Opis pojawia się w podstawie programowej języka polskiego, obowiązującej od 1 września 2009 r. Inne wymagania tekstotwórcze obowiązują uczniów szkoły podstawowej, a inne w gimnazjum. Uczeń szkoły podstawowej tworzy opis postaci, opis przedmiotu i opis krajobrazu; na poziomie gimnazjum uczeń tworzy opis sytuacji i opis przeżyć. W roku 2017 wprowadza się zmiany wymagań programowych w zakresie tworzenia form gatunkowych wypowiedzi pisemnych – w treści dokumentu
14 Helena Wolny we wstępie do opracowania Zasada indywidualizacji w nauczaniu języka polskiego tłumaczy istotę zasady: „Polega ona na uwzględnianiu przez nauczyciela, w toku nauki szkolnej, różnic między uczniami będącymi w tym samym wieku. Różnice te dotyczą zdolności, zainteresowań, tempa pracy, sposobów przyswajania wiedzy oraz motywacji uczenia się” (Wolny 1979: 3).
15 Rozważania o działalności pedagogicznej Celestyna Freineta zamieszczają Alicja Tanajewska, Iwona Kiełpińska, Dorota Kołodziejska (2013) w publikacji Rozwijanie podstawowych form wypowiedzi ustnych i pisemnych.
51
pojawia się zapis, że uczniowie klas IV-VI tworzą: opis oraz opis przeżyć wewnętrznych, zaś w części poświęconej uczniom klas VII-VIII o opisie nie wspomina się wcale.
Uczniowie uczestniczący w badaniu, realizujący podstawę programową z 2009 roku, utworzyli trzy typy opisu: opis postaci rzeczywistej, opis przestrzeni – krajobrazu i wnętrza oraz opis przeżyć.
W szkołach wiejskich w gminie Dębica uczniowie klas: czwartej, piątej, szóstej i siódmej stworzyli opis postaci rzeczywistej. Uczestnicy badań w klasie czwartej otrzymali do wyboru następujące propozycje realizacji tematu:
1. Opisz kolegę lub koleżankę z klasy 2. Opisz dowolną postać rzeczywistą 3. Opisz swoją mamę
Temat 1. wybrało 63 czwartoklasistów w realizacji opisu koleżanki lub kolegi z tej samej klasy, z którą siedzą w jednej ławce, bądź z równorzędnej klasy w szkole.
Temat 2. rozwinęło 11 uczniów, poddając opisowi osobę z kręgu własnej rodziny.
Opisu matki – temat 3. – podjęło się 35 respondentów w tej grupie badanych uczniów.
Zauważam, że pośród uczniów klasy czwartej najpopularniejszymi obiektami opisów są rówieśnicy.
Badani uczniowie z klasy piątej również otrzymali do wyboru trzy propozycje w zakresie stworzenia opisu postaci:
1. Opisz koleżankę/kolegę, przyjaciółkę/przyjaciela 2. Opisz dowolnie wybraną postać rzeczywistą
3. Opisz osobę, którą chciałabyś/chciałbyś przedstawić jako księżniczkę/księcia z bajki
Każdy z zaproponowanych tematów doczekał się realizacji w podobnych wymiarach: temat 1. rozwinęło 30 uczniów, temat 2. podjęło 36 autorów, a 35 osób wybrało temat 3. Najczęstszymi obiektami opisów wśród piątoklasistów są ich rówieśnicy, z naturalnych przyczyn wybrani podczas realizowania tematu 1., jak również w przypadku dowolnie wybranej postaci rzeczywistej z tematu 2. - spośród 36 tekstów aż 33 są opisami znajomych równolatków. Podobnie autorzy wypracowań na temat 3. przedstawiali najczęściej koleżanki i kolegów jako księżniczkę czy księcia
52
z bajki, tylko pojedyncze wybory padały na rodziców, rodzeństwo, kuzynów, sąsiadów oraz idoli ze świata filmu i sportu.
Z klasy szóstej 15 uczniów wybierało do realizacji temat spośród dwóch zaproponowanych poleceń:
1. Opisz koleżankę/kolegę, przyjaciółkę/przyjaciela 2. Opisz dowolnie wybraną postać rzeczywistą
Pięcioro z nich opisywało rówieśników, natomiast pośród dziesięciorga obiektów znaleźli się: mama, siostra, kuzynka, instruktorka tańca, piosenkarka i youtuberzy.
Uczniowie z klasy siódmej – 18 osób - otrzymali polecenie stworzenia opisu dowolnej postaci rzeczywistej, które zrealizowali opisując najczęściej mamę i tatę, a także przyjaciółkę, koleżankę.
W szkole podstawowej w Warszawie 19 uczniów z klasy czwartej opisywało postać rzeczywistą, realizując temat: Mój przyjaciel (moja przyjaciółka) – opis postaci.
Ustaliłam, że we wszystkich przypadkach obiektami opisów byli rówieśnicy autorów wypracowań. Badani uczniowie klasy piątej szkoły miejskiej – 39 osób - zrealizowali prace pisemne według polecenia: Opisz wybraną postać rzeczywistą. W tej grupie badanych nadawcy wybrali za obiekty opisów przede wszystkim swoich rówieśników – 16 osób; 8 uczniów poddało opisowi członków najbliższej rodziny: mamę, tatę, rodzeństwo; zaś 15 wypracowań stanowią teksty opisujące samego siebie.
Ze szkół gminnych w Dębicy 116 uczniów stworzyło opis krajobrazu. Teksty powstały w efekcie realizacji następujących propozycji tematów:
1. Opisz wybrany (dowolny) krajobraz 2. Opisz swój ulubiony zakątek
3. Widok z okna
Najwięcej tekstów powstało w związku z opisem krajobrazu wiejskiego, panoramy miejscowości jesienią i wiosną – 40; krajobraz górski opisywało 21 uczniów;
w14 opisach zaprezentowano krajobraz nadmorski; 5 uczniów opisywało krajobraz miejski. Widok z okna swojego pokoju przedstawiło 25 uczniów, opisując przydomowy ogród, las, stare drzewo. 7 badanych opisało przestrzeń swojego domu, a 4 autorzy
53
zamieścili w wypracowaniach opisy miejsc, które odwiedzili podczas wyjazdów wakacyjnych: Zakopane, Holandia, Węgry.
Uczniowie ze szkoły w Warszawie - 17 gimnazjalistów – zrealizowali temat opisując: krajobraz plaży - 8 osób, krajobrazy górskie – 6 osób, tereny leśne i parki – 3 osoby.
Z opisem przeżyć wewnętrznych zmierzyło się 112 uczniów szkół wiejskich z klas:
siódmej, ósmej i trzeciej gimnazjum. Podobnie jak w przypadku opisu postaci i opisu krajobrazu, uczniowie mieli do wyboru kilka propozycji tematów. Otrzymali polecenie stworzenia opisu przeżyć wewnętrznych w wybranej sytuacji:
1. Twoja drużyna przegrała mecz (22 teksty) 2. Koncert ulubionego artysty (3 teksty) 3. Zaginął twój pies (9 tekstów)
4. Nie spodziewałeś się, że w biegu na 400 metrów możesz być pierwszy na mecie.
A jednak udało się. Właśnie skończyłeś bieg, ogłoszono twoje zwycięstwo, wszyscy ci gratulują (22 teksty)
5. Na pierwszej lekcji będzie klasówka, do której przygotowywałeś się przez kilka dni. Biegniesz do autobusu, który niestety, odjeżdża bez ciebie. Już nie zdążysz przed dzwonkiem, a tak bardzo liczyłeś na dobrą ocenę (42 teksty)
6. Spełniło się twoje największe marzenie (24 teksty)
7. Twój młodszy brat zniszczył ci kolekcję znaczków (8 tekstów) 8. Różne przeżycia osobiste, nieoczekiwane zdarzenia(48 tekstów)
Uczniowie warszawskiej szkoły skomponowali teksty opisu przeżyć wewnętrznych w trzech grupach tematycznych: Sprawdzian z fizyki – 17 uczniów; Zapomniany sprawdzian – 17 uczniów; Przeżycie, wstrząs, trauma – 36 uczniów.
Dane liczbowe na temat realizacji poszczególnych rodzajów opisu obrazuje tabela 2.
54
Badania tekstotwórcze przeprowadziłam wiosną 2018 roku w dziewięciu placówkach16: w ośmiu szkołach podstawowych wiejskich na terenie gminy Dębica oraz w szkole podstawowej w Warszawie, wśród uczniów klas czwartych, piątych, szóstych, siódmych i ósmych oraz w klasie trzeciej gimnazjum17.
Decyzja wyboru opisu jako przedmiotu badań wypływa głównie z chęci poznania poziomu umiejętności posiadanych przez uczniów drugiego i trzeciego etapu edukacyjnego w zakresie komponowania akurat tej szkolnej formy gatunkowej.
Zaciekawia bowiem fakt pomijania (czy może niedoceniania) opisu, choćby w zestawach zadań egzaminacyjnych na egzaminach zewnętrznych – dotychczas tylko jeden raz poddano sprawdzeniu umiejętności opisywania. Sprawdziłam ponadto, iż tworzenie opisu (szczególnie opisu przedmiotu oraz opisu postaci) nie należy do ulubionych działań językowych uczniów, bowiem, jak się wypowiadają sami zainteresowani: „każdy widzi coś inaczej, a ocenia się wszystkich według tego samego
16 Zespoły Szkół w Gminie Dębica: w Brzeźnicy, w Gumniskach, w Latoszynie, w Nagawczynie, w Podgrodziu, w Pustyni, w Stobiernej i w Zawadzie oraz Publiczna Szkoła Podstawowa nr 1 STO im. Rtm. Witolda Pileckiego w Warszawie.
17 Z dniem 1 września 2017 roku, na mocy ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r., (Dz.U,2017 poz.60) rozpoczęło się wdrażanie reformy oświatowej, w wyniku której sześcioletnie szkoły podstawowe przekształciły się w ośmioletnie, a gimnazja nie przeprowadziły już naboru nowych uczniów. Rozpoczął się proces wygaszania gimnazjów i dostosowanie sieci szkół do nowego ustroju szkolnego.