Zwierzęce tropy na cegłach z zamku krzyżackiego w Radzyniu Chełmińskim
13. Cegła z celi pokutnej nr 2 (ryc. 4: 2)
Cegła znajdująca się obok wyżej opisywanej. Obie zostały wmurowane tak, aby odcisk łap był widoczny. Trop zwierzęcy jest nieco mniejszy i płytszy niż poprzed-ni, zostawiony przez inne zwierzę.
Tabela 2. Identyfikacja oraz wymiary odcisków.
Nr inw. Odcisk Szerokość (cm) Wysokość (cm)
1/15w pies średni 4,5 6
29/15w kot (osobnik młody) 1,5 (jednej łapy) 2
47/15w pies mały - 4 (wymiar gorzej
widocznego odcisku) - 2 (wymiary lepiej odciśniętych palców)
- 4,5 (wymiar gorzej widocznego odcisku) - 2 (wymiary lepiej odciśniętych palców)
48/15w pies średni 4 4,5
49/14w kot 4,5 5,5
50/15w owca/koza 4 8
76/15w pies mały 4 ok. 3
92/15w pies średni 4 5,5
94/15w pies (?) 3 4
101/14 pies duży 7 8
102/14 pies średni 6 7
(podwójnego odcisku: 9)
Cegła z celi pokutnej - nr 1 pies średni 6 7 (całość 11)
Cegła z celi pokutnej - nr 2 pies mały 6 6
Zwierzęce tropy na cegłach z zamku krzyżackiego...
Analizując kształty odcisków i ich wymiary (tabela 2), z dużą dozą prawdo-podobieństwa można określić, jakie zwierzę je pozostawiło[4].
Najliczniejsze w omawianym zbiorze są zwierzęce tropy w postaci podwój-nych lub pojedynczych odcisków psiej łapy, należących do psa udomowionego lub jego dzikiego kuzyna. Ślad psa charakteryzuje się czterema palcami, moc-nym wgłębieniem poduszki łapy oraz wyraźmoc-nymi odciskami ostrych pazurów.
Ze względu na wielkość psy można przyporządkować do następujących grup wielkościowych:
• psy małe- 30 cm w kłębie,
• psy średnie- 60 cm w kłębie,
• psy duże- 80 cm w kłębie.
Podział ten proponuje autorka opracowania cegieł z zamku Turaida (znaj-dujący się w miejscowości o takiej samej nazwie) na Łotwie. Ceramika budow-lana, wśród której znajdują się cegły z tropami zwierzęcymi, datowana jest na wieki od XIII do XVII[5]. Te grupy wielkościowe można przyjąć również oma-wiając odciski z Radzynia Chełmińskiego.
W przypadku 8 zabytków są to odciski psich łap. Trzy z tropów charaktery-zują się dużym rozstawem pomiędzy poduszką a palcami łapy. Ponadto są one zarówno szerokie jak i wysokie. Biorąc pod uwagę owe wymiary, ślady należą do psów średnich i małych. Tylko na cegle o nr inw.101/14 (ryc. 4: 3) widnieje trop należący do dużego psa. Jeden z okazów (nr inw. 94/15w, ryc. 5), na któ-rym ledwo widoczne jest odgniecenie, z dużym prawdopodobieństwem można uznać za odbicie łapy psa. Widoczne są tu dwa palce łapy oraz pazury. Powsta-wanie podwójnego odcisku łapy wiąże się z samym psim chodem. Pies najpierw stawia łapę, później nieznacznie ją cofa i następnie znów stawia. Odbita jest więc jedna i ta sama łapa.
Na dwóch cegłach mamy do czynienia z odciskami kotów. Ślad taki cha-rakteryzuje się delikatnie wysklepioną poduszką łapy, 4 palcami, ale już bez wi-docznych wgłębień po pazurach. Na cegle nr inw. 29/15w (ryc. 1: 2) znajduje się podwójny odcisk małych kocich łap, należących do osobnika młodego. Drugi trop jest jednak dość niepewny (nr inw. 49/15w, ryc. 3: 1). Spełnia on przesłanki do uznania go za koci ślad, jednakże kształt łapy jest nieco inny, jakby bardziej rozciągnięty (wydłużone palce łapy). Taki a nie inny kształt może wiązać się
4 Za pomoc w analizie tropów zwierzęcych chciałabym serdecznie podziękować lekarzowi wetery-narii Tomaszowi Sujkowskiemu.
5 I. Ose, Building Ceramics of Turaida Castle in the 13th – 17th centuries. Catalogue, Turaida
Justyna Piekarska
z masa zwierzęcia i instynktownym cofnięciem łapy w czasie dotyku z mokrą powierzchnią cegły.
Na ostatnim okazie (nr inw. 50/15w, ryc. 4: 1) odciśnięta jest racica kozy lub owcy. Niestety ustalenie gatunku zwierzęcia jest niemożliwe, gdyż tropy ich są do siebie bardzo zbliżone. Widoczne są bardzo głębokie odciski dwóch du-żych, środkowych kopyt oraz dwa mniejsze, tylne. Wypełnione były zaprawą.
Powszechnie uważa się, iż odciski zwierzęce były dziełem przypadku. Mia-ło to związek z samym procesem wytwarzania i suszenia cegieł. Trudno stwier-dzić, gdzie dokładnie mogła być cegielnia, w której produkowano cegły do roz-budowy zamku w Radzyniu Chełmińskim. Najczęściej cegielnie powstawały obok miejsca budowy, gdyż transport cegły był nieopłacalny na duże odległo-ści. Ulokowane były za miastem w miejscach łatwego dostępu do piasku, gliny i wody[6]. Cegielnie te nie miały ściśle określonego czy zamkniętego terenu[7]. Produkcja cegieł wymagała zbudowania pieca oraz szop, a także przygotowania miejsc do ich suszenia przed wypałem i składowania. Sądzi się, że cegły suszo-no na otwartej przestrzeni. Nie jest to bez znaczenia w kwestii powstawania na nich odcisków łap zwierząt.
Może się wydawać, że skoro ślad jednego zwierzęcia pojawia się na kilku cegłach, to nie może być to przypadek. Jest jednak mało prawdopodobne, iż śla-dy te były swoistą ochroną przed złem, czy też oznaczeniami cegielni, z których pochodziły cegły.
Kolejną kwestią, którą należy poruszyć jest to czy owe cegły były wyko-rzystywane, czy też usuwane, jako odpad produkcyjny. Na cegłach pochodzą-cych z zamku w Radzyniu Chełmińskim wyraźnie widać ślady po zaprawie na stronie z tropami zwierzęcymi, a więc były one wmurowywane tak, aby ślad był niewidoczny dla ludzkich oczu. Jednakże mogły być również eksponowane.
Widać to na przykładzie dwóch cegieł posadzkowych z celi pokutnej wschod-niej, które znajdują się przy samym wejściu. Ulokowane są niemal obok siebie.
Na obu widnieje podwójny ślad psich łap, jednak nie jest to ten sam osobnik.
Szansą na ich wyeksponowanie były miejsca przy oknach, w posadce lub innej powierzchni płaskiej.
Znaleziska odcisków łap zwierzęcych na cegłach są dość powszechne, choć nie poświęca im się szczególnej uwagi. W Pucku podczas badań zamku
krzyżac-6 K. Grążawski, Życie codzienne na ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej w średniowieczu, Włocławek, 2003
7 M. Wiewióra, Zamek w Grudziądzu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych. Studia i materiały , Toruń, 2012, s. 271-272
Zwierzęce tropy na cegłach z zamku krzyżackiego...
kiego odnalezione zostały cegły z odciskami zarówno łap psów, jak i świńskich racic. Odciski psie są podwójne, na jednej z cegieł lepiej widoczne i głębsze.
W obu przypadkach widać wyraźnie ślady całych łap wraz z pazurami. W od-różnieniu od cegły z Radzynia Chełmińskiego, na której widnieje jedna racica (kozia lub owcza), na tej z Pucka odciśnięte są dwie, nieco mniejsze, lecz całe racice. Odcisk jest głęboki i dobrze widoczny[8].
W trakcie badań prowadzonych na terenie Hali Targowej w Gdańsku w 2001 i 2003 roku, mających na celu rozpoznania pierwszego założenia ko-ścioła Świętego Mikołaja, natknięto się na jedną cegłę z odciskiem psiej łapy.
Jest on bardzo głęboki i dokładnie odbity. Wyraźnie widać ślad łapy z ostrymi pazurami[9].
Również zamek w Bolesławcu nad Prosną może poszczycić się podobnym znaleziskiem. Cegła ta jest mocno wyszczerbiona, jednak trop psa widniejący na niej jest głęboki i zachowywany w całości[10].
Kolejne okazy pochodzą z zamku biskupów chełmińskich w Wąbrzeźnie oraz zamku krzyżackiego w Grudziądzu. W Wąbrzeźnie znaleziono cegłę pal-cówkę z odciskiem racicy[11]. Natomiast w Grudziądzu cegły sklepieniowe z od-ciskami łap psów, kotów jak i racic świńskich. Co ciekawe na niektórych z cegieł ślady te są potrójne, a nawet poczwórne. Najczęściej są ulokowane w centralnej części cegły i nie nakładają się na siebie[12]. Wielkość tropów nie odbiega znacz-nie od tych z Radzynia Chełmińskiego.
Cegła z podwójnym, nakładającym się na siebie śladem łap psa średniej wielkości pochodzi także z zasypiska piwnicy ratusza staromiejskiego w Li-dzbarku Warmińskim[13].
Najciekawszy, a zarazem najliczniejszy zbiór odkryto w trakcie badań zam-ku Turaida na Łotwie. Na 29 cegłach są pojedyncze, jak i podwójne, odciski łap psów różnej wielkości, kotów oraz kóz, owiec, świń udomowionych i dzików.
8 J. Kruppé, M. Milewska, Dzieje zamku w Pucku, Warszawa, 2014, ryc. 13, s. 37
9 M. Szyszka, 2009, Romański kościół pod wezwaniem Świętego Mikołaja w świetle badań archeologicz-nych z 2001 i 2003 roku [in:] Archeologia Gdańska I, red. H. Paner, Gdańsk, 2009, s. 105-136 10 M. Żemigała, Cegła w budownictwie wielkopolskim w średniowieczu, Łódź, 2006
11 M. Wiewióra, Zamek biskupów chełmińskich w Wąbrzeźnie w świetle badań archeologiczno - ar-chitektonicznych. Studia i materiały, Toruń, 2014
12 M. Wiewióra, op. cit., 2012, ryc. 227, s. 271-273
13 A. Koperkiewicz, Badania archeologiczne ratusza Lidzbarka Warmińskiego w 700-lecie lokacji
Justyna Piekarska
Badaczka uważa, że ślady te powstały przypadkiem, podczas suszenia cegieł.
Stopień głębokości tropu zależny był od stopnia wysuszenia cegły[14].
Podsumowując artykuł można stwierdzić, że w trakcie dwóch sezo-nów badań zamku w Radzyniu Chełmińskim pozyskano zbiór cegieł z odci-skami zwierzęcymi stosunkowo liczny i pod pewnymi względami do siebie podobny. Najczęściej są to zwykłe cegły budowlane. Tylko dwie z nich są cegłami posadzkowymi. Niestety, wszystkie zabytki pochodzą z warstw zasy-piskowych, a więc pozbawione są kontekstu, który mógłby pomóc ustalić spo-sób ich wykorzystywania. Najliczniejsze są ślady łap psów średnich i małych.
Zdarzają się również tropy innych zwierząt takich jak koty, owce lub kozy.
W momencie pobierania z cegieł wycisku z tropów zwierzęcych, można stwier-dzić jak głębokie one były[15].
Odciski te były dziełem przypadku, kiedy to gotową cegłę pozostawiano na otwartej przestrzeni, w celu jej wysuszenia. Nie uznawano jednak tropów, jako błędu produkcyjnego, gdyż cegły te wykorzystywano w trakcie prac budow-lanych. W związku z pozyskaniem nowej grupy cegieł z tropami zwierzęcymi w trakcie badań prowadzonych w 2016, planuję dalszą analizę tego rodzaju za-bytków. Temat ten jest bez wątpienia ciekawy i należy przyjrzeć mu się z coraz większą dokładnością.
14 I. Ose, op. cit., s. 119-135
15 Wyciski wykonywane były przy pomocy białej plasteliny, przystosowanej do tego typu czynności.
Zwierzęce tropy na cegłach z zamku krzyżackiego...