stały się zrozumiałe (read
able), a następnie zwiększyć częstotliwość testów, pozwalając na popełnienie i zarejestrowanie wielu pomyłek”143.
Zgodnie z przyjętym stanowiskiem aspekty epistemologiczne czy metodologiczne, prowadzące do ukształtowania się nauki lub
Zgodnie z przyjętym stanowiskiem aspekty epistemologiczne czy metodologiczne, prowadzące do ukształtowania się nauki lub