Charakterystyka zawodu pilota wojskowego

W latach 20. XX wieku z wojskowej profesji wyodrębnił się zawód pilota wojskowego, wraz z zastosowaniem samolotów do celów militarnych. Rozwój lotnictwa

24

nastąpił w krótkim czasie. Pierwsze samoloty to powolne i niezgrabne konstrukcje, jednak w czasie i wojny światowej lotnictwo przestało być tylko pasją, a nabrało znaczenia niezawodnej konstrukcji na polu walki. Wobec dynamicznego wzrostu technologicznego zwiększały się także wymagania zawodowe wobec pilotów (Bera, 2003). Zawód ten, od samego początku swego powstania był postrzegany za wymagającą i prestiżową profesję (Kattenbach, 2016). Pilot wojskowy funkcjonujący w siłach zbrojnych to także żołnierz zawodowy, a zadania jakie wykonuje służą obronności kraju (Wierzejska, 2016). Jak podaje Anna Piskorz (2011) piloci przede wszystkim czują się lotnikami, w dalszej perspektywie postrzegają siebie jako żołnierzy zawodowych.

Określone wymagania jakie czynią ich pilotami, może sprostać tylko nieliczna grupa, dzięki czemu spełniają się w powietrzu jako elita społeczeństwa (za: Bera, 2003; s. 39).

Według P. Tyrały (1995) pilotaż jest swego rodzaju dziedziną sztuki. Niewielka część społeczeństwa pragnie wzbić się w niebo, a faktycznie jeszcze mniejsza ma do tego predyspozycje. Kandydaci do tego zawodu muszą przejść przez szczegółowy proces rekrutacji i selekcji. Przez cały okres służby, monitorowana i badana jest sprawność psychomotoryczna (ogólna kondycja, koordynacja wzrokowo - ruchowa, odporność psychofizyczna) oraz zakres procesów percepcji (orientacja i wyobraźnia przestrzenna).

Możliwe braki manualno - psychiczne dyskwalifikują do wykonywania lotu. Ponadto zawód ten wymaga wysokiej sprawności umysłowej. Okresowo badana jest inteligencja ogólna, kreatywne myślenie, impulsywność, radzenie sobie ze stresem w sytuacjach trudnych i niebezpiecznych, umiejętność podejmowania decyzji pod presją czasu oraz współpraca w załodze wieloosobowej. Istotny jest także poziom procesów poznawczych, w tym koncentracja, przerzutność uwagi, zdolności logiczno - matematyczne oraz szybkość myślenia (Piskorz, 2016; Terelak, 1988). Podstawowe znaczenie przy selekcji mają właściwości osobowościowe Sprawdzenie motywacji, temperamentu, uzdolnień i zainteresowań u kandydata pozwala nakreślić obraz indywidualnych cech osobowościowych dzięki czemu można określić stany społeczno - psychologiczne w różnych sytuacjach (Kattenbach, 2016; Tomczyk, 2015). w selekcji sprawdzany jest także poziom inteligencji emocjonalnej, który to pozwala przewidzieć czy kandydat będzie radził sobie z trudnymi emocjami w sytuacjach wysoce stresowych (Kalbarczyk, Tomczyk, Ślusarski, 2017). Najczęstszymi przyczynami niezdolności do wykonywania zawodu są: problemy zdrowotne, brak podzielności uwagi (48%), brak istotnych postępów w nauce pilotażu (27%), spadek motywacji do wykonywania zawodu (25%) (Leszczyński, 1999).

25 Podstawowe narzędzie pracy na jakim pilot wykonuje swoje zadania jest statek powietrzny o określonym typie, samolot bądź śmigłowiec. Szkolenie pilotów wojskowych realizowane jest w etapowo. Pierwsze kroki do kariery lotniczej rozpoczynają się w Lotniczej Akademii Wojskowej, w której odbywa się zasadnicza część szkolenia teoretycznego i praktycznego. Zanim nastąpi samodzielne pilotowanie statku powietrznego przez kandydata, musi przejść on przez wiele procesów selekcji.

Proces ten jest konieczny, aby sprawdzić podstawowe predyspozycje lotnicze. Drugim etapem jest weryfikacja osób na stanowiska pilotów wojskowych w Akademickim Ośrodku Szkolenia Lotniczego. W trakcie szkolenia następuje dobór podchorążych do trzech specjalności: pilot śmigłowca, pilot samolotu transportowego, pilot samolotu odrzutowca. Kolejnym etapem jest szkolenie podstawowe i zaawansowane w 4 Skrzydle Lotnictwa Szkolnego na śmigłowcach i samolotach.

Rysunek 1. Schemat procesu szkolenia pilotów wojskowych obowiązujący od 01.10.2012 r.

Źródło: Bogusz, Kulik, 2014, s. 138

Podstawowe szkolenie lotnicze ma za celu sprawdzić wiedzę elementów pilotażowych oraz zweryfikować możliwość przejścia do dalszego etapu szkolenia.

Z tych powodów wynikają następujące zadania opisane przez D. Bogusza i T. Kulika (2014): „przygotowanie uczniów-pilotów do zaawansowanego szkolenia lotniczego, sprawdzenie umiejętności pilotażowych w lotach do strefy, sprawdzenie umiejętności nawigatorskich w lotach trasowych, nauczenie lotów grupowych, przygotowanie ucznia-pilota do postępowanie w sytuacjach szczególnych, określenie przydatności kandydata do dalszego szkolenia lotniczego” (s. 139).

Zaawansowane szkolenie lotnicze natomiast, ma zapewnić uzyskanie kwalifikacji pilota samolotu bojowego oraz ocenić jego możliwość do szkolenia taktycznego za pomocą określonych zadań: „sprawdzenie przydatności kandydatów na pilotów pod względem możliwości psychomotorycznych i umiejętności właściwego udziału w locie, określenie przydatności kandydatów na pilotów samolotów myśliwskich, myśliwsko-bombowych oraz transportowych, sprawdzenie możliwości adaptacji kandydata na pilota

26

wojskowego w nowych warunkach w powietrzu (elementy zastosowania bojowego), przygotowanie pilotów kończących szkolenie lotnicze do wykonywania lotów w bojowych eskadrach lotniczych, nauczenie zwalczania celów powietrznych, nauczenie zwalczania celów naziemnych, nauczenie wykonywania rozpoznań wzrokowo - fotograficznych, doskonalenie pilotażowe w strefie, doskonalenie pilotażowe w lotach grupowych, doskonalenie nawigatorskie w lotach trasowych” (Bogusz, Kulik, 2014, s. 139).

W zależności od specjalności lotniczej kandydatów, szkolenie lotnicze wykonywane jest na samolotach odrzutowych, samolotach transportowych oraz śmigłowcach.

Rysunek 2. Etapy procesu szkolenia lotniczego kandydatów na pilotów wojskowych w specjalności pilot samolotu odrzutowego.

27 Źródło: Bogusz, Kulik, 2014, s. 144

Piloci samolotu odrzutowego (PSO) muszą osiągnąć nalot 292 godzin zanim rozpoczną pracę w jednostce bojowej. Podczas szkolenia, podchorążowie uzyskują uprawnienia cywilne oraz umiejętności w zakresie procedur IFR, lotów nawigacyjnych całodobowych, lotów formacjami z ugrupowaniem taktycznym oraz wykonywania misji uderzeniowych.

W czasie szkolenia lotniczego w specjalności pilot samolotu transportowego, podchorążowie ćwiczą swoje umiejętności na samolocie M-28 Bryza w zakresie wykonywania lotów według procedur z widzialnością ziemi VFR, procedur IFR w pozorowanych warunkach braku widoczności oraz w warunkach braku widoczności ziemi.

Rysunek 3. Etapy procesu szkolenia lotniczego kandydatów na pilotów wojskowych w specjalności pilot samolotu transportowego.

Źródło: Bogusz, Kulik, 2014, s. 146

28

Szkolenie lotnicze w specjalności pilot śmigłowca, realizowane jest na śmigłowcu SW-4. Podchorążowie powinni opanować w tym czasie m.in. technikę pilotowania w nocy z widzialnością po kręgu i do sfery, lądowania na innym lotnisku niż lotnisko startowe, lądowania sposobem samolotowym oraz wyszkolenie w lotach nawigacyjnych (Bogusz, Kulik, 2014).

Rysunek 4. Etapy procesu szkolenia lotniczego kandydatów na pilotów wojskowych w specjalności pilot śmigłowca.

Źródło: Bogusz, Kulik, 2014, s. 146

Pracę pilota należy rozpatrywać wieloaspektowo. Wykonywanie zadań w powietrzu wiąże się ze spadkami temperatur, hałasem, wibracjami oraz przeciążeniami. Człowiek nie jest biologicznie przystosowany do pracy w takim środowisku. Zawód ten wiąże się także ze stresem fizycznym i psychicznym. Działalność zawodowa w której ma miejsce ciągłe odczuwanie przewlekłego stresu, znacząco wpływa na standard jakości życia. Obniżenie zdrowia psychicznego występuje w następujących obszarach: wzrost pobudzenia nerwowego i emocjonalnego, zmęczenie, frustracja, schorzenia psychosomatyczne. Z tych powodów piloci objęci są stał opieką medyczną. Raz do roku poddawani są szczegółowym badaniom zdrowotnym i psychologicznym w Wojskowym Instytucie Medycyny Lotniczej. W celu podtrzymania sprawności fizycznej oraz regeneracji psychicznej, raz do roku uczestniczą w obozie szkoleniowo - kondycyjnym w specjalistycznych ośrodkach wojskowych w Mrągowie lub Zakopanym. Piloci zobowiązani są także do dbałości o swój stan psychofizyczny we własnym zakresie.

29 Obecne kwalifikacje pilota skupiają się głównie na zdolnościach intelektualnych ze względu na nasycenie elektroniczne statków powietrznych. Postęp technologiczny lotnictwa przebiega w szybkim tempie. Lata 20. XX w. to samoloty mające zaledwie kilka przyrządów pilotażowo - nawigacyjnych, natomiast w latach osiemdziesiątych samolot stanowi ważne źródło informacji, zawierający kilkaset przyrządów i oprogramowań (Ślusarski, 2003).

Polskie Siły Powietrzne dysponuje nowoczesnym sprzętem. są to m.in.

śmigłowce wielozadaniowe: transportowe Mi-8, Mi-17, szturmowe Mi-24, W-3 Sokół, samoloty transportowe CASA C-295M, C-130E Herkules, M-28 Bryza oraz samoloty bojowe MiG-29, F-16, Su-22, M-346. Najnowocześniejszymi maszynami odrzutowymi służącymi do szkoleń jest Alenia Aermacchi M-346. Ten włoski samolot szkolno-treningowy osiąga prędkość maksymalną 1059 km/h, pułap praktyczny - 13500 m, a maksymalna prędkość wznoszenia - 106 m/s.

Oprócz zapanowania nad statkiem powietrznym na środowisko pracy pilota składa się także otoczenie zewnętrzne, w jakim wykonywany jest lot. „Otoczenie zewnętrzne to oprócz warunków meteorologicznych, ukształtowania terenu, pory dnia, również ugrupowanie oraz ilość samolotów i śmigłowców” (Pokinko, 1977, s. 361).

Decyzje podejmowane w kokpicie obciążone są dużym deficytem czasowym. Informacje pochodzą od obsługi naziemnej, z urządzeń elektronicznych znajdujących się na pokładzie oraz z położenia przestrzennego z uwzględnieniem innych samolotów.

Konieczność wykorzystania wszystkich źródeł informacji w szybkim tempie pracy jest niezbędna do wykonania bezpiecznego lotu. Mimo dużych możliwości przystosowawczych piloci często balansują na granicy swoich możliwości psychofizjologicznych. „Jego procesy postrzegania, uwagi, zapamiętywania, myślenia, przeżywania podlegają wahaniom, może też mieć okresy depresji psychicznej, osłabienia wytrwałości i odporności. Dotyczy to także jego zainteresowania przedmiotem pracy, stanu motywacji do działania, aktywności” (Błoszczyński, Pokinko, Terelak, 1973, s. 71). Doświadczenia lotnictwa pokazują, jak ważny jest aspekt selekcyjny do tego zawodu. Odpowiednie właściwości psychiczne kandydatów zapewniają maksymalną efektywność funkcjonowania układu człowiek - maszyna. Nawet najmniejsze błędy wykonane w powietrzu mogą skutkować nieodwracalnymi stratami w ludziach i sprzęcie (Kattenbach, 2016).

Praca pilota wojskowego wiąże się także z działaniami wojennymi na polu walki.

Szczególnie obciążającymi czynnikami są nieznane warunki, nadmiar informacji, loty

30

wykonywane w warunkach nocnych, trudne warunki atmosferyczne oraz zagrożenie obroną przeciwlotniczą. Dlatego też istotna jest wiedza specjalistyczna oraz ogólna w zależności od obejmowanego stanowiska pilota. Zawód ten, wiąże się z ciągłym doskonaleniem umiejętności oraz kwalifikacji zawodowych. Piloci zobowiązani są do cyklicznych szkoleń CRM (Crew Resource Managment), które mają za zadanie wzmocnić bezpieczeństwo lotów poprzez usprawnienie komunikacji w załodze, pokazać proces decyzyjny oraz zwiększyć świadomość sytuacyjną (Goździcki, 2017). Zbyt długie przerwy w lataniu, obniżenie kondycji psychicznej czy brak doskonalenia mogą prowadzić do groźnych katastrof lotniczych (Bera, 2003; Goździcki, 2017).

Na podstawie analizowanej literatury można wnioskować, że najważniejsze cechy jakie powinny wyróżniać pilotów to wysoka sprawność intelektualna, która pozwala podejmować trafne decyzje pod presją czasu; zdolności percepcyjne (jakie zapewniają poprawną orientację podczas lotu) oraz koordynacja ruchowa (funkcjonowanie psychomotoryczne). Istotne przy doborze selekcyjnym do danego zawodu odgrywają także właściwości psychiczne. Poznanie osobowości człowieka, jego zdolności, motywacji, zainteresowań oraz temperamentu pozwala określić sprawność procesów przetwarzania informacji (spostrzegania, myślenia, pamięci) oraz procesów aktywacyjnych (przerzutność uwagi, poziom koncentracji w czasie) (Kattenbach, 2016, s. 189). Ważna jest świadomość odpowiedzialności, stosunek pilota do wykonywanych czynności, jego cele i motywy działania w karierze zawodowej (Bera, 2016, s. 154).

Zawód pilota należy określać wielowymiarowo, gdyż każdy aspekt ma wysokie znaczenie przy pilotowaniu.

Funkcjonowanie w zawodzie wymagającym bardzo precyzyjnych czynności operatorowych jaką jest pilotaż statku wymaga dobrego stanu zdrowia, sprawności oraz wydolności fizycznej. Długoletnia służba wojskowa w bardzo wysokim stopniu oddziałuje na organizm. Wymagania stawiane kandydatom do lotnictwa wiążą się ze sprawnością działania w warunkach standardowych, jak i ekstremalnych, generowanych przez środowisko lotu. Ze względu na szybki postęp techniczny, które wymagają bardzo dynamicznego pilotażu z szybką zmianą szybkości i wysokości, wymagania psychofizyczne są zaostrzane.

Pilot wykonujący swoją pracę na samolotach typu MiG-29 lub F-16, które są wyposażeniem Polskich Sił Powietrznych, doświadcza przeciążeń osiągających nawet 9g. Bez specjalistycznego przygotowania, organizm nie jest w stanie znieść takich przeciążeń. Jednakże ciągłe oddziaływanie na organizm takich czynników, może

31 skutkować w negatywne konsekwencje. Do najczęstszych dolegliwości należą „trudności w oddychaniu, poruszaniu kończynami, zawęża się pole widzenia i pojawiają się mdłości.

Może ono także doprowadzić do utraty przytomności. Szczególnie narażony jest układ oddechowy i układ krążenia. Negatywne objawy nasilają się w sytuacji, gdy wartość przeciążenia szybko się zmienia. Niektóre manewry powodują ujemne przeciążenia, natomiast szybkie przejście z ujemnego do dodatniego przeciążenia jest szczególnie niebezpieczne dla organizmu” (Kattenbach, 2016, s. 190). Personel latający, narażony na niekorzystne warunki zewnętrzne, zmaga się z bólami lędźwiowo-krzyżowymi, które są najczęstszym schorzeniem występującym w danej grupie.

Ważnym elementem jest przestrzeganie higieny lotniczej. Także błędy w odżywaniu mogą powodować poważne zaburzenia, szczególnie przy lotach wysokościowych, długotrwałych lub z dużymi przyspieszeniami i wibracjami.

Ze względu na specyficzne warunki wykonywania pracy wymaga się od pilotów świadomości oddziaływania produktów spożywczych na ich organizm, tak aby zapobiec niepożądanych reakcji w czasie lotu. Badania pokazują, że poszczególne produkty żywnościowe w różnym stopniu działają na procesy metaboliczne (Dębska, Kłossowski, 2008).

Bardzo ważne dla pracy pilota, jego kondycji psychicznej i bezpieczeństwa lotów ma wysiłek psychiczny. Wysokie nasilenie napięć psychicznych jest nieodłącznym aspektem tego zawodu. Ogromne znaczenie ma umiejętność radzenia sobie ze stresem.

Odczuwanie przewlekłego napięcia wpływa na zdolności psychofizyczne jednostki.

Do czynników stresogennych należą trzy grupy: rodzinne, środowiskowe i zawodowe.

Do najczęściej obserwowanych schorzeń występujących wśród personelu latającego są nerwice. Powtarzające się bodźce stresowe, prowadzą do załamania się układu nerwowego (Domaszuk, Termena, 1993). Pilot musi więc nauczyć się pracy w trudnych warunkach, mieć świadomość swojej sprawności psychofizycznej i dysponować strategiami psychologicznymi, które pozwolą mu wykonywać działania na wysokim poziomie pomimo odczuwania napięcia.

Zawód pilota wojskowego, ze względu na przedstawione wymagania, konieczność przestrzegania dyscypliny, ciągła kontrola i dyspozycyjność jawi się jako profesja dla nielicznych osób. Piloci rozumiani jako grupa społeczna wyróżniają się określonymi wzorcami zachowań oraz silnymi więzami między sobą. Charakterystyczne umundurowanie oraz odznaki, odmienne uregulowania socjalne, odpowiednie wyżywienie, odpoczynek oraz szczególne warunki w jakich przygotowują się do lotów