Bolszewizm – faszyzm – demokracja

W obliczu narastania faszystowskiej dyktatury liberał Francesco Nitti⁴⁷, były premier włoskiego rządu, wystąpił z analizą i komparatystyczną kry-tyką faszyzmu włoskiego.

Koncepcje idei wolności angielskiej, liberalnej szkoły filozoficznej, głównie Johna Stuarta Milla, określiły według Nittiego profil liberałów, kształt ich „duchowej i politycznej edukacji uzyskanej na uniwersyte-tach i w parlamenuniwersyte-tach”⁴⁸.

Interpretacja przez Nittiego idei wolności ma charakter aksjomatu.

Wolność jest, jego zdaniem, wartością „absolutną”. Nie tylko jest nor-mą, lecz także celem duchowej oraz politycznej egzystencji. Ludzka oso-bowość w harmonijnym rozwoju duchowym i moralnym jest „nienaru-szalną” wartością. „Wolność sumienia i wyznania, stowarzyszeń i prasy oraz edukacji”⁴⁹ są bezdyskusyjnymi wartościami. Bez wolności nie jest możliwy postęp cywilizacyjny. Żadna władza, nawet legitymowana usta-wowo, nie ma prawa „uciskania” mniejszości⁵⁰. Zasada wolności obowią-zuje pomiędzy jednostkami a państwami oraz narodami⁵¹.

Ma więc dla Nittiego charakter generalny i ponadpozytywny.

Ocena przez Nittiego instytucjonalizacji liberalnych idei podkreśla cywilizacyjny ich wymiar.

Uchwalenie konstytucji Stanów Zjednoczonych oraz ogłoszenie Deklaracji Praw Człowieka we Francji, jego zdaniem, ma znaczenie historyczne, przełomowe w walce z absolutyzmem. Wiek XIX zazna-cza się realizacją idei wolności w dziedzinie obrotu handlowego oraz

47 S. Lupo, Nitti, Francesco Saverio [w:] Dizionario del fascismo II, L–Z..., s. 228 i n.

48 F. Nitti, Bolschewismus, Fascismus und Demokratie, München 1926, s. 17.

49 Ibidem.

50 Ibidem, s. 18.

51 Ibidem.

Zasada wolności

Instytucje liberalne

wynalazczości. W wyniku jej rozwoju idea wolności odegra istotną rolę w tworzeniu państw narodowych. Podstawą postępu światopoglądowe-go i dobrobytu Europy stają się doktryny, instytucje, a także liberalne systemy ustrojowe, gwarantujące wolność polityczną i gospodarczą⁵². Także we Włoszech liberalizm przynosi postęp. Włoskie tradycje libe-ralne są związane z ideologią Giuseppe Mazziniego, Camilla Cavoura oraz Francesca Crispiego⁵³. Mazzini rozbudził włoską świadomość na-rodową, eksponując nadrzędny wobec idei ojczyzny ideał wolności⁵⁴, zaś Mazziniego i Cavoura zafascynowała angielska doktryna wolności.

Analiza przez Nittiego rozwoju idei wolności i związanego z nią po-stępu ma cechy politologiczne.

Epokę liberalizmu przerywa wojna światowa. Kryzys wolności zagra-żający cywilizacji i życiu Europy jest zasadniczym jej skutkiem, zaś zróż-nicowane formy niedemokratycznej władzy – jej wyrazem. Systemy polityczne w Rosji i we Włoszech są rządami „mniejszości”, zróżnico-wanymi pod względm celów, a także metod stosowania przemocy oraz pogardy wobec instytucji liberalnych⁵⁵. Systemy polityczne Turcji, Wę-gier, Rumunii, Bułgarii oraz Grecji są także dyktaturami lub reakcyjnymi systemami władzy. Państwa, które powstały na obszarze byłej monarchii austro-węgierskiej, wyróżnia – z reguły – brak wolności. Natomiast prze-ciwstawne im są systemy władzy oparte na liberalno-demokratycznych założeniach ustrojowych Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Holandii, Nie-miec oraz państw skandynawskich. Forma liberalno-demokratycznego ustroju tych państw jest wystarczająco zabezpieczona przed działaniami partii reakcyjnych, opartych na przemocy, dążących do ustanowienia rządów mniejszości w formie dyktatury przy użyciu reakcyjnych idei:

klerykalizmu, antysemityzmu, militaryzmu oraz monarchizmu. Niestety w krajach „wolnych” (liberalno-demokratycznych) zyskują na znaczeniu

„fałszywe” zasady nowego „absolutyzmu” polegającego na gloryfikacji przemocy, kulcie państwa narodowego oraz dyskredytacji parlamenta-ryzmu, lecz „wolne narody” przeciwstawiają się „śmiałym i buntowni-czym”, „czerwonym i białym” mniejszościom. „Mniejszości czerwone”, kontestowane również przez ruch robotniczy, nie mają jednak szans na zwycięstwo. Służą niestety za pretekst do tworzenia „białych mniej-szości”, akceptowanych i bezpośrednio wspieranych przez niemoralne, bez szacunku dla prawa, „bogate klasy dorobkiewiczów wojennych”⁵⁶. Wojna światowa skutkuje nadal patologią nie tylko stricte politycznej, lecz także cywilizacyjnej natury. Brutalność wojny i jej ogólnonarodowy

52 Ibidem, s. 19.

53 Ibidem, s. 21.

54 Ibidem, s. 18.

55 Ibidem, s. 21.

56 Ibidem, s. 10.

Kryzys idei wolności

zasięg zniszczyły wartości moralne i gospodarcze. W następstwie tej

„europejskiej wojny domowej” pozbawiono „bogactwa, wewnętrznego pokoju oraz wolności” wszystkich uczestników wojny⁵⁷.

Opis przez Nittiego następstw wojny ma wymiar psychologiczny.

Mobilizacja mas dokonana w związku z wojną stymuluje przemoc i ruchy rewolucyjne. „Bogaci, przezorni i wątpiący” zagrażeni rewolucją zwracają się w stronę reakcji; z reguły „reakcja i rewolucja następują po sobie”⁵⁸. Wolności i demokracji zagrażają systemy reakcyjne oraz oparte na przemocy dyktatury, mogące wywołać nową wojnę⁵⁹.

Interpretacja przez Nittiego przyczyn wojny uznaje nacjonalizm za źródło polityczno-ideowej patologii.

Wojna jest zasadniczą i sprawczą przesłanką nacjonalizmu. Nacjo-nalizm wzbudza uczucia podsycające nienawiść i podżegające do woj-ny⁶⁰, wyrażając bardziej „reakcyjny stan duszy niż doktrynę”, opierając się na przebrzmiałych ideach i „błędach”, takich jak: przemoc, „duch”

reakcji, antysemityzm, ksenofobia oraz klerykalizm. Nacjonalizm wy-raża „patriotyczną przesadę”⁶¹. Nie oznacza miłości do ojczyzny, lecz nienawiść do innych krajów. Jak „bigoteria dla religii”⁶² – degraduje patriotyczną ideę. Z nacjonalizmu wywodzi się dążenie do hegemonii i panowania nad innymi narodami, do imperializmu, do destrukcji⁶³. Nacjonaliści posługują się frazeologią typową dla partii rewolucyj-nych. Przez identyfikację z narodem dążą do ustanowienia reakcyjnej formy stosunków społecznych. Nazywają kontestatorów elementem

„antynarodowym”⁶⁴. Państwo narodowe, kierując się podejrzliwością i brakiem zaufania, bazuje na polityce siły i zafascynowania wojną.

Tak więc dla Nittiego nacjonalizm i państwo narodowe generują po-lityczną patologię: nietolerancję i radykalizm.

Ocena przez Nittiego zasad demokracji i wolności jest jednoznacz-na. Warunkują one równowagę polityczną w społeczeństwach cywili-zowanych, zaś reakcja i socjalizm oznaczają ekstremalne formy negacji porządku społecznego. Autentyczny, demokratyczny liberał dystansuje się od radykalizmu, nie jest ani reakcjonistą, ani rewolucjonistą. Włochy powinny stać się liberalno-demokratyczym państwem, odrzucającym nacjonalistyczny, ochronny system ceł i program zbrojeń militarnych.

57 Ibidem, s. 11.

Dla przeludnionych, niezasobnych w bogactwa naturalne Włoch nacjo-nalizm oznacza „samobójstwo”⁶⁵.

Tak więc dla Nittiego powrót Włoch do systemu demokratycznej równowagi jest racjonalną koniecznością.

Analiza przez Nittiego faszyzmu i bolszewizmu wyraża komparaty-styczne jej cechy.

Wspólnymi ich elementami są: podmiotowa geneza, negacja za-sad wolności jednostki i demokracji oraz zdobycie siłą władzy przez mniejszość w warunkach wojny. Pomiędzy faszyzmem i bolszewizmem zachodzą jednak istotne różnice. System sowiecki jest „wielkim histo-rycznym, światowym wydarzeniem”, natomiast władza faszystów ma

„akcydentalny i reakcyjny charakter”, opiera się wyłącznie na „brutalnej przemocy bez jakichkolwiek ideałów”⁶⁶. Bolszewizm wywiera wpływ na klasę robotniczą, faszyzm zaś – na warstwy reakcyjne⁶⁷. Perspektywy na komunistyczną rewolucję światową są pozorne, natomiast faszyzm jest atrakcyjny dla reakcji w Anglii, Francji oraz w Niemczech, stwarzając szansę na zmianę ustroju politycznego, zniszczenie socjalizmu i ruchu robotniczego⁶⁸. Według Nittiego faszyzm stwarza większe polityczne za-grożenie niż bolszewizm.

Analiza przez Nittiego systemu faszystowskiej dyktatury wskazuje na jej charakter reakcyjny.

Opiera się na przemocy, narusza prawa człowieka, ma więcej niż ab-solutystyczne cechy przez utożsamienie państwa, narodu i partii. Anty-faszyści: demokraci, liberałowie oraz konserwatyści są przez faszystów uznawani za element antynarodowy. Kontroli wodza i jego rządu są podporządkowane: polityka, przemysł, handel, uniwersytety, szkolnic-two, banki oraz wojsko⁶⁹. Faszyzm przez negację „zasad 1789” roku oznacza regres cywilizacyjny⁷⁰; jest nową formą reakcji⁷¹.

Interpretacja przez Nittiego bolszewizmu i faszyzmu typologizuje ich cechy.

Analogie i różnice pomiędzy bolszewizmem a faszyzmem uzasad-niają określenie faszyzmu „białym bolszewizmem”⁷², „białą reakcją”⁷³ lub „białą dyktaturą”⁷⁴. Genezą tych dyktatur jest „neuroza” okresu

65 Ibidem.

powojennego w formie fali wielkich strajków o charakterze gospodar-czym i podłożu politycznym. Zagrożenie przez „czerwone dyktatury”

(przy braku doświadczeń demokratycznych) generuje powstawa-nie „białych dyktatur”⁷⁵: faszystowskich – chroniących Włochy przed bolszewizmem⁷⁶. Bolszewizm i faszyzm negują system liberalno--demokratyczny; bolszewizm jest jego kontestacją z „lewa”, faszyzm zaś –

„z prawa”⁷⁷. Pomimo że systemy te, opierając się na przeciwstawnych ideologicznie założeniach, wzajemnie się zwalczają, faszyści włoscy podziwiają bolszewizm i przejawiają tendencję do naśladowania jego działań⁷⁸, zaś rząd bolszewicki jest przychylny wobec faszyzmu, pozo-stając z nim w „przyjaznych stosunkach”⁷⁹.

Analiza przez Nittiego polityki faszystów wobec antyfaszystów ekspo-nuje istotne jej zróżnicowanie.

Stanowisko reżimu faszystowskiego wobec zależnych od ZSRR ko-munistów włoskich jest bardziej „tolerancyjne” aniżeli wobec liberałów, demokratów oraz umiarkowanych socjalistów. Wprawdzie reżim faszy-stowski likwiduje każdy przejaw działalności opozycyjnej, jednak – ze względów oportunistycznych – toleruje opozycję komunistyczną, suge-rując klasom posiadającym, że załamanie się dyktatury faszystowskiej będzie sukcesem komunizmu⁸⁰.

Ocena przez Nittiego możliwości eksportu faszyzmu z Włoch zawiera negatywną ich prognozę.

Faszyzm jest zjawiskiem „izolowanym”, nie jest do przyjęcia w in-nych narodach, wynika z „określonej tradycji i sytuacji Włoch”⁸¹.

Cechą charakterystyczną interpretacji faszyzmu przez Nittiego jest analiza jego istoty łącznie z bolszewizmem, uznawanym za zjawisko ści-śle zdeterminowane specyfiką stosunków społecznych i gospodarczych Rosji, a więc także izolowane, jednak mniej groźnym od faszyzmu⁸². Faszyzm interpretowany jest tu jako oryginalne zjawisko polityczne, związane z powojenną, specyficzną sytuacją kryzysową, przechodzące polityczną ewolucję od rewolucjonizmu do reakcji. Faszyzm ostatecznie ukształtowany przez włoski nacjonalizm, radykalny i nietolerancyjny, jest dyktaturą o charakterze antyliberalnym, antyparlamentarnym i an-typluralistycznym.

75 Ibidem, s. 69.

76 Ibidem, s. 58.

77 Ibidem, s. 58.

78 Ibidem, s. 59.

79 Ibidem, s. 69.

80 Ibidem.

81 Ibidem, s. 70.

82 Ibidem.

Faszyzm wobec antyfaszystów

2. „Drugie Risorgimento”

Chrześcijański demokrata, ksiądz Luigi Sturzo⁸³, krytycznie analizu-je i interpretuanalizu-je faszyzm z pozycji katolicko-społecznych. L. Sturzo wy-klucza możliwość konfrontacji z faszyzmem w formie wojny domowej, zamachu stanu lub przewrotu politycznego. Stosowanie przemocy jest mu obce, nie do przyjęcia przez legalistyczną antyfaszystowską opo-zycję⁸⁴.

Refleksja Sturza nad pożądanym modelem polityczno-ustrojowym państwa jest jednoznaczna.

Akceptacja doktryny i instytucji politycznego liberalizmu oznacza poszanowanie obywatelskich swobód politycznych w państwie prawa, gwarantuje głoszenie różnorodnych poglądów politycznych, funkcjono-wanie partii oraz głosofunkcjono-wanie przeciwko rządzącym⁸⁵.

Ocena przez Sturza zasad liberalnej demokracji ma charakter poli-tycznego imperatywu.

Koniecznością jest uzyskanie wpływu politycznego przez „siły odpo-wiedzialne”, umożliwienie różnym kierunkom politycznym tworzenia zorganizowanych partii politycznych oraz zezwolenie społeczeństwu, w formie prawnej, wyrażania swej woli bez podburzania mas do aktów przemocy⁸⁶. Cechą rozwoju stosunków politycznych jest ewolucja, zaś jej przesłanką – kwalifikowana postać świadomości politycznej warunkują-ca działanie zasady wolności, wyrażająwarunkują-ca zarówno indywidualne, jak i społeczno-instytucjonalne przekonanie, pod sankcją wykluczenia z ży-cia polityczno-społecznego, o niedopuszczalności stosowania przemocy, jak również o nielegalności władzy „absolutnej i niealternatywnej”⁸⁷.

Klasyfikacja przez Sturza ustroju politycznego faszyzmu uzasadnia typologiczne z nim porównania i analogie.

Faszyzm włoski jest „dyktaturą konserwatywną”, „prawicowym bol-szewizmem”, natomiast bolszewizm – „komunistyczną dyktaturą”, „le-wicowym faszyzmem”, jak również „władzą absolutną” oraz „totalnym”

światopoglądem partii komunistycznej⁸⁸.

Ocena przez Sturza antyfaszyzmu wyraża zaprzeczenie aksjologicz-ne faszyzmu.

83 P. Scoppola, Sturzo, Luigi [w:] Dizionario del fascismo II, L–Z..., s. 707 i n.

84 L. Sturzo, Das bolschewistische Rußland und das fascistische Italien [w:] Theorien über den Faschismus, pod red. E. Noltego, Köln–Berlin 1967, s. 234.

85 Ibidem, s. 222.

86 Ibidem, s. 221.

87 Ibidem, s. 222.

88 Ibidem, s. 225.

Dyktatura Polityczny liberalizm Wykluczenie przemocy

Antyfaszyzm

Obejmuje postawy polityczne „ludzi, partii oraz kierunki i idee poli-tyczne o różnorodnym, a nawet sprzecznym charakterze (...)”⁸⁹. Łączy je negacja faszystowskiego totalizmu i absolutyzmu oraz afirmacja zasad wolności. Faszyzm i antyfaszyzm dzielą zasadnicze, nie do rozwiązania sprzeczności: „zasada wolności niszczy faszyzm, zasada dyktatury i re-akcji likwiduje antyfaszyzm”⁹⁰. Kierunki rozwoju antyfaszyzmu wyzna-cza, jako potencjalna alternatywa polityczna, „obszar kultury, moralno-ści i gospodarki”⁹¹.

Analiza przez Sturza ustroju faszystowskiego neguje jego aspekt mo-nolityczny:

sprzeczności faszystowskiego systemu zawiera stanowione przez rząd pra-wo i stosowana przez partię faszystowską przemoc: reprezentowana przez monarchię konstytucja oraz sprawowana przez Duce dyktatura; wyrażająca siłę narodu armia i ukazująca siłę partii milicja faszystowska; reprezentu-jący wolę ludu parlament i likwidacja wolności prasy, prawa zrzeszania się i odbywania zebrań – demokratycznych form kontroli parlamentu nad rządem⁹².

Refleksja Sturza nad systemem faszystowskim określa politykę faszy-zmu, zmierzającą do wprowadzenia światopoglądowego monolitu.

Agresywny etos faszyzmu wyrażają aforyzmy: „wszyscy muszą być faszystami, tak jak wszyscy są katolikami” oraz „kto nie jest faszystą, nie jest dobrym Włochem”⁹³. Przekształcanie świadomości Włochów jest problemem psychologicznym o podstawowym politycznym znaczeniu⁹⁴. Analiza przez Sturza polityki gospodarczej faszyzmu wskazuje na jej cechy synkretyczne.

Faszyzm jest „gospodarczym konserwatyzmem w formie politycz-nego rewolucjonizmu”⁹⁵. Faszystowska polityka finansowa i gospodar-cza nawiązuje do tradycji konserwatywnej we Włoszech, ma charak-ter klasowy. Konserwatyści stali się „liberalni” podczas Risorgimento,

„demokratyczni” w okresie transformizmu⁹⁶ oraz „narodowofaszy-stowscy” po wojnie⁹⁷.

89 Ibidem, s. 224–225.

90 Ibidem, s. 221.

91 Ibidrm, s. 221 i n.

92 Ibidem, s. 234.

93 Ibidem, s. 228.

94 Ibidem.

95 Ibidem, s. 229.

96 Transformizm polegał na uzyskiwaniu przez rząd poparcia deputowanych z róż-nych orientacji polityczróż-nych: J. Gierowski, Historia Włoch, Wrocław–Warszawa–Kraków–

Gdańsk–Łódź 1986, s. 485.

97 L. Sturzo, Das bolschewistische..., s. 229.

Ewolucja konserwatyzmu

Refleksja Sturza nad istotą faszyzmu uznaje go za zjawisko unikato-we.

Utworzenie „faszystowskiej międzynarodówki” jest mało realne. Za-graniczne organizacje faszystowskie nie są związane z faszyzmem wło-skim wspólnotą interesów. Faszyzm włoski jest dla nich tylko wzorem.

Włoski „eksperyment” przyciąga uwagę apologetycznych wobec faszy-zmu sił konserwatywnych i klerykalnych. Faszyzm włoski, jak również rosyjski bolszewizm, są „zjawiskami wyjątkowymi”⁹⁸.

Idee faszystowskie nie rozprzestrzenią się w Europie.

Analiza Sturza historii Risorgimento zawiera prognozę politycznie in-spirującą antyfaszystów. Odrodzenie moralno-polityczne Włoch w XIX wieku, okres walki o ich wyzwolenie i zjednoczenie, stanie się wzorem dla współczesności. Faszystowską dyktaturę przezwycięży „siła idei”, a „drugie Risorgimento” ponownie przyniesie Włochom wolność i urze-czywistni „prawdziwą demokrację”⁹⁹. We Włoszech dokona się długo-trwały i złożony proces przezwyciężania faszystowskiej dyktatury¹⁰⁰. Faszyzm nie wyprowadzi swej gospodarki z systemu ekonomicznego państw cywilizowanych, nie zlikwiduje dualizmu politycznych i gospo-darczych interesów. Włochy faszystowskie zostaną zmuszone do dosto-sowania się do otoczenia. Stopniowo zbliżą się do tolerancji, następnie wolności, w końcu zaś demokracji. Nastąpi autonegacja faszystowskiej dyktatury. Zakończy ją definitywnie: „światopoglądowe wrzenie” nowej generacji społecznej, upowszechnienie ideałów typowych dla cywilizo-wanych społeczeństw oraz dalszy rozwój stosunków pomiędzy kapita-łem a pracą¹⁰¹.

Interpretację faszyzmu autorstwa L. Sturza charakteryzuje posta-wa moralno-politycznej opozycji, wykluczającej otposta-wartą konfrontację z reżimem faszystowskim, oraz wiara w siłę idei antyfaszystowskich i w stopniową ewolucję postaw antyfaszystowskich, przywracających we Włoszech wolność i demokrację. Postulatywnie wypełnia ją koncepcja skoncentrowania polityki antyfaszystów na moralności, kulturze i go-spodarce oraz tworzenia autonomicznych enklaw wobec faszystowskiej władzy.

Koncepcja wolności politycznej w formie głoszenia w sposób nieskrę-powany poglądów antyrządowych jest typowa dla parlamentarnej de-mokracji.

Niewątpliwie oryginalne jest dostrzeganie dualistycznego charakte-ru państwa faszystowskiego, z jednej strony tradycyjnych instytucji, jak

98 Ibidem, s. 231 i n.

99 Ibidem.

100 Ibidem, s. 233.

101 Ibidem, s. 234.

Faszyzm międzynarodowy

Defaszyzacja

monarchia, rząd, parlament, armia; z drugiej zaś nowych instytucji fa-szystowskich: wódz, partia i milicja faszystowska. Instytucje tradycyjne symbolizują prawo, nowe – formalnie zalegalizowaną przemoc.

W myśli L. Sturza zwraca uwagę funkcjonalizm określający faszy-stowską politykę finansową i gospodarczą jako klasową, gospodarczo konserwatywną i narodowofaszystowską, atrakcyjną dla zagranicznych naśladowców i entuzjastów. Charakterystyczny jest także jego scepty-cyzm wobec perspektywy powołania faszystowskiej międzynarodówki i rozprzestrzeniania się faszyzmu w Europie i Ameryce oraz optymizm, analogiczny do Crocego, prognozujący upadek faszystowskiej dyktatury.

Sturzo analogicznie do Nittiego typologizuje faszyzm i bolszewizm jako zjawiska totalitarne.

W dokumencie Doktryna i system władzy Włoch faszystowskich na tle porównawczym (Stron 181-189)