Budowa utworu

Oryginał Pamiętnika z Tosyls składa się z 55 zapisków dziennych, przy czym każdy z nich opatrzony został datą wskazującą na miesiąc i dzień w kalendarzu księżycowym. Podróż z Tosy rozpoczyna się w 21 dniu 12 miesiąca księżyco ­ wego 934 roku, a wjazd do Heiankyó następuje w 16 dniu 2 miesiąca następne­

go roku. W ciągu 55 następujących po sobie dni ani jeden nie został opuszczo ­ ny, choć zapiski przy trzech datach nie zawierają żadnej treści, lecz tylko sfor­

mułowania: kino no gotoshi ‘tak, jak wczoraj' (6 dzień 1 miesiąca), kind no onaji tokoro nari ‘ w tym samym miejscu, gdzie wczoraj ’ (24 dzień 1 miesiąca) czy też naho yamazaki ni ‘ nadal w Yamazaki’ (13 dzień 2 miesiąca). Takie „pu ­ ste dni”, nieniosące żadnego ładunku informacji, nie miałyby racji bytu w au ­ tentycznym dzienniku (niebędącym dziełem literackim), w którym autor chce każdego dnia zapisać coś dla niego istotnego. Tutaj należałoby je postrzegać jako środek świadomego kształtowania przez Tsurayukiego fikcji literackiej.

Poza warstwą narracyjną utworu i krótkimi partiami dialogowymi, w Pamiętniku z Tosy zamieszczonych zostało 61 wierszy (58 tzw. krótkich pie ­ śni tanka i 3 pieśni żeglarskie funauta), przy czym autorstwo większości z nich późniejsza tradycja przypisała Ki no Tsurayukiemu. Jest rzeczą interesującą, że samemu Tsurayukiemu (który w tekście Tosa nikki określany jest jako: funagimi

‘ Pan na statku, Czcigodny Pasażer’ , kaeru saki no kami ‘gubernator zbierający się do powrotu [do stolicy] ’, funagimi no bóza ‘chory Pan na statku', itp.) nar­

rator „użyczył” głosu tylko w przypadku 6 wierszy.

Poniższa tabela ukazuje wewnątrztekstowych „autorów ” poszczególnych wierszy (większość z tych postaci należy postrzegać jako swoiste alter ego Tsu ­ rayukiego służące nadaniu fikcji literackiej Pamiętnika... pozorów autentyzmu).

Rozkład wierszy w poszczególnych dniach Pamiętnika z Tosy i postaci, które je recytują

Miesiąc Dzień Autor lub komentarz wprowadzający wiersz 12 26 aruji no kami ‘gubernator - gospodarz’

12 26 Kaeru saki no kami ‘gubernator zbierający się do powrotu’

12 27 Aru toki ni wa ‘i wtedy [zaśpiewano]’

12 27 Aru Fito ‘pewien człowiek’

12 27 Yuku Fito ‘[ludzie] odjeżdżający’

12 27 Kano Fitobito ‘ci ludzie’

25 W badaniach korzystano z krytycznego wydania Tosa nikki pod redakcją Matsumura Seiichi.

w serii Nihon koten bungaku zenshu, t. 9, Shógakkan, Tokio 1973, s. 29-68. Za podstawę tego wydania obrano odpis dzieła sporządzony Fujiwara no Tameie (syna Teiki, 1178-1275) - który co prawda nie zachował się do naszych czasów, ale (jak głosi tradycja) jego wierna późniejsza kopia jest przechowywana w bibliotece Momozono (jeden z pawilonów pałacu cesarskiego w Kioto).

Por.: [48], s. 18.

Miesiąc Dzień Autor lub komentarz wprowadzający wiersz 1 7 Warigo motasete kitaru Fito ‘człowiek, który przyniósł pożywienie’

1 7 Aru Fito no ko no warawa czyjeś dziecko’

1 7 Wiersz dołączony do listu 1 8 Aru Fito ‘pewien człowiek’

1 9 Kono uta wo Fitorigoto ni shite yaminu ‘ułożyli tylko ten wiersz, po czym wszyscy zamilkli'

1 9 Funako, kadzitori załoga, kapitan statku’

1 9 Funako, kadzitori ‘załoga, kapitan statku 1 9 Funabito załoga statku’

1 11 Fito ‘ludzie’

1 11 Arikeru omuna warawa ‘owa dziewczynka’

1 13 Omuna korekare kobiety (i te i tamte]’

1 15 Me no warawa ‘dziewczynka’

1 16 Aru Fito ‘pewien człowiek’

1 17 Aru Fito ‘pewien człowiek 1 17 Aru Fito ‘pewien człowiek’

1 18 Fune no wosashikeru okina ‘starzec najważniejszy na statku’

1 18 Fito ‘ludzie’

1 18 Aru Fito pewien człowiek’

1 20 Abe no Nakamaro 1 20 Aru Fito ‘pewien człowiek’

1 21 Funagimi naru Fito ‘[ten, który był] Panem na statku’

1 21 Tsukite kuru warawa dziecko, które zabrali’

1 22 Toshi kokonotsu bakari naru wo no warawa ‘chłopiec, który miał zaledwie dziewięć lat’

1 22 Aru Fito pewien człowiek’

1 26 Awaji no toome to iu Fito ‘kobieta, którą zwali „wiekową damą z Awaji”’

1 26 Aru me no warawa ‘jakaś dziewczynka’

1 27 Aru omuna ‘jakaś kobieta’

1 27 Aru Fito ‘pewien człowiek’

1 29 Aru Fito pewien człowiek’

1 29 Aru omuna ‘jakaś kobieta’

1 29 Tosa to iFikeru tokoro ni sumikeru omuna ‘kobieta, która kiedyś mieszkała w miejscu zwanym „Tosa” ’

2 1 Funagimi ‘Pan na statku' 2 1 Aru Fito ‘pewien człowiek’

2 3 yomeru uta ‘zaśpiewano pieśń 2 4 Fune naru Fito 'ludzie na statku' 2 4 Aru Fito ‘pewien człowiek’

2 4 Aru omuna ‘jakaś kobieta’

2 5 Aru Fito ‘pewien człowiek’

2 5 Aru warawa jakieś dziecko' 2 5 yomeru uta ‘zaśpiewano pieśń'

2 5 ’ mukashiebito no FaFa ‘matka tej, która odeszła’

2 5 Aru Fito ‘pewien człowiek’

2 6 Awaji no shima no ooigo ‘wiekowa dama z Awali 2 7 Funagimi no booza ‘chory Pan na statku’

2 7 Funagimi no booza ‘chory Pan na statku' 2 9 Aru Fito ‘pewien człowiek’

2 9 Aru Fito ‘pewien człowiek’

2 9 Mukashi no ko no FaFa matka dziecka, które odeszło’

2 9 AriFara no NariFira 2 11 Aru Fito ‘pewien człowiek' 2 16 Aru Fito ‘pewien człowiek'

2 16 lerikeru uta ‘pieśń, którą ponoć zaśpiewano’

Miesiąc Dzień Autorlub komentarz wprowadzający wiersz 2 16 Ierikeru uta 'pieśń, którą ponoć zaśpiewano'

2 16 Aru Fito 'pewien człowiek' 2 16 Aru Fito ‘pewien człowiek'

Z powyższego zestawienia wynika, że w większości przypadków autorstwo cytowanego wiersza przypisywane jest bądź anonimowej, nieokreślonej osobie (aru Fito, aru omuna, aru warawa), bądź też postaciom fikcyjnym, z których za najważniejszą należy uważać kapitana statku kadzitori (dosł. ‘ dzierżący wio­

sła’) 26. Najwięcej utworów poetyckich (po 5) zawierają zapiski zamieszczone pod datami: 5 i 16 dzień 2 miesiąca. Trzy dni zawierają po 4 wiersze, w czterech zapiskach zamieszczono po 3 wiersze, w dziesięciu dniach - po 2 wiersze i wreszcie w siedmiu - po jednym 27. W 29 zapiskach (52,7% dni w Tosa nikki) nie zamieszczono żadnego wiersza. Co ciekawe, nie zawsze są to „puste" dni, ubogie fabularnie, pełniące tylko i wyłącznie funkcje podtrzymywania fikcjo-nalności dzieła28. Do najbardziej kunsztownych dni pozbawionych wierszy nale­

żą: 13 dzień 1 miesiąca (z misterną grą słów i aluzji erotycznych oraz z nawią ­ zaniem intertekstualnym do wiersza Fujiwara no Kanesuke z Kokinshu) i 30 dzień 1 miesiąca (w którym Tsurayuki kreuje fikcję literacką za pomocą -nie pierwszy raz zresztą popełnionych - pomyłek topograficznych, zamieniając ze sobą nazwy dwóch mijanych przystani: Nada na wyspie Awaji i Tanagawa u wrót zatoki Osaka).

26 Choć z wszystkich 61 wierszy tylko 2 posiadają wyraźnie określone w tekście autorstwo (są to wiersze z 20 dnia I miesiąca i 9 dnia 2 miesiąca, przypisywane odpowiednio poetom Abc no Nakamaro i Ariwara no Narihira), to jednak potomni nie mieli żadnych problemów z ustaleniem rzeczywistego autora prawie wszystkich utworów - już w zbiorze Shinkokinshu (Nowe Kokinshu)’

(1205) i innych antologiach poezji z tamtej epoki znajdujemy większość z zamieszonych w Tosa nikki wierszy jako przypisane Ki no Tsurayukiemu.

27 Przy czym zawsze wiersze te są powiązane z sobą treścią i nierzadko tropami stylistycznymi.

W tych dniach, gdzie mamy do czynienia z 2 lub 3 wierszami, najczęściej występują one w ukła­

dzie: wiersz - odpowiedź na niego - podsumowanie obydwu wcześniejszych utworów. Mamy tutaj do czynienia z wyraźnym nawiązaniem do stylistyki konkursów poetyckich (utaawase), które polegały nie tylko na komponowaniu wierszy na zadany temat, ale też na ułożeniu błyskotliwej (często wykorzystującej tropy użyte przez poprzednika) odpowiedzi na wyrecytowany właśnie wiersz.

28 W świetle tych analiz należy chyba odrzucić hipotezę, jakoby za wzorzec stylistyczny przy pisaniu Tosa nikki posłużyły Tsurayukiemu komentarze do wierszy z antologii poezji (takich jak Man 'yoshu czy Kokinshu). Choć zamieszczone w Pamiętniku z Tosy utwory są ściśle powiązane nie tylko tematyką, ale często także misterną grą słów, aluzjami do poezji chińskiej itp. z partiami narracyjnymi, w które są wplecione, to jednak owe partie narracyjne pod względem bogactwa słownictwa czy konstrukcji fabuły znacznie przekraczają ramy, jakie narzucała stylistyka komenta­

rzy do wierszy.