Jak wynika z wcześniejszych ustaleń, cel pracy stanowi podjęcie próby sformu-łowania prawnej koncepcji spółdzielni rolniczych. Rozważania muszą jednak uwzględniać fakt, że dla każdej jednostki gospodarczej istotne są prawne aspekty jej organizowania i funkcjonowania89. Organizowanie podmiotu gospo-darczego stanowi proces tworzenia takiego układu ludzi i innych zasobów, który umożliwiałby współpracę zmierzającą do osiągnięcia założonego, wspól-nego celu90. W tym aspekcie niezmiernie istotne jest pojęcie i przedmiot dzia-łalności poszczególnych rodzajów spółdzielni rolniczych. Rzutuje to na zakres regulacji prawnych mających wpływ na ich organizowanie i funkcjonowanie.
W przypadku spółdzielni rolniczej etap organizowania odnosi się przede wszystkim do tworzenia tego podmiotu, kształtowania jego wewnętrznej struk-tury organizacyjnej, wkładów i udziałów członkowskich, pracy (etap urządzania spółdzielni). Jednostka zorganizowana może podjęć prowadzenie działalności gospodarczej określonej w statucie, ale jednoczenie w czasie funkcjonowania
______________________
89 Brakuje normatywnej definicji organizowania (organizacji) oraz funkcjonowania przedsię-biorstwa, niemniej pojęcia te występują w literaturze, np. A. Zakrzewska-Bielawska, Organizowa-nie działalności przedsiębiorstwa, w: Podstawy zarządzania. Teoria i ćwiczenia, red. A. Zakrzewska-Bielawska, Warszawa 2012; Organizacja i funkcjonowanie przedsiębiorstwa transportu drogowego rzeczy, red. I. Mitraszewska, Warszawa 2014; A. Tobolska, Nowy model organizacji i funkcjonowa-nia starych przedsiębiorstw przemysłowych [online]. UP [dostęp: 2014-11-05]. Dostępny w Inter-necie: <http://www.up.krakow.pl/geo/kgpptg/pdf/ptg9/tobolska9.pdf>
90 Zob. np. A. Zakrzewska-Bielawska, Organizowanie działalności…, s. 253-287; Encyklopedia organizacji i zarządzania, Warszawa 1981, s. 320-321; M. Kukurba, Teoria organizacji i przedsię-biorstwa [online]. WSZ-POU [dostęp: 2015-01-05]. Dostępny w Internecie: <http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/?p&strona =biul_teorkuk&nr=3>. Nazwa „organizacja” wywodzi się od termi-nów: łacińskiego organisatio – system, greckich organikos – wytworzony przy pomocy narzędzia i organon – narzędzie, instrument, przyrząd. Zob. W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych, War-szawa 1983, s. 306. W literaturze odnotować należy różne opisy organizowania czy organizacji.
Przykładowo: organizowanie jest procesem, czyli ciągiem następujących po sobie celowo uzależ-nionych faz (etapów): Organizowanie [online]. [dostęp: 2014-11-05]. Dostępny w Internecie:
<https://pl.wikipedia.org/wiki/Organizowanie>.W pracy przyjęto, że organizowanie odnosi się do stadium tworzenia, a dalsze harmonizowanie środków produkcji podczas prowadzenia działalno-ści przez spółdzielnię jest czędziałalno-ścią etapu funkcjonowania. Tak w odniesieniu do gospodarstwa rolnego: R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa…, s. 112 i n. Zob. też. Z. Wojtaszek, Podstawowe pojęcie z zakresu organizacji gospodarstw rolniczych, „Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolni-czych” 1967, z. 68, s. 63 i n.
może uzupełniać i modyfikować strukturę organizacyjną. Na funkcjonowanie składają się zatem czynności faktyczne i prawne, a odnoszące się do nich prze-pisy prawne są zróżnicowane i dotyczą np. połączenia, lustracji, zasad gospo-darki, zawierania umów, pozyskania środków finansowych, korzystania z ulg i zwolnień w podatkach itp.
Poza tym, dokonując konkretyzacji celu pracy, należy uwzględnić, że spół-dzielnie rolnicze prowadzą działalność w przestrzeni rolnictwa, które spełnia różnorakie funkcje. Przede wszystkim są one związane z produkcją żywności i zapewnieniem jej bezpieczeństwa, ale także ochroną środowiska, zagwaran-towaniem miejsc pracy, zachowaniem różnorodności kulturowej. Spojrzenie na spółdzielnię rolniczą jako zjawisko społeczno-ekonomiczne angażujące realne jednostki pozwoli osadzić rozważania w konkretnych warunkach społeczno-ekonomicznych i pokazać związek norm prawnych z ich podłożem gospodar-czym i społecznym91.
Dlatego określenie prawnej koncepcji spółdzielni rolniczych wymaga roz-ważania formuły ich organizowania i funkcjonowania przy uwzględniania fak-tu, że są to podmioty o złożonej strukturze i niejednolitym charakterze. Istotne jest zatem:
wskazanie tendencji rozwoju spółdzielni rolniczych oraz rozstrzygnięć prawodawcy odnoszących się do prawnej formuły organizowania i funk-cjonowania danego rodzaju spółdzielni, mające odzwierciedlenie w wy-borze określonego wzorca jej budowy i w szczegółowym układzie kon-strukcji oraz w ich powiązaniu z innymi instytucjami92,
wskazanie cech charakterystycznych spółdzielni rolniczych na tle innych podmiotów spółdzielczych,
dokonanie oceny prawnej organizacji i funkcjonowania spółdzielni rolni-czych w kontekście: potrzeb społeczno-gospodarrolni-czych, rozwoju rolnictwa oraz gospodarki rolno-żywnościowej,
zbadanie i ustalenie, czy możliwe oraz uzasadnione jest wyodrębnienie spółdzielni rolniczych, zaproponowanie ich definicji, a także nowego mo-delu organizowania i funkcjonowania.
Realizacja powyższego celu wymaga dokonania kilku założeń o charakterze wyjściowym.
Po pierwsze, formułowanie prawnej koncepcji spółdzielni rolniczych wy-maga uwzględniania zasad spółdzielczych. Zalicza się do nich podstawowe idee konstrukcji spółdzielni, jak chociażby regułę dobrowolnego i otwartego
człon-______________________
91 Por. rozważania na temat koncepcji gospodarstwa rolnego R. Budzinowskiego, Problemy ogólne prawa rolnego…, s. 73 i n.
92 R. Budzinowski przy formułowaniu koncepcji gospodarstwa rolnego stosuje określenie
kostwa, demokratycznej członkowskiej kontroli, ekonomicznego uczestnictwa członków (ich współodpowiedzialności), autonomii i niezależności, szkolenia, oświaty i informacji, troski o lokalną społeczność93. Są one częścią Deklaracji Spółdzielczej Tożsamości i stanowią o charakterze spółdzielni jako podmiotu gospodarczego i jego odmienności od spółki prawa handlowego94. Akcentują one także, że w centrum zainteresowania każdej spółdzielni jest spółdzielca.
Dlatego istotne jest dokonanie oceny praw i obowiązków członków spółdzielni oraz możliwości uzyskania profitów ekonomicznych i dodatkowych korzyści społecznych wynikających z udziału w spółdzielni95.
Po drugie, sformułowanie koncepcji spółdzielni rolniczych wymaga uwzględniania części ogólnej ustawy z 16 września 1982 r. Prawo spółdziel-cze96 oraz odrębności wynikających z części szczególnej i innych aktów praw-nych. Chodzi przede wszystkim o takie zagadnienia jak wymagania dotyczące statutu, spółdzielców, wpisowego, wkładów, organów spółdzielni, wyłączenia czy wykluczenia członka, połączenia spółdzielni itp.
Po trzecie, przy formułowaniu koncepcji spółdzielni rolniczych niezbędne jest nawiązanie zarówno do zasobów produkcyjno-majątkowych, jak i do pro-wadzonej działalności gospodarczej – często zróżnicowanej, jednakże związa-nej w działalnością rolniczą (prowadzozwiąza-nej w przestrzeni rolnictwa)97. Spół-dzielnia rolnicza pod względem przedmiotowym jest bowiem zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do pro-wadzenia działalności gospodarczej, które mają zapewnić jej funkcjonowanie i realizację celu98.
Po czwarte, należy zaznaczyć, że na działalność spółdzielni rolniczych wpływa szereg aktów prawnych z zakresu prawa rolnego o charakterze admi-nistracyjnym i cywilnoprawnym. Zachodzi zatem konieczność uwzględnienia wielu regulacji prawnych z zakresu prawa publicznego oraz prywatnego. Duże znaczenie będzie miało zestawienie „rolnych” (z uwagi na przedmiot) instytucji
______________________
93 H. Cioch, Zasady roczdelskie i ich realizacja w praktyce, Teka Kom. Praw. – OL PAN 2009, s. 26-35.
94 Zob. np. Projekt PSL, druk nr 980.
95 Zob. M.G. Brodziński, Spółdzielnie, ich członkowie i samorządy jako kapitał warunkujący przezwyciężenie kryzysu i odbudowę spółdzielczości wiejskiej w Polsce, Warszawa 2010, s. 10 i n.
96 Uwzględnić należy także literaturę odnoszącą się do ustawy Prawo spółdzielcze, m.in.
R. Bierzanek, Prawo spółdzielcze w zarysie, Warszawa 1984; K. Pietrzykowski, Zmiany w prawie spółdzielczym, „Monitor Prawniczy” 2005, t. 21, s. 1047-1053; H. Cioch, Prawo spółdzielcze, War-szawa 2011; P. Zakrzewski, Majątek spółdzielni, WarWar-szawa 2003; K. Kwapisz, Prawo spółdzielcze.
Komentarz praktyczny, Warszawa 2011.
97 R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa…, s. 27 i n.
98 Chodzi w szczególności np. o samochody dostawcze, sprzęt rolniczy, magazyny, środki pro-dukcji, które są wykorzystywane przez albo na rzecz członków spółdzielni.
prawnych z pewnymi „ogólnymi” instytucjami występującymi w prawie spół-dzielczym, czy szerzej – w prawie cywilnym oraz administracyjnym99.
Po piąte, sformułowanie koncepcji w zakresie organizowania i funkcjono-wania spółdzielni rolniczych wymaga uwzględniania elementów wewnętrznych i zewnętrznych. W strukturze wewnętrznej szczególne znaczenie odgrywają te związane z aktywnością i zaangażowaniem spółdzielców w sprawy spółdzielni.
Każda spółdzielnia posiada własny mechanizm działalności, a jej siły tkwią często w niej samej, czyli w członkach spółdzielni100. Istotny wpływ mają tutaj regulacje prawne oraz postanowienia statutu, które pozwalają członkom na korzystanie z praw majątkowych oraz korporacyjnych i w konsekwencji zachę-cają albo stawiają bariery w zakresie angażowania się w rozwój podmiotu.
Nie ulega jednak wątpliwości, że w czasach globalizacji coraz większe zna-czenie mają elementy zewnętrze, które są dynamiczne i odnoszą się do całego gospodarczego otoczenia101. Otoczenie podmiotu gospodarczego „to wszystkie elementy znajdujące się poza organizacją, mające związek z jej funkcjonowaniem, w tym elementy w bezpośrednim i pośrednim oddziaływaniu102”. Oczywiste jest, że istotnym elementem zewnętrznym wpływającym na działalność spółdzielni rolniczych było wstąpienie Polski do Unii Europejskiej. Zmieniło się otoczenie rolnictwa, nastąpiły modyfikacje w zakresie zasad prowadzenia działalności, w tym jej finansowania. Konieczne jest zatem uwzględnienie organizacji i funk-cjonowania spółdzielni rolniczych w przestrzeni europejskiej.