Wstęp. Socjoterapia jako praca z grupą a wybrane aspekty diagnozowania procesów grupowych
2. Charakterystyka grupy i wskaźniki diagnostyczne procesu grupowego w fazie początkowej pracy grupy
socjoterapeutycznej
Główne zjawiska w grupie to badanie, sprawdzanie i nabywanie orientacji, ekspresja lęków, obaw, ale też wyrażanie oczekiwań23. Przedmiotem jawnej komunikacji między uczestnikami jest często określanie celów grupy, fasa-dowa prezentacja własnej osoby, mniej lub bardziej bezpośrednie wypowia-danie obaw i wątpliwości, a także nadziei związanych z udziałem w grupie.
Na mniej jawnym poziomie odbywa się wyrażanie stosunku do terapeuty i oczekiwań wobec niego, pierwsze ustalanie relacji wobec innych uczestni-ków grupy, określanie własnego miejsca w grupie24. Na tym etapie istotne jest ustalenie poziomu bezpieczeństwa psychologicznego w grupie. Dopóki nie zostanie ono korzystnie oszacowane przez uczestników/uczestniczki,
__________________
22 M. Wilk, Diagnoza w socjoterapii. Ujęcie psychodynamiczne, Gdańsk: GWP, 2014.
23 M.S. Corey, G. Corey, dz. cyt.
24 B. Tryjarska, dz. cyt.
uwaga będzie kierowana na otoczenie zewnętrzne, a gotowość spontanicz-nego ujawniania siebie hamowana25. Uczestnicy chętnie wyrażają uznanie i zadowolenie z udziału w zajęciach, raczej doszukują się podobieństw niż różnic, skupiają się na pozytywach, pomijając negatywne odczucia26. Zada-nia socjoterapeuty dotyczą określeZada-nia i sprecyzowaZada-nia celów, ustaleZada-nia, do jakich celów grupa zmierza jako całość, a do jakich poszczególne osoby.
Ważne, aby cele były wprost sformułowane, zrozumiane i zaakceptowane przez wszystkich członków grupy już na wczesnym etapie pracy27. Na pierwszym etapie tworzenia się grupy socjoterapeucie pomaga setting – wprowadzenie jasnych zasad odnośnie do funkcjonowania grupy i roli pro-wadzącego28. Można powiedzieć, że setting występuje tu w roli tzw. konte-nera29, ujmując trud uczestnictwa w grupie w określone ramy, i w ten spo-sób obniżając poziom lęku w grupie30. Na tym etapie członkowie grupy polegają na socjoterapeucie i oczekują jego wsparcia w procesie integracji z grupą i tworzenia się perspektywy „my”. Zyskiem tego etapu jest wstępna identyfikacja z grupą, zmniejszenie lęku, czujności, wzrost poczucia bezpie-czeństwa, znajomości zasad i reguł31.
Tabela 1. Wskaźniki procesu grupowego fazy początkowej pracy grupy socjoterapeu-tycznej
Wskaźniki procesualne Wskaźniki treściowe Zasady funkcjonowania w grupie
uczestnicy i uczestniczki grupy:
zadają pytania dotyczące sposobu funkcjonowa-nia grupy, np. odnośnie do zasad i norm, kontrak-tu, celu funkcjonowania grupy
zgadzają się co do zasad funkcjonowania w gru-pie (zasady dotyczące np. dyskrecji, punktualno-ści, częstotliwości spotkań) np. przez zaakcepto-wanie/przyjęcie kontraktu
zgadzają się na cele grupy
Podejmowane przykładowe tematy
uczestnicy i uczestniczki grupy:
podejmują tematy związane z uczestnictwem w innych grupach, np. treningach in-terpersonalnych i obowią-zujących tam zasadach
podejmują tematy związa-ne z normami funkcjono-wania w różnych
sytu-__________________
25 K. Poniatowska-Leszczyńska, Socjoterapia w podejściu psychodynamicznym, w: Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Teoria i praktyka, red. J. Jankowiak, Poznań: Wy-dawnictwo Naukowe UAM, 2013.
26 Tamże.
27 M.S. Corey, G. Corey, dz. cyt.
28 K. Poniatowska-Leszczyńska, dz. cyt.
29 D. Quinodoz, The Psychoanalytic Setting as the Instrument of the Container Function, „Int.
J. Psycho.-Anal.” 1992, 73.
30 K. Poniatowska-Leszczyńska, dz. cyt.
31 G.K. Oyster, Grupy. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2000.
Wskaźniki procesualne Wskaźniki treściowe Normy funkcjonowania w grupie
uczestnicy i uczestniczki grupy:
przyjmują normy grupowe – mogą być zwerbali-zowane lub niewypowiedziane wprost, ale człon-kowie grupy starają się ich przestrzegać
dotrzymują tajemnicy grupowej, nie udzielając informacji o innych poza grupą
słuchają siebie z uwagą
udzielają sobie powierzchownego wsparcia, np.
przez dawanie rad
mówią o takich uczuciach, które nie są trudne do przyjęcia, kłopotliwe dla innych
nie krytykują siebie wzajemnie za ujawnianie ja
„prywatnego”
Poziom spójności
uczestnicy i uczestniczki grupy:
komunikując, poszukują podobieństw między sobą
nie komunikują na temat wzajemnych różnic (po-mijanie różnorodności)
komunikują o atrakcyjności grupy i nadziejach związanych z uczestnictwem w grupie
współpracują między sobą
uczęszczają na spotkania i są punktualni
acjach, których doświad-czyli
podejmują bezpieczne tema-ty, np. „problemy w szko-le”, „niechęć do nauki”,
„brak zrozumienia ze strony rodziców”, które pozwalają zapełnić ciszę i rozładować napięcie, a także zyskać po-czucie podobieństwa
podejmują historie spoza grupy, np. obejrzane filmy, wydarzenia, które miały miejsce przed zajęciami
opowiadają o sprawdzia-nach, egzamisprawdzia-nach, stresują-cych wydarzeniach
opowiadają o rolach spo-łecznych, które podejmują, np. „jestem siatkarzem”,
„gram na basie”, „jestem przewodniczącym szkoły”,
„jestem uzależniony od marihuany”, „wyrzucili mnie ze szkoły”
Dozwolone formy ekspresji uczestnicy i uczestniczki grupy:
nie ujawniają zagrażających treści
werbalizują pozytywne uczucia, pomijając nega-tywne
nie ujawniają wzajemnych niechęci, antagoni-zmów, rywalizacji
obawy co do uczestnictwa w grupie wyrażają w sposób nieagresywny lub nie wprost
stosują powierzchowne autoprezentacje
poszukują podobieństw do innych członków grupy
werbalizują indywidualne oczekiwania i potrzeby uczestnictwa w grupie
wyrażają zadowolenie z udziału w grupie
wypowiadają obawy i wątpliwości, ale też nadzie-je związane z uczestnictwem w grupie
udzielają względnie bezpiecznych informacji
Wskaźniki procesualne Wskaźniki treściowe
zaznaczają własną odrębność przez informowanie o szczególnych zainteresowaniach, umiejętno-ściach
– zabiegają o uwagę terapeuty i innych członków grupy w typowy dla siebie sposób, np. przez po-szukiwanie szczególnego wsparcia, zdobywanie sympatii, przyjmowanie odpowiedzialności
Funkcjonowanie w rolach grupowych uczestnicy i uczestniczki grupy:
stosują schematyczne wzorce zachowań, wchodząc w role grupowe (również destrukcyjne), np. lidera dominacji, lidera sympatii, kozła ofiarnego
Funkcjonowanie w odniesieniu do socjoterapeuty uczestnicy i uczestniczki grupy:
do socjoterapeuty odnoszą się w sposób schema-tyczny, np. jak do dobrego ojca, reprezentanta wła-dzy, przywódcy duchowego – komunikując, wyra-żają obawy, nadzieje
Źródło: opracowanie własne wskaźników na podstawie: B. Tryjarska, Wprowadzenie. Specyfika psychoterapii grupo-wej, w: Psychoterapia. Praktyka, red. L. Grzesiuk, Warszawa: ENETEIA, 2006; M.S. Corey, G. Corey, Grupy. Metody grupowej pomocy psychologicznej, Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia, 2008; K. Jedliński, Trening interpersonalny, Warszawa: WAB, 2008.