Charakterystyka obszaru badań

Obszar badawczy I¹ stanowiły tereny przyległe do Koksowni Przyjaźń Sp. z o.o. położonej we wschodniej części miasta Dąbrowa Górnicza, w dziel-nicy Strzemieszyce Małe, w jednym z trzech mezoregionów Wyżyny Śląskiej, tj. Górnośląskiego Obszaru Przemysłowego. Obszar Dąbrowy Górniczej podzie-lono na trzy jednostki krajobrazowe i funkcjonalne:

– A Zurbanizowana jednostka zachodnia – właściwe miasto – A1 oraz Ząbkowice, o funkcjach mieszkaniowo-usługowo-produkcyj-nych – A2,

– B Centralna jednostka przemysłowa o znaczeniu ponadregional-nym z kompleksem Koksowni ArcelorMittal Poland S.A Oddział w Dąbrowie Górniczej (dawna Huta Katowice) i Koksowni Przyjaźń Sp. z o.o.,

– C Jednostka północna, z północno-wschodnią i zachodnią częścią ob-szaru, o zachowanych, często wyjątkowych już walorach krajobrazu, korzystna dla rozwoju funkcji turystycznych i wypoczynkowych w ska-li ponadlokalnej, miejscowo także dla nieintensywnej zabudowy miesz-kaniowej. Jednostka ta dzieli się następująco :

C₁ – „Pojezierze”

C₂ – Garb Ząbkowicki – część północna C₃ – Garb Ząbkowicki – część południowa

C₄ – Park Krajobrazowy „Orlich Gniazd” z obszarem chronionego krajo-brazu spełniającym funkcję otuliny Parku.

Poddany badaniom obszar I jest zlokalizowany w centralnej jednostce przemysłowej o znaczeniu ponadregionalnym (obszar B) w otoczeniu innych

1 źródło: http://www.bip.dabrowa-gornicza.pl/BIP.aspx?Sel=5964&ident=30580 (Zmiana II edycji

„Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Dąbrowy Gór-niczej”).

terenów przemysłowych oraz składowisk odpadów, wraz z zielenią o funkcjach izolacyjnych.

W strukturze przestrzennej miasta Dąbrowa Górnicza dominują użyt-ki rolne (42,13% powierzchni miasta), spośród których największą po-wierzchnię zajmują grunty orne (24,8%). Grunty leśne i lasy zajmują 25,3%, tereny zabudowane i zurbanizowane – 25,4%, tereny nieużytków – 3,77%

(713 ha), tereny wód – 16,1%, natomiast tereny pozostałe zaledwie 1,79%.

Na terenie miasta Dąbrowa Górnicza dominują gleby IV, V, VI klasy oraz tzw. gleby pozaklasowe. Gleby III klasy stanowią zaledwie 1,29%. Na opi-sywanym obszarze stwierdzono brak gleb zaliczanych do I i II klasy bonita-cyjnej.

Podłożem geologicznym gleb Dąbrowy Górniczej są dolomity kruszco-nośne, triasowe wapienie muszlowe oraz osady plejstoceńskie – gliny i piaski polodowcowe, występujące w dolinach. W najniższych terasach rzek i poto-ków występują mady, natomiast w dolinach o słabo przepuszczalnym podłożu występują gleby bagienne (torfy niskie, utwory murszowo-torfowe i muło-wo-błotne). W północnej części miasta, na pagórach i płaskowyżach zbudo-wanych z wapieni muszlowych i dolomitów występują rędziny węglanowe brunatne i rędziny mieszane. Z kolei we wschodniej części miasta Dąbrowa Górnicza występują gleby bielicowe związane z bezwapiennym podłożem piaszczystym. Gleby te są porośnięte borami sosnowymi. Na Pustyni Błędow-skiej występują gleby inicjalne.

Na podstawie danych zawartych w Centralnej Bazie Danych Geolo-gicznych określono, że na obszarze wybranym do badań występują wapienie, dolomity, margle, wapienie oolitowe, iłowce, lokalnie mułowce, anhydryty i gipsy.

Na opisywanym obszarze dominują wiatry z sektora zachodniego (NW<W<SW). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8°C. Wg Zier-nicka-Wojtaszek, Zawora (2008) teren leży na obszarze regionu umiarkowa-nie ciepłego o optymalnym uwilgotumiarkowa-nieniu². Czas zalegania pokrywy śnieżnej waha się od 60–90 dni, a długość okresu wegetacyjnego wynosi 200–210 dni.

Północna część Dąbrowy Górniczej leży w dorzeczu Czarnej Przemszy, nato-miast południowa w dorzeczu Białej Przemszy. Południowo-zachodnim odcin-kiem granicy miasta Dąbrowa Górnicza (przez dawną Hutę Katowice i Łosień) przebiega dział wodny III rzędu, który oddziela dorzecze Czarnej Przemszy od dorzecza jej dopływu – Białej Przemszy. Dopływy Czarnej Przemszy to: Trze-byczka i Pogoria z Białą Ławą (najczęściej suchą), a Białej Przemszy – Centu-ria, Potok Błędowski, Biała i Bobrek z Rakówką i potokiem Jamki. Wszystkie rzeki i cieki, z wyjątkiem Białej Przemszy z Centurią, Potokiem Błędowskim i Białą oraz górnego odcinka Trzebyczki, są uregulowane, a koryta częściowo

2 źródło: Weryfi kacja rolniczo-klimatycznych regionalizacji Polski w świetle współczesnych zmian klimatu, Agnieszka Ziernicka-Wojtaszek, 2013, https://www.researchgate.net/profi le/Agniesz-ka_Ziernicka-Wojtaszek

wybetonowane (Przemsza, Pogoria, odcinek przełożonej Trzebyczki, które są też obwałowane).

W zachodniej części miasta sieć hydrografi czna jest całkowicie przekształ-cona. Na północnych, północno-zachodnich i wschodnich obrzeżach miasta, po-mimo wysokiego stopnia przekształceń i degradacji środowiska występuje duże zróżnicowanie zasobów przyrody żywej.

Koksownia Przyjaźń Sp. z o.o. w Dąbrowie Górniczej, kojarzona jest z emisją zanieczyszczeń różnego rodzaju substancjami niebezpiecznymi zawartymi m.in. w gazach (wielkopiecowym i konwertowym) oraz pod-chlorynem sodu i dlatego została zaliczona do Zakładów o Dużym Ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (ZDR). Obszar Koksowni jest ogrodzony, w celu uniemożliwienia wejścia na teren osobom nieuprawnio-nym oraz kontrolowany przez ochronę ppoż. W pobliżu zakładu brak zabu-dowy mieszkaniowej, najbliżej położone budynki znajdują się ok. 500 m od Koksowni. Teren w bezpośrednim sąsiedztwie od północy, wschodu i zacho-du jest zalesiony.

Obszar badawczy II³ stanowiły tereny przyległe do Koksowni Arcelor-Mittal Poland S.A Oddział w Zdzieszowicach, która podobnie jak Koksownia Przyjaźń, tj. ze względu na posiadanie różnego rodzaju substancji niebezpiecz-nych, została zaliczona także do Zakładów o Dużym Ryzyku wystąpienia po-ważnej awarii przemysłowej (ZDR). Obszar jest ogrodzony, w celu uniemoż-liwienia wejścia na teren zakładu osobą nieuprawnionym oraz kontrolowany przez ochronę ppoż. W pobliżu zakładu w odległości ok. 300m występuje zabu-dowa mieszkaniowa.

W ujęciu geografi cznym Gmina Zdzieszowice położona jest na obsza-rze makroregionu Niziny Śląskiej, w obrębie mezoregionu Kotliny Raciborskiej oraz makroregionu Wyżyny Śląskiej, w obrębie mezoregionu Chełmu.

Gmina Zdzieszowice ma wielofunkcyjny charakter. Dominantę prze-strzenną i funkcjonalną sektora przemysłowego w gminie stanowi Zakład Koksowniczy „Zdzieszowice”. Gmina położona jest w południowo-wschod-niej części województwa opolskiego w strefi e granicznej trzeciorzędowego zapadliska przedkarpackiego (tzw. rów tektoniczny Kędzierzyna) i zrębu Góry Św. Anny. Najstarsze utwory geologiczne gminy Zdzieszowice występują w rejonie wsi Oleszka i Jasiona i wykształcone są w postaci środkowotriaso-wych osadów wapiennych (wapień muszlowy) i marglistych tzw. warstw go-golińskich, warstw górażdżańskich, warstw terebratulowych i karchowickich, podścielonych osadami pstrego piaskowca w postaci iłowców i piaskowców wiśniowych, wapieni i dolomitów, margli, gipsów i anhydrytu oraz dolnokar-bońskich szarogłazów i łupków szarogłazowych, silnie pofałdowanego i zabu-rzonego. Osady młodsze wieku kredowego występują w strefi e wierzchołko-wej Góry Św. Anny i wykształciły się w postaci piaskowców, margli, margli

3 źródło: http://bip.zdzieszowice.pl/download/attachment/38621/kierunki_uchwalony.pdf (Stu-dium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Zdzieszowice).

ilastych i wapieni. Osady najmłodsze wieku czwartorzędowego wykształco-ne zostały jako niejednorodwykształco-ne warstwy poprzebijawykształco-ne licznymi wychodniami skalnymi starszego podłoża w postaci osadów glacjalnych, fl uwioglacjalnych i fl uwialnych oraz pokryw lessowych zlodowacenia środkowo i północnopol-skiego. W obrębie doliny rzeki Odry występują osady młodsze holoceńskie, natomiast w rejonie Jasiony, Krępiny i Rozwady występują pozostałości pa-górków kremowych. Ponadto południowa i północna część gminy urozmaico-na jest fragmentami ciągów ozowych.

W strukturze przestrzennej gminy Zdzieszowice dominują użytki rolne (ponad 56% powierzchni gminy), spośród których największą powierzchnię zaj-mują grunty orne (ponad 81%) oraz łąki (ok. 15%). Grunty leśne i lasy zajzaj-mują nieco ponad 14%, a pozostałe 30% to nieużytki i pozostałe grunty.

Na terenie gminy dominują gleby brunatne i mady rzeczne, które łącznie stanowią ok. 80% użytków rolnych. Najbardziej urodzajne gleby – mady średnie i ciężkie zasobne w składniki mineralne położone są w dolinie Odry. Pozostałe to gleby zbudowane z piasków luźnych, słabo gliniastych i żwirów. Gleby te są mało zasobne w związki fosforowe i potasowe i należą do gleb lekkich kwa-śnych, słabo próchnicznych.

Gmina Zdzieszowice posiada średnio dobre warunki do produkcji rol-nej. Wyliczony przez IUNG w Puławach wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla gminy Zdzieszowice wynosi 64,9 i jest niższy od wskaźnika wyliczonego dla województwa opolskiego (83,2) oraz dla całe-go kraju (66,6). Pod względem przydatności rolniczej grunty zaliczane są do kompleksów żytnich (ok. 50% powierzchni gruntów) oraz pszennych i zbo-żowo-pastewnych (po ok. 25%). Pod względem mechanicznym gleby gminy Zdzieszowice zaliczane są kategorii gleb lekkich i bardzo lekkich (ok. 75%).

Gleby ciężkie stanowią zaledwie 3% ogółu powierzchni. Pod względem boni-tacyjnym dominują grunty słabe i bardzo słabe zaliczane do V i VI klasy bo-nitacyjnej (ponad 53%) oraz gleby średnie zaliczane do IV klasy bobo-nitacyjnej (ponad 29%). Na opisywanym obszarze stwierdzono brak gleb zaliczanych do I klasy bonitacyjnej oraz bardzo mały udział gleb zaliczanych do II klasy bonitacyjnej – zaledwie 0,53% dla gruntów ornych, nieco ponad 1,32% dla łąk oraz 1,41% dla pastwisk.

Sieć hydrografi czną Gminy Zdzieszowice tworzy rzeka Odra, przepływa-jąca z południowego – wschodu na północny – zachód oraz potoki Anka, Padół i Cegielnia. W granicach administracyjnych gminy na rzece Odra znajduje sie ujęcie wody powierzchniowej dla Zakładów Koksowniczych w punkcie wej-ściowym kanału Anka.

Obszar gminy Zdzieszowice znajduje się w regionie klimatycznym śląsko – wielkopolskim, należącym do najcieplejszych w Polsce. Klimat ma charak-ter przejściowy, kontynentalno – morski. Na opisywanym obszarze dominują wiatry z sektora zachodniego (NW<W<SW). Średnia roczna prędkość wiatru wynosi 2,5–3 m/s. Wg E. Romera gmina Zdzieszowice położona jest na

po-graniczu dwóch regionów klimatycznych. Północna część gminy leży na ob-szarze klimatu wyżyn środkowych, a pozostała klimatu podgórskich nizin i ko-tlin. Średnia roczna temperatura wynosi 8°C. Opisywany obszar charakteryzuje się najdłuższym okresem gospodarczym i wegetacyjnym w Polsce. Występuje tu również największa w kraju częstość opadów. Opady atmosferyczne wynoszą ok. 680 mm, z czego aż 440 mm przypada na półrocze ciepłe, a 240 mm na pół-rocze chłodne. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi ok. 65 dni, a długość okresu wegetacyjnego 200–220 dni.