Jerzy Bzdęga1, Marek K. Janiak2, Jan Lach1, Krzysztof Lasocki1, Leszek Kubiak1
1 Pracownia Epidemiologii Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii w Warszawie; kierownik:
dr n. med. Krzysztof Lasocki
2 Zakład Radiobiologii i Ochrony Radiologicznej Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii w Warszawie; kierownik:
prof. dr hab. n. med. Marek K. Janiak
Streszczenie. Proces rakotwórczy jest wielostopniowy, długotrwały i może trwać mimo ustąpienia czynnika, który go wywołał. Ze względu na odległe skutki narażeni pracownicy nie zawsze zdają sobie sprawę z ryzyka zagrożenia.
W pracy przedstawiono czynniki rakotwórcze najczęściej występujące na stanowiskach pracy i służby w jednostkach wojskowych i instytucjach będących pod nadzorem MON w latach 2005–2009.
Słowa kluczowe: czynnik rakotwórczy, narażenie zawodowe, stanowisko pracy i służby
Abstract. Carcinogenesis is a complex, multistep and long process that can continue even after the causative factor has stopped to exert its effect. Owing to the usually late or very late outcome of the carcinogenic activity of such factor(s) workers exposed to them are generally unaware of their existence. The paper discusses carcinogenic factors that are most common at work stations and service posts in the military units and institutions supervised by the Ministry of National Defence from 2005 to 2009.
Key words: carcinogenic factor, occupational exposure, work stations
Nadesłano: 10.03.2011. Przyjęto do druku: 09.05.2011 Nie zgłoszono sprzeczności interesów.
Lek. Wojsk., 2011; 89 (3): 206–208 Copyright by Wojskowy Instytut Medyczny
Adres do korespondencji:
dr hab. n. med. Jerzy Bzdęga prof. nadzw. WIHE Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii ul. Kozielska 4, 01-163 Warszawa
tel. +48 22 68 53 154, e-mail: jbzdega@wihe.waw.pl
Czynniki rakotwórcze na stanowiskach pracy i służby w jednostkach Wojska Polskiego w latach 2005–2009 207 Rakotwórcze czynniki chemiczne najczęściej wystę‑
pujące na stanowiskach pracy i służby w jednostkach or‑
ganizacyjnych będących pod nadzorem MON przedsta‑
wiono w tabeli 3.
Omówienie
Rejestr substancji, preparatów, czynników i procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub muta‑
gennym, występujących na stanowiskach pracy lub służ‑
by w jednostkach wojskowych i instytucjach będących pod nadzorem MON, Wojskowy Instytut Higieny i Epi‑
demiologii w Warszawie prowadzi od 1996 roku na pod‑
stawie rozporządzenia ministra zdrowia [4]. Rozporzą‑
dzenie to znowelizowano w grudniu 2004 roku, znacz‑
nie rozszerzając wykaz substancji o działaniu rakotwór‑
czym [1]. Dlatego w pracy zamieszczono dane od 2005 roku. Ogólną liczbę osób narażonych na czynniki rako‑
twórcze podano w tabeli 1. W poszczególnych latach liczba narażonych osób się zmieniała. Było to spowodo‑
wane zmianami strukturalnymi w resorcie obrony naro‑
dowej oraz ograniczeniem zatrudnienia pracowników cy‑
wilnych. Jednakże liczba narażonych kobiet przeciętnie dwukrotnie przekraczała liczbę mężczyzn.
zagrożenia, o którym powinien ich poinformować in‑
spektor BHP i lekarz Służby Medycyny Pracy.
Cel pracy
Celem pracy jest przedstawienie informacji o zagroże‑
niach czynnikami rakotwórczymi na stanowiskach pracy i służby w jednostkach wojskowych i instytucjach będą‑
cych pod nadzorem MON w latach 2005–2009. Informa‑
cje te mogą być przydatne Służbie BHP i Medycyny Pra‑
cy do podjęcia odpowiednich działań profilaktycznych oraz objęcia narażonych pracowników właściwą opie‑
ką zdrowotną.
Materiał i metody
Wykaz czynników o działaniu rakotwórczym oraz licz‑
bę pracowników pracujących w narażeniu otrzymano z WOMP w Modlinie, Bydgoszczy, Wrocławiu, Krakowie i Gdyni [3]. WOMP otrzymują te informacje od praco‑
dawców (dowódców, komendantów, dyrektorów) jed‑
nostek organizacyjnych będących pod nadzorem MON, w terminie do 15 stycznia każdego roku, na druku „Infor‑
macja o substancjach, preparatach, czynnikach lub pro‑
cesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym”.
Wyniki
Ogólną liczbę osób narażonych na działanie czynni‑
ków rakotwórczych na stanowiskach pracy i służby w jednostkach organizacyjnych będących pod nadzorem MON przedstawiono w tabeli 1.
Liczba osób narażonych na rakotwórcze czynniki che‑
miczne, fizyczne i biologiczne na stanowiskach pracy i służby w jednostkach organizacyjnych będących pod nadzorem MON przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 1. Ogólna liczba osób narażonych na czynniki rakotwórcze Table 1. Total number of workers/soldiers exposed to carcinogenic factors
rok K M R
2005 2883 1527 4410
2006 2774 1363 4137
2007 3781 1641 5422
2008 3425 1471 4896
2009 2646 1021 3667
K – kobiety, M – mężczyźni, R – razem
Tabela 2. Liczba osób narażonych na rakotwórcze czynniki chemiczne, fizyczne i biologiczne
Table 2. Number of workers/soldiers exposed to chemical, physical and biological carcinogenic factors
Rok Czynniki chemiczne Czynniki fizyczne Czynniki biologiczne
K M R K M R K M R
2005 414 644 1058 155 164 319 2314 719 3033
2006 697 652 1349 206 163 369 1871 548 2419
2007 579 782 1361 228 300 528 2974 559 3533
2008 577 541 1118 312 283 595 1536 647 3183
2009 526 508 1034 168 89 257 1952 424 2376
Skróty: p. tab. 1.
osób) oraz rakotwórcze czynniki fizyczne (ok. 9% nara‑
żonych osób).
2. Grupą zawodową najbardziej narażoną na dzia‑
łanie czynników rakotwórczych jest personel służby zdrowia.
Piśmiennictwo
1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie sub-stancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy. Dz. U. 2004, Nr 280, poz. 2771
2. Hanahan D., Weinberg R.A.: The hallmarks of cancer. Cell, 2000; 100: 57–70 3. Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 czerwca 2002 r.
w sprawie organizacji oraz warunków i trybu wykonywania zadań przez Wojskową Inspekcję Sanitarną. Dz. U. 2002, Nr 97, poz. 872
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 września 1996 r. w sprawie czyn-ników rakotwórczych w środowisku pracy oraz nadzoru nad stanem zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Dz. U. 1996, Nr 121, poz.
571
5. Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 29 kwietnia 2004 r. w spra-wie stosowania do żołnierzy zawodowych przepisów Kodeksu Pracy w dzie-dzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz. U. 2004, Nr 108, poz. 1148 6. Ustawa „Kodeks Pracy” Dz. U. 2003, Nr 213, poz. 2081, z późniejszymi
zmia-nami
7. Ustawa z dnia 11 września 2010 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych.
Dz. U. 2010, Nr 90, poz. 593
8. Międzynarodowe karty bezpieczeństwa chemicznego. Trichloroetylen. Łódź, IMP, 1993; t. II: ICSC: 0081
9. Substancje rakotwórcze w środowisku pracy. Karty informacyjne. Dichromian potasu. Łódź, IMP, 1991: SR 014
10. Wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwórczych.
Tlenek etylenu. Łódź, IMP, 1996; zeszyt 3: 143–164
11. Wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwórczych.
Kadm i jego związki. Łódź, IMP, 1996; zeszyt 3: 67–106
12. Wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwórczych.
Benzen. Łódź, IMP, 2001; zeszyt 12: 5–45 W tabeli 2 przedstawiono liczbę osób narażonych na
rakotwórcze czynniki chemiczne, fizyczne i biologiczne.
Z ogólnej liczby osób narażonych, na rakotwórcze czyn‑
niki biologiczne (wirusowe zapalenie wątroby typu B i C) narażonych jest około 65% – dotyczy to głównie pie‑
lęgniarek pracujących w gabinetach zabiegowych; na czynniki chemiczne narażonych jest około 26% osób, a na czynniki fizyczne – około 9%, przede wszystkim per‑
sonel służby zdrowia pracujący w pracowniach rentge‑
nowskich (promieniowanie X).
W tabeli 3 wymieniono najczęściej występujące rako‑
twórcze czynniki chemiczne. Należą do nich: benzen (CAS 71‑43‑2), tlenek etylenu (CAS 75‑21‑8), trichloro etylen (CAS 79‑01‑6), kadm i jego związki (CAS 10108‑64‑2) i dichromian potasowy (CAS 7778‑50‑9). Tlenek ety lenu stosuje się do sterylizacji gazowej, pozostałe substancje – w procesach technologicznych i laboratoriach.
Żołnierze zawodowi, podobnie jak pracownicy cy‑
wilni resortu MON, podlegają przepisom Kodeksu Pra‑
cy i przysługują im corocznie badania profilaktyczne, w trakcie których powinni być poinformowani o ryzyku na‑
rażenia zawodowego [5‑7]. Dla rakotwórczych czynni‑
ków chemicznych Instytut Medycyny Pracy im. dr. J. No‑
fera w Łodzi opracował wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego [8‑12].
Wnioski
1. Na stanowiskach pracy i służby w jednostkach woj‑
skowych i instytucjach będących pod nadzorem MON w latach 2005–2009 najczęściej występowały rakotwórcze czynniki biologiczne (ok. 65% narażonych osób), następ‑
nie rakotwórcze czynniki chemiczne (ok. 26% narażonych
Tabela 3. Rakotwórcze czynniki chemiczne najczęściej występujące na stanowiskach pracy i służby Table 3. Carcinogenic chemical factors most frequently encountered at the work stations and service posts Czynnik
rakotwórczy Liczba osób narażonych
2005 2006 2007 2008 2009
K M R K M R K M R K M R K M R
Benzen
CAS 71-43-2 114 129 243 123 190 322 92 165 257 28 153 191 83 180 263
Tlenek etylenu
CAS 75-21-8 69 37 106 74 44 118 90 55 145 51 17 68 44 16 60
Trichloroetylen
CAS 79-01-6 21 46 67 24 53 77 31 37 68 16 27 43 5 11 16
Kadm i jego związki
CAS 10108-64-2 27 24 51 2 10 12 25 20 40 24 20 44 24 20 44
Dichromian potasowy CAS 7778-50-9
21 35 56 19 3 22 22 31 53 21 10 31 3 6 9
Skróty: p. tab. 1.
Współwystępowanie zespołu stresu pourazowego i zaburzeń psychicznych u żołnierzy brytyjskich... 209