Celem tego rozdziału jest zaprezentowanie wyników badań empirycznych dotyczą-cych konceptualizacji przypadku w psychoterapii, a w szczególności kategorii poję-ciowych, jakimi posługują się psychoterapeuci. Badania były prowadzone w ramach większego projektu badawczego pt. „Struktura wiedzy ekspertów i jej uwarunkowa-nia na przykładzie konceptualizacji przypadku”1. Źródłem inspiracji do powstania niniejszego projektu, ze względu na poruszany problem oraz zastosowane metody, były wspomniane już badania Mayfielda i in. (1999).
Głównym celem badań własnych było uzyskanie szerokiej wiedzy na temat uwarunkowań konceptualizacji przypadku. Testowano zbiór hipotez zakładających, że struktura konceptualizacji problemu pacjenta uwarunkowana jest poziomem do-świadczenia zawodowego, refleksyjnością w praktyce oraz wcześniejszą świadomą aktywnością ukierunkowaną na doskonalenie własnych umiejętności. Aktywność ta może wyrażać się m.in. w uczestnictwie w profesjonalnych szkoleniach i superwizji oraz w stałym monitorowaniu własnej aktywności zawodowej. Brano pod uwagę takie cechy struktury map pojęciowych, jak np. liczba utworzonych kategorii, cał-kowita liczba strzałek (związek przyczynowo-skutkowy lub następstwo czasowe), liczba strzałek dwustronnych (wzajemny wpływ). Wyniki badań na ten temat zostały omówione w innej pracy (Słysz, Haładziński i Kaczmarek, 2017).
W niniejszej publikacji przedstawiony zostanie efekt realizacji innego celu, choć odnoszącego się także do uwarunkowań konceptualizacji. Było nim określenie, w ja-kim stopniu czynnikiem różnicującym treść konceptualizacji przypadku jest podejście teoretyczne deklarowane przez praktyków. Sposób realizacji tak zarysowanego celu zostanie zaprezentowany w tym rozdziale. Psychoterapeuci są raczej zgodni co do tego, że podejście teoretyczne – ze względu na jedną z cech definicyjnych
koncep-1 Projekt został zrealizowany w ramach grantu NCN nr 2013/11/B/HS6/01567.
tualizacji przypadku (wyrażanie problemu w języku danej teorii) – stanowi ważny wyznacznik konceptualizacji przypadku. Brakowało jednak badań empirycznych, które pozwalałyby stwierdzić zakres tego wpływu.
Pytania badawcze, na które poszukiwano odpowiedzi, odnoszą się do dwóch obszarów:
1. Kategorie pojęciowe: Jaki jest stopień zgodności między psychoterapeutami (niezależnie od nurtu psychoterapii) w zakresie stosowanych kategorii pojęcio-wych? Jaki jest stopień podobieństwa między kategoriami stosowanymi przez terapeutów deklarujących to samo podejście terapeutyczne? Czy kategorie pojęciowe stosowane przez psychoterapeutów są specyficzne dla deklarowa-nych przez nich podejść terapeutyczdeklarowa-nych?
2.Powiązania między kategoriami: Jaki jest stopień podobieństwa między kon-ceptualizacjami przypadku utworzonymi przez terapeutów deklarujących to samo podejście terapeutyczne? W jakim stopniu elementy konceptualizacji przypadku są zgodne z założeniami podejść terapeutycznych deklarowanych przez terapeutów?
Stwierdzenie wysokiego stopnia podobieństwa między konceptualizacjami przypadku w obrębie poszczególnych podejść terapeutycznych pozwoliłoby wy-kazać, że terapeuci w dużej mierze bazują na teorii psychoterapii i psychopatologii, której się wyuczyli, oraz że metody konceptualizacji – mimo niezbyt dużego stopnia ustrukturyzowania – charakteryzują się stosunkowo dużą rzetelnością. Maksymalne podobieństwo mogłoby też oznaczać, że to raczej człowiek (pacjent/klient) jest
„dopasowywany” do modelu teoretycznego. Mniejsze podobieństwo mogłoby z kolei świadczyć o tym, że stopień dopasowania nie jest tak duży. Przemawiałoby to wówczas za odwoływaniem się przez psychoterapeutów do „ukrytej” koncepcji człowieka. Ponadto możliwe stanie się uchwycenie niektórych cech konceptualizacji, specyficznych dla poszczególnych modeli psychoterapii (poznawczo-behawioralnego, psychodynamicznego, humanistycznego, systemowego i integracyjnego).
Badania własne zostały zaplanowane w taki sposób, żeby uzyskać graficzną re-prezentację złożonego i przyczynowo-skutkowego wnioskowania diagnostycznego.
Konceptualizacje przypadku, jakie zostaną poddane analizie, mają postać map po-jęciowych stworzonych przez psychoterapeutów, obrazujących powiązania między elementami konceptualizacji (kategoriami pojęciowymi). Powstały one w wyniku zastosowania metody „Zadanie dla psychoterapeutów – konceptualizacja przypadku”
(The task for psychotherapists – case conceptualisation) (Słysz i Kaczmarek, 2017). Aby skrócić czas wykonywania zadania diagnostycznego, ujednolicić niektóre elementy procesu tworzenia map oraz ułatwić ich porównywanie, podjęto decyzję o utworzeniu i wykorzystaniu w badaniach specjalnej aplikacji komputerowej.
Częścią składową metody są 37-minutowy film (sesja terapeutyczna) nagrany na użytek badań, transkrypcja rozmowy z filmu (por. załącznik nr 1) oraz specjalna
aplikacja komputerowa („Wspomagane komputerowo zadanie tworzenia mapy po-jęciowej”; Computer aided conceptual mapping task; CACMT)2 (Słysz i Kaczmarek, 2017). Film powstał z udziałem profesjonalnych aktorów. Zawiera informacje na temat aktualnej sytuacji pacjentki (zgłaszany problem, warunki rodzinne itp.) oraz dane biograficzne3.
Zadaniem psychoterapeutów uczestniczących w badaniach, zawartym w instruk-cji, było zaproponowanie hipotez dotyczących przyczyn powstawania i utrzymywa-nia się trudności klientki z filmu. W treści instrukcji dla badanych nie pojawiło się określenie konceptualizacja przypadku, jednak zawartość zadania wskazywała na cechy definicyjne konceptualizacji przypadku. Zadanie obejmowało pięć etapów:
– obejrzenie 35-minutowego filmu wyświetlanego z ekranu komputera prezen-tującego rozmowę psychoterapeuty z pacjentką;
– przeczytanie transkrypcji tej samej rozmowy i kategoryzacja wypowiedzi klientki (poszczególnych zdań) przy pomocy aplikacji komputerowej (treść instrukcji: „A teraz poproszę, żeby Pani/Pan prześledził/a wszystkie zdania wypowiedziane przez pacjentkę Barbarę i przyporządkował/a je do utworzo-nych przez siebie kategorii. Niektóre zdania mogą pozostać nieprzyporządko-wane do żadnej kategorii, jeśli Pani/Pan zechce, żeby tak było. Proszę nazywać kategorie według własnego uznania (nazwa może być złożona z jednego, dwóch albo kilku wyrazów”);
– wykorzystanie zaproponowanych wcześniej kategorii psychologicznych i na-rysowanie (w tej samej aplikacji komputerowej) mapy pojęciowej obrazującej problemy klientki, czynniki przyczynowe oraz powiązania między nimi;
– opisanie w zwięzły sposób sporządzonej mapy poznawczej;
– spisanie propozycji wstępnych interwencji terapeutycznych.
Na etapie generowania kategorii w przypadku każdej kategorii badany (psycho-terapeuta) określał zestaw zdań uzasadniających daną kategorię. Ponadto określał typ tworzonej kategorii („trudność”, „przyczyna” lub „inny”) oraz stopień istot-ności kategorii („niski”, „średni” lub „wysoki”), który odzwierciedlał subiektywne przekonanie o ważności danej kategorii dla zrozumienia problemu pacjentki. Dla każdego definiowanego połączenia między kategoriami psychoterapeuta określał:
typ połączenia (jedna z trzech opcji: „związek przyczynowo-skutkowy”, „następstwo czasowe”, „inny”), stopień istotności połączenia („niski”, „średni” lub wysoki) oraz pewność co do wskazywanego połączenia („niska”, „średnia” lub „wysoka”). Ostatni parametr odnosi się do tego, w jakim stopniu terapeuta był pewien, że zachodzi zależ-ność wskazana przez hipotezę o związku przyczynowo-skutkowym lub następstwie
2 Prezentowana aplikacja komputerowa dostępna jest na stronie internetowej Instytutu Psychologii UAM pod adresem: http://www.staff.amu.edu.pl/~uamzpoip/?dzial=slysz_grant.
3 Źródło informacji o klientce, które były podstawą do opracowania scenariusza filmu Dollard, Auld, White (1953).
czasowym. Zastosowana procedura nie narzucała więc uczestnikowi badań liczby kategorii, liczby zdań wspierających (naprowadzających na pomysł kategorii poję-ciowych) oraz sposobu nazywania tych kategorii. Z jednej strony tworzy to trudności w analizie porównawczej map, z drugiej jednak zmniejsza wpływ procedury na sposób myślenia uczestników badań.
Zastosowana metodyka umożliwia wskazanie, jakim aparatem pojęciowym posługują się przedstawiciele różnych podejść terapeutycznych w odniesieniu do tych samych pól znaczeniowych. Mimo klasyfikowania wypowiedzi pacjentki do tych samych lub podobnych „podzbiorów” kategorii, osoby pracujące w różnych nurtach teoretycznych mogą różnie je nazywać (stosować inne kategorie pojęciowe).
Metoda dostarcza danych pozwalających określić, w jakim stopniu psychoterapeuci są zgodni między sobą pod względem zastosowanych kategorii pojęciowych i które kategorie są stosowane niezależnie od nurtu psychoterapii. Ponadto daje możliwość stwierdzenia, w jakim zakresie kategorie stosowane przez psychoterapeutów oraz hipotezy dotyczące powiązań między nimi są zgodne z założeniami deklarowanych przez nich podejść terapeutycznych.
Aby odpowiedzieć na pytania badawcze postawione na początku tego podroz-działu, przeprowadzono analizy ilościowe i jakościowe zgromadzonych danych.
Analizie poddane zostały zarówno kategorie pojęciowe tworzące konceptualizację, jak i powiązania między tymi kategoriami. Wykorzystano także niektóre dane z an-kiety „Profil zawodowy psychoterapeuty” (załącznik nr 2), którą badani wypełniali po zakończeniu zadania diagnostycznego.