2. Służba wojskowa w misjach zagranicznych
2.8. Charakter realizowanych zadań i sytuacje trudne w misjach zagranicznych
Już w latach 60. XX w. pisano w polskiej literaturze przedmiotu o istocie czynności i sytuacjach trudnych. Wśród polskich psychologów tematyką tą zajmował się wybitny naukowiec profesor Tomasz Tomaszewski. Teorię o czynnościach i sytuacjach trudnych opisał i rozwinął w pracy zbiorowej pod tytułem Psychologia jako nauka o człowieku (Maruszewski, Reykowski, Tomaszewski, 1967, s. 222).
Zanim wymienione zostaną sytuacje trudne w misjach poza granicami kraju i charakter realizowanych zadań, najpierw wprowadzę czytelnika w teorię czynności i sytuacji trudnych prof. Tomaszewskiego. Teoria ta dotyczy aktywności człowiek i elementarnej zależności, jaka zachodzi między człowiekiem a światem, który go otacza. Jak pisze Tomaszewski (1967):
„Stan aktywności jest normalnym stanem każdej żywej istoty. W szczególnym stopniu odnosi się to do człowieka ze względu na szczególnie wielkie zróżnicowanie zjawisk w otaczającym go świecie, a także ze względu na szczególną złożoność jego własnej natury. […] Stanem normalnym człowieka jest aktywność, a zdarzenia zewnętrzne modyfikują jedynie aktywność, która się już odbyła” (s. 232–233).
Aktywność organizmów żywych przejawia dwie istotne cechy. Po pierwsze ma ona charakter ukierunkowany, a po drugie jest ona zorganizowana. Procesy ukierunkowane i zorganizowane T. Tomaszewski nazywa właśnie czynnościami. Aktywność człowieka składa się z ukierunkowanych i zorganizowanych czynności.
Czynności są procesami ukierunkowanymi i przez to zmierzają do określonego stanu końcowego, czyli do wyniku, np. czynność szukania zmierza do znalezienia szukanego
46 przedmiotu. Czynności są zorganizowane, co, według autora, oznacza, że posiadają określoną strukturę. W teorii wymienia się następujące rodzaje czynności, zaczynając od elementarnych, a kończąc na bardziej złożonych: czynności wegetatywne, ruchowe (motoryczne), lokomocyjne, manipulacyjne, komunikacyjne oraz werbalne.
Czynności wykonywane są zawsze w określonych warunkach, a sam przebieg czynności zależny jest od otoczenia. W trakcie wykonywania czynności zachodzą w otoczeniu zdarzenia i procesy, które modyfikują jej przebieg. Te właśnie zdarzenia i procesy, które nie zaliczają się do czynności, ale odbywają się równocześnie z nią i wpływają na jej przebieg, nazywa autor (Tomaszewski, 1967, s. 260) warunkami. Zadanie, które człowiek realizuje, czynność, którą w tym celu wykonuje, i warunki, w jakich to czyni, stanowią zamknięty system, w którym wszystkie elementy są powiązane wzajemnymi zależnościami. Z określonych warunków wynikają określone zadania, które trzeba wykonać;
określone zadanie może być wykonane tylko za pomocą określonych czynności i tylko w określonych warunkach; wykonywanie czynności w określonych warunkach prowadzi nie tylko do określonych wyników, ale modyfikuje także same warunki, gdyż każda czynność pociąga za sobą różnorodne skutki i pozostawia ślady.
Niektóre systemy ulegają stabilizacji w toku życia człowieka. Pod wpływem pewnych określonych warunków ustalają się zadania, które człowiek podejmuje, i sposoby dzięki którym te zadania realizuje. Zadania z kolei dopasowują się do warunków oraz możliwości ich wykonania, a czynności do zadań i do warunków, przy stabilizacji zadań i czynności także stabilizują się warunki. Zgodnie w z powyższymi rozważaniami i założeniami, zrównoważony system czynności, zadań i warunków nazywa się sytuacją normalną.
Analogicznie, potrzeby i zadania, które znajdują względnie ustabilizowane warunki i sposoby realizacji nazywają się potrzebami i zadaniami normalnymi; warunki, w których normalne potrzeby i zadania mogą być realizowane – warunkami normalnymi. Natomiast czynności dzięki którym człowiek wykonuje w normalnych warunkach swoje normalne zadania bądź zaspokaja swoje normalne potrzeby są czynnościami normalnymi.
Normalne sytuacje mają dwojaki charakter: społeczny oraz indywidualny. Społeczny charakter określa fakt, iż w określonym społeczeństwie, w danej fazie jego rozwoju historycznego stabilizuje się i wykształca pewien poziom potrzeb i zadań, jakie ludzie realizują oraz warunków, w jakich je realizują, a zarazem sposobów, jakimi się posługują.
Dzięki tym procesom kształtują się określone standardy życia i zarazem subiektywne poczucie normalności. Warunki pracy, które w krajach przemysłowo zacofanych są społecznie normalne i w pełni akceptowalne, w krajach o wyższym poziomie życia mogą być
47 odczuwane jako nieznośne czy wręcz zagrażające potrzebom i zadaniom człowieka, jakie ma do zrealizowania. Indywidualny charakter oznacza fakt, że pewne sytuacje dla jednego człowieka będą normalne, a inne za nienormalne.
Występuje jeszcze inna sytuacja, kiedy to jeden ze składowych elementów systemu ulega zmianie i człowieka znajduje się wtedy w sytuacji anormalnej. Sytuacja, w których naruszona zostaje równowaga (homeostaza) elementów podstawowych (zadań, czynności, warunków i cech podmiotu) nazywa się sytuacją trudną. W badaniach własnych autorki pracy, zakłada się, że osoby badane wykonujące zawód żołnierza zawodowego spotykają się właśnie z sytuacjami trudnymi, w szczególności jako uczestnicy misji poza granicami kraju.
W związku z powyższym, opisane zostaną rodzaje sytuacji trudnych w ujęciu teorii czynności T. Tomaszewskiego (1960). Przede wszystkim autor koncepcji dokonał rozróżnienia na trudności obiektywne i subiektywne. Te pierwsze występują wtedy, gdy człowiek zdolny do wykonywania normalnych zadań w normalnych warunkach staje wobec zadań bądź warunków, które tę normę przekraczają. Wynikają one ze zmienności otoczenia, czyli z nowych zadań, ze zmiennych warunków (np. na skutek wprowadzenia nowych narzędzi lub metod), które wymuszają na człowieku wykonywanie odmiennych niż dotąd czynności.
Trudności subiektywne, jako drugi rodzaj, występują wtedy, gdy w sytuacji normalnej jednostka nie może sprostać jej wymaganiom, czyli nie jest w stanie wykonać normalnych zadań w normalnych warunkach. Trudności subiektywne mogą mieć charakter przejściowy lub trwały. Przejściowy charakter owych trudności wiąże się z wahaniami w zakresie zdolności oraz stosunku do pracy obserwowanymi u każdego człowieka, czyli w związku ze zmęczeniem, stanem emocjonalnym czy przejściowymi chorobami, z osobistymi problemami, ze zmianą zainteresowań czy strachu.
Reasumując, oba rodzaje trudności pozostają ze sobą w stałym związku i dlatego poniżej autor wymieni najważniejsze typy sytuacji trudnych, jakimi są: deprywacje, przeciążenia, utrudnienia i zagrożenia. Wśród sytuacji trudnych T. Tomaszewski podaje także następujące: zadanie ponad siły, zadanie złożone o zmiennej i niejasnej strukturze w zmiennych warunkach, przeszkody, konflikty i naciski (ang, stress). Tego typu sytuacje spotyka się w praktyce wojennej.
Deprywacja jest takim stanem, w którym w otoczeniu brakuje podstawowych elementów niezbędnych w normalnego, optymalnego funkcjonowania organizmu lub samopoczucia człowieka, np. deprywacja potrzeb fizjologicznych jak sen, głód, seks, pragnienie oraz inne jak: brak swobody ruchów, brak kontaktów z innymi ludźmi, brak bodźców zewnętrznych. Osoba głodna nie funkcjonuje prawidłowo – jest rozdrażniona, traci
48 siły, przeżywa napięcia i stany emocjonalne uniemożliwiające jej wykonywanie czynności.
Stan deprywacji prowadzi do stanów anormalnych, najczęściej wymienia się zaburzenia czynności organów zmysłowych aż do złudzeń i halucynacji i zaburzenia czynności umysłowych – pamięć, koncentracja, uwaga, a także różnego rodzaju stany emocjonalne, lęki, euforie, niechęć do wysiłku czy szybkie meczenie się.
Przeciążenie jest taką sytuacją, w której człowiek otrzymuje zadania na granicy swoich sił fizycznych bądź umysłowych, zadania wymagające maksymalnego wysiłku.
W takiej sytuacji znajdzie się osoba słaba fizycznie, która zmuszona jest nosić ciężkie ciężary, uczeń, który bez przygotowania dostał się do wyższej klasy z programem dla niego zbyt trudnym, pracownik bez kwalifikacji, które są niezbędne i wymagane do pracy na określonym stanowisku. Wykonywanie czynności w sytuacji przeciążenia możliwe jest jedynie przez krótki czas, później następuje spadek sił i powstawanie zaburzeń, a także stopniowa utrata zdolności do pracy, które objawia się przemęczeniem, wyczerpaniem lub zniechęceniem.
Należy dodać, że sytuacja niedociążenia lub inaczej sytuacje „zbyt łatwe”, niewymagające żadnego wysiłku, które angażują człowieka w zadania poniżej jego możliwości, są anormalne i także pociągają za sobą różnego rodzaju zaburzenia. Przeciążeniu mogą ulegać czynności percepcyjne, takie jak praca przy zbyt silnym świetle lub w zbyt niskiej/wysokiej temperaturze, przy znacznym hałasie, nieprzyjemnych woniach, czynności motoryczne np.
przy zbytnim wysiłku dynamicznym lub statycznym jak dźwiganie, wytrzymywanie nacisków, bieganie, a także czynności umysłowe wymagające uwzględnienia zbyt wielu elementów naraz, jak pamiętania o zbyt wielu rzeczach naraz, opanowywania skomplikowanych struktur czy rozwiązywania zbyt trudnych problemów.
Utrudnienie, jako trzeci rodzaj sytuacji trudnych, występuje wtedy, gdy przy wykonywaniu normalnych zadań w normalny sposób i przy normalnych w zasadzie warunkach zachodzą takie zmiany szczegółów, które zaburzają równowagę całej sytuacji.
Można wymienić kilka przykładowych, jak np. zmiany w przepisach sportowych, zmiany w warunkach, w jakich czynności i zadania są wykonywane. Wymienia się trzy rodzaje tego typu utrudnień. Pierwszy to braki przedmiotowe, takie jak brak narzędzi, niezbędnych przedmiotów, materiałów czy osób współdziałających. Drugi to braki informacji oraz trzeci to przeszkody. To czynnik zatrzymujący ruch o obranym kierunku.
Zagrożenia to najczęściej sytuacje, w których zachodzi zwiększone prawdopodobieństwo naruszenia jakiejkolwiek wartości cenionej przez podmiot działający, czyli życia, zdrowia, własności, uprawnień, pozycji społecznej, dobrej opinii u innych, przyszłości, własnego dzieła, utraty osób bliskich, rodziny, przyjaciół. Klasycznym przykładem wykonywania czynności
49 w warunkach zagrożenia jest wykonywanie zadań bojowych przez żołnierzy na misjach poza granicami kraju na misjach stabilizacyjnych czy pokojowych, patrolowanie terenu odpowiedzialności, w tym terenów wiosek afgańskich czy irackich (Afganistan, Irak).
W trakcie działań bojowych żołnierze są stale narażeni na utratę życia czy poważny uszczerbek na zdrowiu (np. utrata kończyny, amputacje itp., PTSD, z ang. Post Traumatic Stress Disorder – zespół stresu traumatycznego, który jest częstym następstwem udziału w wojnie i działaniach bojowych). W sytuacji poczucia zagrożenia dochodzi do pojawienia się czynności obronnych: różnych form protestu, zachowań agresywnych, ucieczki czy dezorganizacji.
Polski Kontyngent Wojskowy wykonywał zadania związane z patrolowaniem terenu oraz zadania o charakterze stricte bojowym, rozpoznawczym oraz te związane z zapewnieniem bezpieczeństwa żołnierzy własnych, miejscowej ludności i instytucjom administracji afgańskiej, która z PKW współpracowała. Niejednokrotnie polscy żołnierze odbudowywali infrastrukturę drogową i dbali o przejezdność głównych traktów ulicznych. Dodatkowo prowadzili oni działania humanitarne związane z niesieniem pomocy i dostarczaniem niezbędnych produktów ludności lokalnej.
Z wykonywaniem wyżej wymienionych zadań wiążą się niejednokrotnie sytuacje trudne, z jakimi musieli się zmierzyć polscy misjonarze.
Sytuacjami trudnymi w trakcie misji poza granicami kraju w Afganistanie były przede wszystkim: trudne warunki klimatyczne i pogodowe, jak bardzo niskie temperatury w nocy i wysokie w dzień, wszechobecny piasek, pył, wykonywanie zadań na dużych wysokościach np. 1600 m. n.p.m., takich jak znakowanie pól minowych i rozminowanie terenu przeważnie z min przeciwpancernych i przeciwpiechotnych wokoło bazy Ghazni, detonowanie niewypałów i niewybuchów, liczne ataki rakietowe, zagrażające personelowi bazy zdalnie odpalane ładunki wybuchowe – RCIED (ang. radio control improvised explosive device) oraz samochody pułapki (VBIED, z ang. vehicle-borne improvised explosive device), możliwość najechania na ładunek wybuchowy, eksplozja samochodu-pułapki, obecność patrolu na terenie afgańskich wiosek, które składały się z wąskich uliczek, zabudowane z dwóch stron dwumetrowymi zagrodami otaczającymi podwórka domów, co mogło poskutkować ograniczoną możliwością obrony i tym samym wycofania się z terenu (Jureńczyk, 2016, s. 270–271). Każda z tych sytuacji niosła ze sobą możliwość przeżycia lub nie, co było niezwykle trudne w misjach poza granicami kraju.
50