Cechy lingua legis

Pierwszą publikacją, w której kompleksowo przedstawiono cechy języka prawa, była książka The Language of the Law Mellinkoffa (1963). Mimo iż przedmiotem badań Mellinkoffa był angielski język

prawa, to przedstawiona przez niego charakterystyka może być często odnoszona do innych języków.

Mellinkoff (1963: 11) wymienia następujące cechy:

i. częste użycie wyrazów języka potocznego, którym na-daje się inne znaczenie w języku prawa,

ii. użycie wyrazów języka potocznego, które już wyszły z użycia w języku potocznym,

iii. częste użycie wyrazów zapożyczonych z łaciny,

iv. zapożyczenia z języka starofrancuskiego i anglo-normandzkiego, które nie przeniknęły do języka po-tocznego,

v. użycie terminów fachowych,

vi. użycie tzw. argotu czy też żargonu zawodowego, vii. częste użycie języka oficjalnego, formalnego,

viii. celowe użycie wyrazów i wyrażeń o elastycznym zna-czeniu,

ix. dążenie do precyzji.

Z kolei Alcaraz and Hughes (2002: 4–14) wymieniają także in-ne cechy takie jak:

i. metafory, ii. eufemizmy,

iii. elementy nasycone religijnie.

Grzybek (2009a) w kontekście chińskiego języka prawa wy-mienia:

i. użycie wyrazów języka potocznego, którym nadaje się inne znaczenie w języku prawa (patrz: przykładowe terminy w punkcie 1.2.5.),

ii. wieloznaczność, np.:

(i) 被告 bèigào (pozwany; oskarżony), (ii) 股票 gŭpiào (akcja, udział),

(iii) 代理人 dàilĭrén (pełnomocnik, agent, zastępca), (iv) 股东 gŭdōng (akcjonariusz, udziałowiec),

(v) 股本 gŭbĕn (kapitał zakładowy, kapitał akcyjny, majątek spółki),

(vi) 出租人 chūzūrén (wynajmujący, wydzierżawia-jący, leasingodawca/finansujący),

(vii) 租赁 zūlìn (najem, dzierżawa),

(viii) 债务 zhàiwù (dług, należności, pasywa, zobo-wiązania),

(ix) 保证 băozhèng (gwarantować, zapewniać, za-świadczać),

(x) 裁判 cáipàn (werdykt, sędzia, arbiter),

(xi) 借 jiè (pożyczyć (komuś), pożyczyć (od kogoś).

iii. synonimię, np.

(i) konosament czysty (清洁提单 qīngjié tídān, 无瑕疵提单 wúxiácī tídān),

(ii) akredytywa potwierdzona (保兑信用状 bǎoduì xìnyòngzhuàng, 确认信用状 quèrèn xìnyòng zhuàng),

(iii) giełdowe transakcje opcyjnie (交易式选择权 jiāoyì shì xuănzéquán，可买卖的选择权 kěmăimài de xuănzéquán, 可买卖期权 kěmăimài qīquán).

iv. użycie terminów fachowych, np.

(i) rozszerzenie (声称 shēngchēng), (ii) oblat (受要约人 shòu yāoyuē rén), (iii) hipoteka (抵押 dĭyā),

(iv) patrz punkt 1.2.5.

v. użycie frazeologizmów 成语 chéngyǔ np.:

(i) 一吐为快 yìtŭwéikuài – niepoddający się reso-cjalizacji, niereformowalny,

(ii) 怀恨在心 huáihènzàixīn – odczuwać nienawiść, urazę,

(iii) 屡教不改 lǚjiàobùgăi – odmówić poprawienia się mimo powtórnych czynności dyscyplinar-nych,

(iv) 明知故犯 míng zhī gùfàn – opisuje zachowanie, kiedy to świadomie łamie się prawo,

(v) 居心叵测 jūxīn pǒcè – opisuje zachowanie oso-by, która kieruje się ukrytymi, nie ujawnianymi intencjami i motywami.

vi. użycie definicji legalnych, np.

本法所称不动产是指土地以及房屋，林木等地上定 着物。本法所称动产以外的物。

(Bĕnfǎ suŏchēng búdòngchǎn shì zhĭ tŭdì yĭjí fángwū, línmù dĕng dìshang dìng zhuó wù. Bĕnfǎ suŏchēng dòngchǎn yĭwài de wù.)

[Używane w niniejszej ustawie określenie nieruchomości oznacza ziemię, domy, lasy, drzewa i inne rzeczy połą-czone na stałe z ziemią. Ruchomości oznaczają w ni-niejszej ustawie rzeczy inne niż nieruchomości] (art. 92 Prawa zabezpieczeń ChRL – 中华人民共和国担保法), vii. użycie terminów związanych z kulturą (ang.

system-bound terms), np. 户口 (hùkŏu), czyli rejestr groma-dzący dane dotyczące chińskich rodzin. Funkcją tego rejestru o 1500-letniej historii jest przede wszystkim kontrola miejsca zamieszkania obywateli chińskich oraz kontrola liczby urodzonych w ramach danej rodziny dzieci. W księgach rejestru 户口 rejestruje się informa-cje dotyczące członków poszczególnych gospodarstw domowych oraz zmian, jakie zachodzą w nich, a do-kładniej w życiu ich członków. Począwszy od danych osobowych, imienia i nazwiska, przezwiska, określenia płci, daty i miejsca urodzenia, narodowości, religii po-szczególnych osób rejestruje się też zawarcie małżeń-stwa, zgon, zmianę wykształcenia, zawodu, miejsca pracy oraz miejsca zamieszkania, przysposobienie itd.

(von Senger 1994: 82).

Zakłada się, że poszczególne języki specjalistyczne łączą cechy uniwersalne, do których Lukszyn (2002: 43) zalicza:

i. hipotaksę, ii. monosemię, iii. symplifikację, iv. neutralność.

Hipotaksa polega na łączeniu struktur relacją podrzędną w opar-ciu o stosunki koordynacji i/lub podporządkowanie logiczne. Mono-semia oznacza jednoznaczność utartych znaków werbalnych, które są

podstawą zasobu leksykalnego. Symplifikacja polega na uproszczeniu systemów gramatycznych wobec języka naturalnego, natomiast neu-tralność na nieobecności konotacji ekspresywnych.

Lukszyn (2002: 43) zwraca ponadto uwagę na inne cechy języ-ków specjalistycznych, tj.:

i. otwartość leksykonów terminologicznych na zapoży-czenia,

ii. predyspozycję do umiędzynarodowienia systemów ter-minologicznych,

iii. nakierowanie na źródłosłów języków klasycznych przy tworzeniu nowych elementów,

iv. predyspozycję do konceptualnych transformacji na skutek różnorodnych związków interdyscyplinarnych.

Cechy języka prawa niekiedy odbiegają od powyższych charak-terystyk, np. monosemia występuje równolegle z polisemią. W wielu tekstach nie występuje symplifikacja, tylko długie, wielokrotnie zło-żone zdania. Neutralność występuje równolegle z modalnością, która jest nacechowana. Lingua legis wyróżnia się spośród innych języków specjalistycznych. Charakteryzuje się swoistą terminologią, składnią i stylem.

Badacze od lat zgłębiają i opisują cechy indywidualne języka prawa w odniesieniu do poszczególnych języków, np. Du J. (2004) i Grzybek (2009a, 2009b, 2010) badają język chiński, Gortych--Michalak (2010, 2013a, 2013b) bada język grecki, Horie (2013a, 2013b) język japoński; Kaczmarek (2011) język węgierski; Kubacki (2012a, 2013) język niemiecki; Nowak-Michalska (2012) język hisz-pański. Najwięcej uwagi poświęca się pełniącemu nierzadko rolę lingua franca angielskiemu legal English, w zakresie którego w Pol-sce prowadzą badania między innymi: Biel (2009, 2013); Góźdź--Roszkowski (2012); Jopek-Bosiacka (2006); Matulewska (2007, 2008, 2009, 2010, 2012, 2013), a w Chinach: Du L. (2008). Przed-miotem badań są też zmiany w językach dokonujące się pod wpływem harmonizacji prawa poszczególnych państw z prawem Unii Europej-skiej (Kermas 2010, Turnbull 2010).

W Chinach niewiele jest jeszcze publikacji z zakresu lingua le-gis. Jak napisano w przedmowie do chińskiego wydania Translating

law Cao (2008: 4), mało jest badań poświęconych legilingwistyce kontrastywnej (chin. 对比法律语言学 duìbĭfălǜ yǔyánxué) oraz komparatystyce prawniczej (比较法学 bĭjiàofăxué). Chińscy języko-znawcy proponują kilka zaledwie pozycji dotyczących legilingwisty-ki, np. 《法律语言学 Fǎlǜ yǔyánxué》(pol. legilingwistyka²) autor-stwa Du J. (2004) lub tłumaczenia prawniczego w aspekcie chiń-sko-angielskim, angielsko-chińskim, np.《新编英汉法律翻译教程 Xīnbiān yīnghàn fǎlǜ fānyì jiàochéng》autorstwa Wang (pol. Kurs angielsko-chińskiego tłumaczenia prawniczego). W zbiorach bibliotek uczelni niemieckich, polskich i brytyjskich znaleziono zaledwie jedną wydaną na zachodzie publikację poświęconą prawu chińskiemu w aspekcie lingwistycznym – Chinese Law. A Language Perspective.

Autorka – Cao (2004), urodzona w Chinach, pracująca w Kanadzie, stała się pionierem w zakresie chińskiej legilingwistyki. Wspomnieć warto w tym miejscu o pozycji 《法律语言学 Fălǜ yŭyánxué》 (pol.

legilingwistyka) Sun (2006) oraz o wcześniejszej publikacji Liu H.

(2004) o identycznym tytule. Język prawny i prawniczy jest jednak coraz częściej przedmiotem badań. W prowincji Guangdong na przy-kład badania nad językiem prawnym i prawniczym, a w niewielkim stopniu również nad ich przekładem, prowadzi się na Uniwersyte-cie Języków Obcych i Handlu Zagranicznego (广东外语外贸大学 Guǎngdōng Wàiyǔ Wàimào Dàxué) w Instytucie Legilingwistyki (法律语言学研究所 Fǎlǜ Yǔyánxué Yánjiūsuǒ), w tłumaczeniu angielskim przedstawianym jako Instytut Lingwistyki Sądowej (Institute for Forensic Linguistics). Pracownicy naukowi tego insty-tutu działają dość prężnie organizując międzynarodowe konferencje poświęcone legilingwistyce, w dużej mierze jednak lingwistyce sądo-wej, a także prowadząc kursy przekładu sądowego. Kursy te przezna-czone są dla osób, które osiągnęły odpowiednio wysoki poziom w tłumaczeniu i posługują się biegle językiem chińskim i angielskim.

Jak można zaobserwować, przy wielu uczelniach wyższych istnieją lub dopiero powstają centra badawcze zajmujące się głównie lub pobocznie legilingwistyką, np. Centrum Badawcze Języka Prawa w Północno-Zachodnim Uniwersytecie Polityki i Prawa w Xi’an

2 Z angielskim tłumaczeniem tytułu: Forensic linguistics.

(西北政法大学法律语言研究中心 Xībeĭ Zhèngfǎ Dàxué Fǎlǜ Yŭyán Yánjiū Zhōngxīn) czy legilingwistyka w instytucie języków obcych na Uniwersytecie Pedagogicznym w Nanjing (Grzybek 2009a).

Poszczególne języki specjalistyczne mają swoisty styl. Jako przykład można podać język urzędowy, który Lizisowa (2006: 19–20) opisuje następująco:

cechuje się wyspecjalizowanym nastawieniem funkcjonalnym i powagą wypowiedzi. Do cech stylowych tej odmiany należy standardowość w kontaktach pomiędzy urzędem i obywatelami. Uwarunkowania komu-nikacyjne powodują oficjalny charakter więzi nadawcy pisma urzędowego z odbiorcą. Nadawca przemawia w formie nakazów, zakazów, przyzwo-leń, wyjaśnień, usprawiedliwień itd., których oczekuje odbiorca tekstu.

W pismach obowiązuje formalizacja, standaryzacja i zwartość wypowiedzi.

Obszernie i dokładnie scharakteryzował język specjalistyczny w aspekcie dyskursu specjalistycznego Gotti (2011), opisując jego cechy leksykalne, syntaktyczne i tekstowe. Język prawa odznacza się przede wszystkim terminologią prawniczą sprawiającą, że jest on po-strzegany jako język specjalistyczny. Terminy zapewniają dodatkowo jednoznaczność języka prawa. Ich obecność

utrudnia zrozumienie tekstu i prawidłową interpretację laikom, znacząco jednak poprawia jednoznaczność tekstu. Dla jednego terminu może zasad-niczo być wybierany konsekwentnie jeden ekwiwalent (Jopek-Bosiacka 2006: 30).

Mattila (2006: 108) przywołuje słowa Lauren (1993: 96–97), określające różnicę pomiędzy pojęciem prawnym a terminem prawnym:

„Pojęcie” to umysłowa reprezentacja obiektu. Zawiera ono abstrakcyjny obraz stworzony przez ludzki umysł na podstawie cech właściwych dla danej rzeczy lub kwestii. „Termin” jako taki jest technicznym desygnatem pojęcia, jego wizerunkiem. Dlatego też „termin” definiowany jest jako werbalne wyrażenie pojęcia należącego do konceptualnego systemu języ-ka wykorzystywanego do celów szczególnych.

Stosunek terminu prawnego i pojęcia prawnego uściślił również Weisflog (1996: 84, 91), stwierdzając, że pojęcie prawne służy kate-goryzacji i jest pewnego rodzaju abstrakcją, która jest definiowana w określonym systemie prawnym. Terminy prawne są zatem tworzone w odniesieniu do określonych systemów prawnych.

Kierzkowska (2002: 21) uważa za termin prawny

nazwę (znak) danego pojęcia instytucji prawnej jako elementu określone-go systemu prawneokreślone-go. Definicja pojęcia szeroko rozumianej instytucji prawnej odnosi się zazwyczaj do osoby, instytucji, stosunku prawnego, czynności lub trybu postępowania.

Każdy termin prawny przynależy zatem do określonego systemu prawa.

Choduń (2007) sklasyfikowała terminologię prawną następująco:

i. terminy prawne, prawno-ekonomiczne, prawno-poli-tyczne,

ii. terminy urzędowe, iii. terminy zawodowe, iv. terminy naukowe,

v. terminy wspólnoodmianowe, vi. terminy książkowe.

Zwróciła ponadto uwagę na takie jednostki leksykalne, które w słow-nikach nie są traktowane jako terminy, ale mogą być za terminy uznane, czyli tak zwane definicje legalne, zawarte w tekstach aktów prawnych (Choduń 2007: 124–128). Prawodawca nadaje jakimś wyrazom lub wyrażeniom w definicjach legalnych określone znaczenia, przy czym wyrazy mogą być różnie definiowane w różnych ustawach.

Charakterystyczne dla tekstów ustaw są ponadto związki wie-lowyrazowe, podzielone przez Choduń (2007: 137) na te, które zostały wyznaczone przez dyrektywy Zasad Techniki Prawodawczej (ZTP) oraz pozostałe zestawienia wielowyrazowe. Związki wielowy-razowe podane przez dyrektywy ZTP występują w przepisach upo-ważniających, przepisach karnych, przepisach zmieniających przepisy obowiązujące, przepisach uchylających, przepisach przejściowych, przepisach o wejściu aktu prawnego w życie. Pozostałe zestawienia wielowyrazowe sygnalizują warunkowość przepisów prawnych (np.

‘chyba, że umowa stanowi inaczej’, ‘jeżeli przepisy prawa pracy tak stanowią’, ‘o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej’,

‘z uwzględnieniem przepisów ustawy z dnia...’, ‘z zachowaniem obo-wiązujących przepisów’, itd.), dotyczą ustalenia znaczenia wyrazu lub związku wyrazowego w danym akcie prawnym (np. ‘w rozumieniu art.’) lub wskazują okoliczności (‘w wypadkach okreslonych w usta-wie’, ‘w przypadkach nie cierpiących zwłoki’, ‘w razie uzasadnionej wątpliwości’) (Choduń 2007: 137–139).

Jak zauważa Cao (1997: 21), tłumacze i prawnicy pracujący w ramach różnych języków mają problemy z ustaleniem odpowiada-jących sobie znaczeniowo terminów w różnych językach. Kultury prawne determinują różnice w zakresie terminologii dotyczącej po-zornie tych samych instytucji prawnych. Šarčević (2000: 244) pod-kreśliła ten fakt proponując teorię relatywności instytucji prawnych.

Stwierdziła, że znaczenie danego pojęcia prawnego powinno być roz-patrywane jako proces interakcji pomiędzy faktyczną sytuacją, której dotyczy, a oddziaływaniem prawa w ramach określonego systemu prawa. Znaczący jest więc obszar zastosowania danej instytucji prawa.

Pojęcia prawne są związane bezpośrednio z narodowymi systemami prawnymi, współistnieją tworząc wraz z tekstem jego określone tło kognitywne. Reprezentują zawartość danego systemu prawnego. Ich formy reprezentacji językowej są uzależnione od specyfiki narodo-wych systemów prawnych. Nie istnieje niemiecka terminologia praw-na, ale terminologia niemieckiego porządku prawnego, terminologia austriackiego porządku prawnego i terminologia szwajcarskiego po-rządku prawnego (Sandrini 1996: 30). Jeśli zaś ten sam język jest używany w różnych państwach czy różniących się regulacjami prawny-mi prowincjach i kantonach, należy liczyć się ze zjawiskiem terprawny-mino- termino-logicznej inkongruencji (ang. terminological incongruency) (Šarčević 2000: 15). Inkongruencja terminologiczna jest bardzo często przyczy-ną niskiej jakości słowników prawniczych. Na problematykę tego typu słowników zwrócił już w 1991 roku uwagę de Groot (1991: 307), pisząc o potrzebie zastrzegania w przedmowach do słowników pro-blemu w osiągnięciu ekwiwalencji.