Współczesna kultura jest w wyniku rozwoju i upowszechnia-nia nowych mediów kulturą komunikacji. Komunikacja dzięki nowym mediom staje się nie tylko istotnym elementem kultury, ale także czynnikiem wpływającym na całą kulturę i przenika-jącym jej wszystkie obszary. Ważną rolę odgrywa dziś technika, a w przypadku komunikacji ujawniają się też specyficzne cechy relacji między techniką a kulturą. Internet i rozwój nowych me-diów stanowią obecnie wyzwanie dla różnych obszarów aktyw-ności człowieka. Wiążą się one zarówno z wieloma pozytywnymi możliwościami, jak i z wieloma zagrożeniami. Chodzi przy tym nie tylko o to, że można te techniki w różny sposób użytkować, lecz także o to, że:
‒ skutki ich rozwoju są tak rozległe czasowo i przestrzennie, iż niejako z konieczności prowadzą zarówno do pozytywnych, jak i do negatywnych następstw;
‒ skutki te nie mogą być odbierane i oceniane jako neutralne, niezależnie od tego, czy aktualnie oceniane będą jako pozy-tywne, czy negapozy-tywne, ponieważ decydujące znaczenie ma tu potencjał zmian, jakie wywołuje rozwój nowych mediów.
Według Kazimierza Krzysztofka, współczesne procesy prze-mian przybierają postać procesów dyfuzji, przy czym nasuwa się tu pytanie o samo znaczenie i rozumienie dyfuzji jako takiej. Nie może być ona pojmowana tradycyjnie, czyli jako wynik porządku hierarchicznego, rodzaj „przepływu” z góry w dół. W sieciowym porządku heterarchicznym, jaki dziś zaczyna mieć dominujące znaczenie, procesy dyfuzji są dużo bardziej skomplikowane, nie mają liniowego charakteru i stają się w dużym stopniu proce-sami chaotycznymi. Systemy chaotyczne są rodzajem porządku
w nieporządku, lub też nieporządku w porządku. Porządki mają tu jednak wyłącznie lokalny i ograniczony w czasie charakter, przy jednoczesnym braku uniwersalnego porządku odgrywają-cego rolę determinującą wobec porządków lokalnych. Systemy chaotyczne wydają się trudniej sterowalne, choć zarazem nie potrzeba tu dużej siły i wystarczą często mniej znaczące czynniki do wywołania istotnych zmian. W związku z tym możliwe jest tu określenie nie tyle prawidłowości przemian, ile nieokreślonych tendencji i trendów1. Przemiany współczesnej kultury pod wpły-wem rozwoju nowych mediów uwikłane są również w okreś lone procesy zmian technicznych i gospodarczych. Z jednej strony postępują procesy ekonomizacji i komercjalizacji kultury, z dru-giej zaś – wzrasta rola czynników kulturowych w różnych dzie-dzinach aktywności człowieka. Tendencje te ścierają się, czasami prowadzą do różnych konfliktów. Jedną z cech współczesne-go świata zdaje się to, że jest on swoistym chaosem, zbiorem współistniejących sprzecznych tendencji i procesów. Wymyka się w związku z tym możliwościom dokonywania jednoznacznych ocen i utrudnia formułowanie jednoznacznych wniosków.
Internet i nowe media są źródłem nowych relacji między ludźmi, wpływają na sposoby zachowania, poznawania, podej-mowania decyzji, czy też partycypacji w życiu społecznym i kul-turowym. Generalnie jednak potencjał zawarty w nowych me-diach ma charakter ambiwalentny, wywołuje on bowiem zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki. Czasem zresztą jest tak, iż jedno i to samo zjawisko ma niejako dwie strony: pozytywną i negatywną, które sobie towarzyszą i ewentualnie w konkret-nych, specyficznych okolicznościach zaczyna dominować jedna ze stron (por. tabelę 6.).
Te wielostronne zależności stają się ostatecznie podstawą zmiany tej roli kultury, którą tradycyjnie odgrywała i którą jej też tradycyjnie przypisywano. Oprócz wielu funkcji, jakie wiązano z kulturą, podkreślano przeważnie, że była ona:
‒ czynnikiem społecznej adaptacji człowieka – kultura jest zbio-rem wzorów postępowania i wartości, dlatego też stanowi jeden z ważnych czynników socjalizacji człowieka;
‒ czynnikiem, który miał decydujące znaczenie dla podmioto-wości i tożsamości człowieka jako jednostki i jako członka określonych grup społecznych.
1 Por. K. Krzysztofek: Globalizacja – interpretacje i spory. „Transformacje”
2001–2002, nr 1–4, s. 254.
Tabela 6 Ambiwalencja skutków rozwoju nowych mediów
Pozytywne możliwości Negatywne następstwa Zwiększenie dostępności do kultury
i jej dóbr instrumentalizacja kultury – zależ-ność od techniki, a zatem ogranicze-nie dostępu do kultury; trywializacja, upowszechnianie wytworów kultury niskiej
Zwiększenie możliwości aktywności
kulturowej – interaktywność komercjalizacja kultury – techniczne i ekonomiczne ograniczenia aktywno-ści kulturowej
Standaryzacja i ujednolicenie –
ła-twiejsza dostępność i zrozumiałość standaryzacja – obniżenie poziomu tworów kultury, umasowienie Pluralizacja i wzrost wolności pozorna (powierzchowna)
pluraliza-cja i wolność Różnorodność – intensyfikacja
kon-taktów międzykulturowych powierzchowność, przygodność i nie-trwałość relacji interpersonalnych Ujawnianie się globalne regionalnych
i lokalnych kultur obniżenie znaczenia regionalnych i lokalnych kultur
Zależność od techniki – wzrost
pozio-mu dynamiki i efektywności zależność od techniki – potrzeba kompetencji informatycznych
Wirtualizacja kultury – niezależność od czasu i przestrzeni, wzrost możli-wości komunikacji
alienacja i ucieczka w światy wirtu-alne – wzrost poziomu izolacji jed-nostek
Kultura jest rzeczywistością wypełnioną konkretnymi wzo-rami, ważnymi dla sposobów postępowania człowieka. Kultura staje się w tym sensie dla człowieka środkiem opanowywania przezeń „przestrzeni i czasu”, w których żyje. Rozwój nowych mediów i technik komunikacji jest jednym ze sposobów organi-zacji czasowo-przestrzennych obszarów kulturowej aktywnoś-ci człowieka. Te czasoprzestrzenne ramy nie są neutralne, lecz tworzą określony świat odpowiednich hierarchii ważności, właś-ciwych wzorców postępowania, oczekiwanych celów działania.
Odmienność i specyfika współczesnych przemian kultury wiążą się między innymi z tym, że:
‒ opanowanie i kształtowanie czasu i przestrzeni następują we współczesnej kulturze nie tylko w świecie realnym, lecz także w świecie wirtualnym, który w określonym stopniu zastępuje niekiedy, a niekiedy uzupełnia świat realny;
‒ duża dynamika przemian kultury sprawia, iż ramy wyzna-czone przez nią nie mają stabilnego charakteru; kultura traci znaczenie jako czynnik adaptacji człowieka, a dynamika zmian
kulturowych stanowi też wyzwanie dla człowieka jako pod-miotu;
‒ rozwój kultury nie jest w pełni autonomicznym i niezależnym procesem, a sama kultura staje się zbiorem elementów nie tylko homogennych.
Współczesne kultury tracą swój homogeniczny charakter i dlatego ich rola w porównaniu z kulturami tradycyjnymi ule-ga zmianie, co ma swoje konsekwencje w różnych lokalnych i globalnych wymiarach. Znaczenie współczesnych kultur się zmienia, a sam proces przemian kulturowych jest dużo bardziej skomplikowany i nie sprowadza się jedynie do prostego zastępo-wania wzorców czy wartości kultur lokalnych bądź narodowych zestandaryzowanymi wartościami i wzorcami kultury globalnej.
Powstaje dziś również wiele subkultur, które istniały już wcześ-niej, lecz dzisiejsze subkultury i ich rola są nieco inne, ponieważ:
‒ rozwój komunikacji zapewnia wyższy poziom identyfikacji przedstawicieli określonych kultur; różnorodne subkultury uzyskują dzięki odpowiednim środkom komunikowania więk-sze możliwości ujawniania się w wymiarze globalnym;
‒ znaczna dynamika przemian kulturowych sprawia, że przed-stawiciele określonych kultur nie muszą już tak silnie się z nimi identyfikować; wręcz przeciwnie, silna identyfikacja nie jest ani możliwa, ani też czasami wskazana do urzeczy-wistnienia; człowiek pozostaje często reprezentantem różnych subkultur, a jego tożsamości nie określa tylko jedna z nich, lecz przeciwnie – może on swą tożsamość w różnych subkulturach ujawniać.
Współczesne kultury dają człowiekowi różnorodne możliwo-ści budowania i ujawniania się jego tożsamomożliwo-ści. Są też jednym z czynników kształtowania owej tożsamości, określającym jej ramy, choć nie w tak stabilny sposób, jak to było w kulturach tradycyjnych.
Procesy zmian kulturowych poddane procesom różnego ro-dzaju dyfuzji wymagają otwartości na odmienne od naszego światy. Zdolność uczestnictwa w różnych kulturach, elastyczność są dziś jednym z istotnych warunków budowania tożsamości, a te jednocześnie łączą się z mobilnymi zdolnościami jej przekra-czania. Panuje między nimi stan napięcia, czasem sprzeczności, a czasem równowagi. Akceptacja odmienności oraz gotowość do uczestnictwa w kulturze i do ewentualnego jej porzucania należą do kompetencji interkulturowych. Wiążą się one z elastycznością, otwartością i umiejętnościami komunikacji międzykulturowej. To
międzykulturowe komunikowanie odgrywa dziś dużą rolę, i to nie tylko w obszarze kultury, lecz także w polityce czy gospodar-ce. Rozwój Internetu i nowych mediów wyzwala określone moż-liwości, z których już dziś korzysta się w dziedzinie e-commerce czy e-government2. Umiejętności międzykulturowej komunikacji mają szczególne znaczenie w obszarze e-commerce i dlatego stają się obecnie także przedmiotem nauczania. Kompetencje kulturo-we odgrywają jednak ważną rolę, człowiek bowiem jako istota kulturowa, czyli istota o określonej tożsamości kulturowej, może efektywnie uczestniczyć w komunikacji interkulturowej. Wiążą się z tym także nowe zadania w zakresie kształcenia.
Pytanie o człowieka jako o podmiot pozostaje we współczes-nej kulturze w związku z pytaniem o jego intencjonalność – świa-dome zorientowanie na realizację określonych celów – i o jego możliwości sprawcze. Rola intencjonalności ludzkiego działania jest jednakże w dzisiejszej, zdominowanej przez technikę, kul-turze w dużym stopniu ograniczona. Działania współczesne-go człowieka stały się ponadto działaniami instytucjonalnymi, korporacyjnymi, co ma też wymierne skutki w sferze kultury.
Ludzka „moc” łączy się z „niemocą”, co także określa rolę czło-wieka we współczesnej kulturze. Problematyczność podmioto-wości człowieka wiąże się właśnie z jego zmienioną sytuacją we współczesnym stechnicyzowanym świecie.
Kultury narodowe pozostają dziś pod naciskiem procesów globalizacji, które stanowią ich zagrożenie wskutek standaryzacji i homogenizacji, lecz zarazem dają pozytywne szanse ujawniania się tego, co narodowe i lokalne, w wymiarze globalnym. Trudno jednoznacznie przyznać, że rola kultur narodowych i regional-nych ulega marginalizacji wraz z procesami globalizacji. Procesy te bowiem charakteryzują się wieloma, czasami także sprzeczny-mi względem siebie, tendencjasprzeczny-mi, co w połączeniu z początkową fazą wielu obserwowanych dziś procesów czyni niemożliwym lub utrudnionym dokonanie rzetelnych ocen. Szanse i możliwo-ści łączą się z zagrożeniami i te pierwsze trzeba wykorzystać, a te drugie – w miarę możliwości minimalizować. Procesy rozwoju współczesnej kultury skłaniają też do stawiania pytań o to, czy rzeczywiście stykamy się z czymś nowym. Wydaje się jednak, iż nowość dzisiejszej sytuacji i to, co dla człowieka ma dziś tak istotne znaczenie, wiążą się z szybkością oraz z tempem
zacho-2 Por. M. Castells: Galaktyka Internetu. Tłum. T. Hornowski. Poznań 2003, s. 77–135, 157 i nast.
dzących aktualnie przemian. Ta właśnie dynamika przemian powoduje, że mamy do czynienia z nową jakością i nowymi jakościowo wyzwaniami wobec człowieka jako twórcy, podmio-tu, ale również uczestnika i odbiorcy odpowiednich dóbr oraz zjawisk kultury.