Charakterystyka badanych terenów

3.1.1. Pogórze Karpackie

Tereny badań na obszarze Pogórza Karpackiego zlokalizowany był w pobliżu Gorlic, nieopodal Szymbarku. Pod względem regionalnym (Olędzki, 2007) znajdują się one na terenie mikroregionu Pogórza Gorlickiego (14.1.17) na pograniczu z Beskidem Magurskim (14.2.14). W dalszych częściach opracowania na określenie lokalizacji tych poligonów będzie stosowana nazwa tereny/poligony pogórskie.

Na badanym obszarze dominuje krajobraz niskich grzbietów górskich, garbów pogórskich o połogich stokach i den dolinnych (Bochenek, 2006). Zaznacza się tu piętrowość klimatu umiarkowanie ciepłego i chłodnego (Starkel, 1973). W budowie geologicznej w podłożu znajdują się piaskowce i łupki krośnieńskie. Występują tu również łupki i piaskowce inoceramowe i czarne łupki z rogowcami, margle i piaskowce grybowskie.

Wśród utworów powierzchniowych można wyróżnić utwory lessowate, gliny i piaski.

Wytworzyły się na nich głównie gleby brunatne wyługowane, kwaśne (Gil, 1979).

Pod względem hydrologicznym jest to obszar znajdujący się w zlewni Ropy.

Zwierciadło wód podziemnych zalega na bardzo zróżnicowanej głębokości i zmienia się wraz z wielkością opadów (Bochenek, 2006).

Na opisywanym obszarze roślinność można podzielić na zbiorowiska piętra pogórza – umiarkowanie ciepłego i piętra regla dolnego – umiarkowanie chłodnego (Gil, 1979; Starkel, 1973; Bochenek, 2006). Granicą między nimi jest zasięg grądu wysokiego i buczyny karpackiej. Roślinność podzielono na dwie grupy: dolinną – o cechach niżowych i stokową – o cechach przejściowych; są to zbiorowiska pogórskie do górskich. Na badanym terenie występują półnaturalne darniowe zbiorowiska łąkowe na niezabagnionych glebach mineralnych i organiczno-mineralnych (Dorochowicz, Olędzki, 2009). Są one rozpowszechnione zarówno w dolinach, jak i na wierzchowinach pogórskich.

W zlewni Bystrzanki powierzchnie poszczególnych form użytkowania terenu są zróżnicowane przestrzennie. Według badań wykonanych przez Katedrę Geoinformatyki i Teledetekcji WGiSR UW, w roku 2006 w zlewni Bystrzanki, reprezentującej użytkowanie ziemi na terenach pogórskich, największą powierzchnię zajmowały lasy – 39,8%, następnie łąki i pastwiska – 30,5%; grunty orne stanowiły 14,3%, sady oraz powierzchnie zabudowane – 8,4%, a najmniejszą powierzchnię zajmowały zakrzaczenia i ciągi drzew – 6,5%. Wśród roślin uprawnych występują głównie zboża jare i ozime, rośliny okopowe i koniczyna.

Ryc. 1. Lokalizacja poligonów pomiarowych na Pogórzu Karpackim. Dolna część zlewni Bystrzanki. Zdjęcie wykonane 14 lipca 2009 roku o godzinie 14:39. Foto. J. R. Olędzki

Fig. 1. Localization of research polygons in Carpathian Mountains; Bystrzanka catchement. Photography: J. R.

Olędzki (14.07.2009, 14:39)

Tereny pomiarowe zostały zlokalizowane w obrębie garbu pogórskiego Taborówki (3 poligony – oznaczone literą T), w dolinie Bystrzanki w pobliżu jej ujścia do Ropy oraz na stokach Wiatrówek (4 poligony – oznaczone są literą P) (ryc. 1.). Zbiorowiska łąkowe

na terenach pomiarowych były złożone z co najmniej 4 gatunków roślin. W większości były to łąki rajgrasowe, wykształcone na siedliskach świeżych. Dominowały rośliny z rodziny wiechlinowatych: rajgras (w tym rajgras wyniosły – Arrhenatherum elatius), stokłosa (w tym stokłosa bezostna – Bromus inermis), a także perz właściwy (Elymus repens) i wiechlina łąkowa (Poa pratensis). Spoza rodziny wiechlinowatych duży udział miała koniczyna łąkowa (Trifolium pratense).

3.1.2. Równiny Środkowopolskie

Tereny badawcze na obszarze Równin Środkowopolskich wybrane zostały w pobliżu Warszawy (ryc. 2.). Pod względem regionalnym znajdują się one na terenie Mazowsza Północnego (5.6), w mikroregionie Ziemi Zakroczymsko-Serockiej (5.6.4); Doliny Środkowej Wisły (5.7) – w mikroregionach: Nadzalewowych Tarasów Dęblińsko-Markoskich (5.7.3) i Rynny Karczewskiej (5.7.4) i Mazowsza Środkowego (5.10), w mikroregionie Równiny Mszczonowskiej (5.10.11) (Olędzki, 2007). W dalszej części opracowania tereny te będą nazwane Mazowszem, terenami równinnymi bądź nizinnymi.

Ryc. 2. Rozmieszczenie obszarów badawczych z poligonami pomiarowymi na terenie Równin Środkowopolskich. W podkładzie obraz zaczerpnięty z Geoportalu

Fig. 2. Study area with research polygons in Mazowsze Plain. Photo from Geoportal

Tereny badawcze na obszarze Mazowsza Północnego charakteryzują się monotonną rzeźbą z wyjątkiem ostańców wzgórz morenowych i kemowych (Richling, 2003). Pod względem geomorfologicznym obszar należy do Wysoczyzny Nasielskiej, gdzie występują moreny czołowe i ślady odpływów glacjofluwialnych ułożone równoleżnikowo (Wałdykowski, Zgorzelski, 2003). Na tym terenie występują gliny zwałowe, żwiry i nagromadzenia głazów oraz iły warwowe z okresu zlodowaceń środkowopolskich (Dobak P., 2003). Występują tu głównie gleby brunatne właściwe i wyługowane, wytworzone na piaskach słabogliniastych i gliniastych, oraz gleby torfowe (Wicik, 2003). Pod względem geobotanicznym obszar przynależy do Okręgu Wysoczyzny Ciechanowskiej (Solon, 2003).

Dolinę Środkowej Wisły budują rozległe tarasy zalewowe i tarasy akumulacyjne z wydmami, w znaczącej części zajęte przez kompleksy leśne. Poziomy tarasowe stopniowo przechodzą w wysoczyznę (Wałdykowski, Zgorzelski, 2003). Utwory czwartorzędowe znajdujące się na tym obszarze to holoceńskie mady, piaski i żwiry rzeczne oraz piaski ekstraglacjalne z okresu zlodowaceń środkowopolskich (Dobak P., 2003). Wytworzyły się tam mady oraz gleby rdzawe i bielicowe na piaskach luźnych i słabogliniastych (Wicik, 2003). Obszar pod względem geobotanicznym należy do Okręgu Nadwiślańskiego Puławsko-Warszawskiego (Solon, 2003).

Mazowsze Środkowe w części objętej badaniami pod względem geomorfologicznym jest charakteryzowane jako faliste, zdenudowane wysoczyzny morenowe (Richling, 2003).

Średnia wysokość obszarów wysoczyznowych sięga 200 m (Wałdykowski, Zgorzelski, 2003).

Wśród utworów powierzchniowych występują piaski, gliny zwałowe, żwiry i nagromadzenia głazów z czasu zlodowaceń środkowopolskich (Dobak P., 2003; Olędzki, 2007). Wytworzyły się na tym obszarze gleby płowe, brunatne wyługowane i opadowe glejowe na piaskach naglinowanych i glinach zwałowych lekkich oraz brunatne właściwe i wyługowane na piaskach słabogliniastych i gliniastych (Wicik, 2003). Pod względem geobotanicznym obszar należy do Okręgu Wysoczyzny Rawskiej (Solon, 2003).

Klimat w tej części Równin Środkowopolskich jest określany jako umiarkowany ciepły, przejściowy między morskim i kontynentalnym (Olszewski, 2003). Najchłodniej jest na północo-wschodzie regionu, najcieplej na południo-zachodzie. Średnia temperatura roczna wynosi około 8o C. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 210-215 dni. Opady atmosferyczne wahają się w okolicach 500-550 mm rocznie. Wody podziemne występują na głębokości do 5 m (Dobak D., 2003).

Gleby są tu określone jako urodzajne, zwłaszcza w dolinie Wisły (Wicik, 2003).

Ziemia jest użytkowana głównie rolniczo, w tym pod użytki zielone. Występują one na terenach, gdzie gleba jest mniej urodzajna lub wody gruntowe zalegają płytko.

Na obszarach wilgotnych i lekko zabagnionych występują łąki trzęślicowe, koszone najczęściej raz pod koniec sezonu wegetacyjnego (Solon, 2003). Szeroko rozpowszechnione są łąki wilgotne i mokre dwu- oraz wielokośne, rosnące na obszarach dobrze nawożonych i zmeliorowanych. Na madach w dolinach rzek występują łąki selernicowe, które są dostosowane do zmieniającego się poziomu wód gruntowych i zalewania. Łąki świeże, czyli grądowe, dwu- i wielokośne występują na żyznych glebach mineralnych. Zbiorowiska te są bardzo zróżnicowane i rozpowszechnione. Równie pospolite są murawy pastwiskowe, które powstają w wyniku intensywnego wypasania. Podłoże ubogie porastają murawy bliźniaczkowe.

Badane łąki na Mazowszu można również określić jako zróżnicowane pod względem struktury – na ogół porastały je przynajmniej 4 różne gatunki roślin. Dominowały gatunki z rodziny wiechlinowatych: mietlica pospolita (Agrostis capillaris), kupkówka pospolita (Dactylis glomerata), tymotka łąkowa (Phleum pratense), wiechlina zwyczajna (Poa trivialis). Ponadto poza trawami występowały rośliny o liściach innej budowy – motylkowe (np. koniczyna łąkowa – Trifolium pratense) oraz zioła i chwasty, np. babka lancetowata (Plantago lanceolata) i zwyczajna (Plantago maior), szczaw zwyczajny (Rumex acetosa).

Część z wymienionych gatunków roślin, jak tymotka łąkowa, świadczy o tym, że łąki są użytkowane ekstensywnie (Kucharski, 2009).

Jak wspomniano, pomiary terenowe w obrębie Równin Środkowopolskich odbywały się na terenie 3 mikroregionów. Wyodrębniono tu 50 poligonów pomiarowych.

Na terenie Ziemi Zakroczymsko-Serockiej (5.6.4) wyznaczono 16 poligonów – oznaczonych symbolem S (Olędzki, 2007). Pomiary wykonywano 4, 17 i 26 sierpnia 2010.

Na Mazowszu Środkowym (5.10) – Równinie Mszczonowskiej (5.10.11) wyróżniono 29 poligonów pomiarowych i oznaczono literą R. Pomiary wykonywano w lipcu 2010 roku.

W obrębie Doliny Środkowej Wisły wyróżniono 5 poligonów pomiarowych, oznaczonych literą D. Jeden poligon – D1, znajdował się na obszarze Rynny Karczewskiej (5.7.4), użytkowanej głównie jako użytki zielone (Olędzki, 2007). Pozostałe 4 poligony znajdowały się na Nadzalewowych Tarasach Dęblińsko-Markoskich (5.7.3). Pomiary terenowe na obu mikroregionach odbywały się 12 sierpnia 2010 roku.