Obecność sławnych postaci z regionu w szkolnej edu-kacji historycznej uwarunkowana jest jeszcze jednym kryterium, poza tymi, o których była mowa w pierw-szej części niniejszego tekstu. Identyfikacja danej po-staci historycznej z określonym regionem i przypisanie jej cech bohatera regionalnego jest działaniem wtór-nym, podporządkowanym wytycznym programowym, w których z kolei istotne znaczenie odgrywa przyjęta koncepcja dziejów Polski, uwzględniająca (lub też nie) w jakimś stopniu ideę regionalistyczną. Liczba bohate-rów regionalnych przywołanych w edukacji historycz-nej związana jest również z tym, na ile dzieje poszcze-gólnych regionów na trwałe zaznaczyły się w historii Polski lub odgrywały w nich decydujące znaczenie.
42 Tamże, s. 92.
43 Tamże, s. 102.
Bohater regionalny w szkolnej edukacji historycznej i regionalnej 101 Stąd też w niektórych przypadkach postaci z danego
regionu będą występowały tylko w określonej epoce historycznej, kiedy dany region zaznaczył się w szcze-gólny sposób w rozwoju państwa polskiego.
Wydzielenie w podstawie programowej z 1999 roku odrębnej ścieżki poświęconej nauczaniu o regionie skutkowało m.in. ograniczeniem treści regionalnych w innych przedmiotach szkolnych. Wątek bohaterów regionalnych, wyeksponowany w ścieżce regionalnej, nie powtarzał się więc bezpośrednio w treściach edu-kacji historycznej. Nie oznaczało to jednak rzeczywi-stego braku możliwości odwołania się do sławnych postaci z regionu na lekcjach historii. Przede wszyst-kim z dwóch powodów: po pierwsze idea ścieżek mię-dzyprzedmiotowych oznaczała realizację ich treści na zajęciach z różnych przedmiotów (w tym także historii i społeczeństwa), po drugie wśród zagadnień przypisa-nych edukacji historycznej w szkole podstawowej zna-lazły się także ogólne zapisy dotyczące wykorzystania biografistyki (np. wybrane postaci historyczne i współ-czesne jako wzorce osobowe dla ucznia), które umoż-liwiały odwołanie się również do bohaterów regional-nych44. Podobnie na pozostałych etapach edukacyjnych umieszczono wśród treści kształcenia historycznego po-szczególnych epok zapisy odwołujące się np. do losów i postaw Polaków w walkach o niepodległość45 oraz do postaw jednostek lub grup społecznych wobec potrzeb
44 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podsta-wowych i gimnazjów, op. cit., s. 590.
45 Tamże, s. 604.
epoki46, w ramach których nauczyciel mógł przywo-łać wybrane postaci z regionu jako przykłady takich działań. Biorąc pod uwagę obecność w tamtym czasie edukacji regionalnej jako ścieżki międzyprzedmiotowej na każdym etapie edukacyjnym, taka koncepcja ujęcia elementów biograficznych w edukacji historycznej była w pełni uzasadniona i kompatybilna z ogólną wizją tego przedmiotu. Stwarzała przy tym nauczycielom re-alne warunki do uwzględnienia wybranych przez nich bohaterów regionalnych także na lekcjach historii.
Począwszy od 2009 roku, po reformie programo-wej sytuacja ta uległa zasadniczej zmianie. Nie tylko bowiem treści regionalne zostały znacznie zreduko-wane (o czym już wspominałam wyżej), ale również w ogólnej koncepcji kształcenia (nie tylko historycz-nego) wątek biograficzny bardzo ograniczono. Poza jedynym osiągnieciem ucznia na etapie szkoły pod-stawowej, polegającym na zbieraniu informacji o roz-maitych sposobach upamiętniania postaci i wydarzeń z przeszłości małej ojczyzny47, trudno byłoby znaleźć w podstawie programowej (także dla innych etapów
46 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla liceów ogól-nokształcących, liceów profilowanych i techników, Załącznik nr 4 do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przed-szkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. 2002, nr 51, poz. 458, s. 3649.
47 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podsta-wowych, Załącznik nr 2 do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy pro-gramowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia
ogól-edukacyjnych) zapis sugerujący wprost odwołanie się nie tylko do bohaterów regionalnych, ale i do innych postaci historycznych, nie wliczając w to oczywiście tych wymienionych już z nazwiska i imienia (jak np.
królowie, książęta czy prezydenci Polski). Brak takich bezpośrednich odniesień do wątków biograficznych na poziomie ministerialnych wytycznych nie musiał oczy-wiście oznaczać całkowitego pominięcia tych kwestii w podręcznikach lub praktyce szkolnej. Stwarzał jed-nak duży zakres dowolności, a co za tym idzie – pewnej przypadkowości w realizacji zarówno edukacji histo-rycznej, jak i nauczania o regionie.
Najnowsza podstawa programowa z 2017 roku dla szkoły podstawowej wprowadziła diametralnie odmien-ne podejście do biografistyki i roli, jaką może ona od-grywać w edukacji szkolnej. Przejawia się to w dwóch niejako równoległych płaszczyznach. Z jednej strony uwypuklono wątki biograficzne w treściach kształcenia różnych przedmiotów, jak np. muzyka, plastyka, język polski czy wiedza o społeczeństwie. Z drugiej zaś opar-to całe kształcenie hisopar-toryczne w klasie IV na poznaniu przeszłości przez pryzmat „bohaterów narodowych, którzy podejmują konkretne działania przynoszące do-niosłe rezultaty”48. Uczeń „zdobywa w ten sposób wie-dzę o najważniejszych osobach i wydarzeniach w pol-skiej historii, jednocześnie umacniając więź z miejscem
nego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. 2009, nr 4, poz.
17, s. 236.
48 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkoły podsta-wowej, op. cit., s. 103.
zamieszkania i z krajem ojczystym”49. Podkreślono również znaczenie osiągnięć wybitnych postaci w dzie-jach narodu (!) polskiego i szczególną rolę edukacji hi-storycznej w ukazaniu tych powiązań:
Poznanie ważnych wydarzeń z dziejów narodu polskiego, zwłaszcza poprzez dokonania wybitnych postaci historycz-nych; zapoznanie z symbolami narodowymi, państwowymi i religijnymi; wyjaśnienie ich znaczenia oraz kształtowanie szacunku wobec nich to rola historii50.
Zakres treści przewidziany do realizacji w ramach na-uczania historii w całej szkole podstawowej zawiera za-tem liczne odniesienia do konkretnych postaci z prze-szłości. Pozostawiając do odrębnej dyskusji sprawę kryteriów doboru tego kanonu bohaterów narodowych, nie można jednak nie zauważyć wyraźnego zwrotu w kierunku kształcenia (i wychowania) poprzez prezen-tację sylwetek określonych bohaterów historycznych.
Na tle tej koncepcji, jak moglibyśmy określić „biogra-ficznego nauczania historii”, odpowiednio ulokowane jest także odniesienie do bohaterów regionalnych, któ-rzy wskazani są wprost jako niezbędny element wie-dzy na temat historii rodzinnej i regionalnej ucznia.
Poznaje on bowiem „historię i tradycje swojej okolicy i ludzi dla niej szczególnie zasłużonych”51. Oznacza to, że w praktyce każdy nauczyciel historii będzie musiał uwzględnić w pracy z uczniem sławne postaci z danego
49 Tamże.
50 Tamże, s. 22.
51 Tamże, s. 92.
Bohater regionalny w szkolnej edukacji historycznej i regionalnej 103 regionu. Niewątpliwym atutem takiego właśnie zapisu
w podstawie programowej jest pozostawienie wyboru tych bohaterów regionalnych decyzji nauczyciela.
***
O tym, że warto wykorzystywać w edukacji szkolnej wątki biograficzne, nikogo przekonywać nie trzeba.
Nic tak bowiem skutecznie nie przemawia do wyobraź-ni uczwyobraź-nia jak konkretny przykład. Jeśli jest on jeszcze związany z najbliższym – lokalnym lub regionalnym – otoczeniem, to tym łatwiej wywoła zainteresowanie naszych uczniów. Z pewnością najbardziej optymalnie byłoby realizować ten postulat w praktyce, gdyby mi-nisterialne wytyczne programowe stwarzały formalne możliwości włączenia bohaterów regionalnych do pracy z uczniem, nie narzucając jednak konkretnego kanonu.
Zmiany, jakie zachodzą w podstawach programowych w ostatnich dziesięcioleciach, pokazują jednak, że nie zawsze biografistyka znajduje odpowiednie miejsce w strukturze treści. Najistotniejsza zatem pozostaje świadomość nauczyciela, który – jeśli tylko uzna za
słuszne – to znajdzie odpowiednią przestrzeń, by przy-bliżyć uczniom sławne postaci z dziejów regionu.
Wskazówki bibliograficzne
Brynkus Józef, Biografistyka historyczna [w:] Współczesna dydak-tyka historii. Zarys encyklopedyczny dla nauczycieli i studentów, red. Jerzy Maternicki, Warszawa 2004, s. 26–28
Brynkus Józef, Bohaterowie dziejów polskich w podręcznikach szkol-nych XIX wieku, Kraków 1998
Chmura-Rutkowska Iwona, Głowacka-Sobiech Edyta, Skó-rzyńska Izabela, „Niegodne historii”? O nieobecności i stereo-typowych wizerunkach kobiet w świetle podręcznikowej narracji historycznej w gimnazjum, Poznań 2015
Chomicki Grzegorz, O możliwościach zastosowania biografii lekarzy w nauczaniu historii w szkołach średnich, „Wiadomości Histo-ryczne” 1989, nr 3, s. 263–267
Maliński Edmund, Funkcje biografii w nauczaniu historii, „Wia-domości Historyczne” 1989, nr 3, s. 259–263
Nowarski Czesław, Wokół problemu postaci historycznych w na-uczaniu szkolnym, „Wiadomości Historyczne” 1982, nr 1, s. 81–91
Pawelec Tomasz, Biografia w edukacji historycznej, „Wiadomości Historyczne” 1989, nr 4, s. 347–353
mareK szczePaniaK, grażyna Tyrchan