U Z U P E Ł N I E N I A
W Y M O R D O W A N I P R Z E Z O K U P A N T A
Sp.
X . L U D W I K A N G R Y K W ik a r iu s z e k s p o z y t w H a lle r o w ie ,
w lis to p a d z ie 1939 ro k u . X . W I K T O R B E L C Z E W S K I
W ik a r iu s z w D ź w ie r z n ie , w p a ź d z ie rn ik u 1939 ro k u . X . M I Ł O S Ł A W G Ó R N O W IC Z
W ik a r iu s z w D o b rc z u ,
r o z s tr z e la n y w 194 4 r o k u k o ło Ś liw ic . X . F R A N C I S Z E K L I P S K I
W ik a r iu s z w S y p n ie w ie , w p a ź d z ie r n ik u 1939 ro k u .
X . J A N W A Ł D O C H K u r a t u s w K r ę g u , d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
S P R O S T O W A N I A
O D N O Ś N IE D A T Y W Z G L . M IE J S C A Ś M IE R C I .
X . P r a ła t D r B o le s ła w D ą b r o w s k i z g in ą ł d n ia 16 p a ź d z ie r n ik a 1939 r o k u w o k o lic y S ta ro g a rd u .
X . P e n ite n c ja r iu s z k a t e d r a ln y J a n C y r a n k o w s k i d n ia 28 p a ź d z ie r n ik a 1939 ro k u .
X . N o ta r iu s z T a d e u s z M a l i n o w s k i d n ia 28 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . N o ta riu s z P a w e ł G l o c k d n ia 28 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u . X . P ro b o s zcz R o m an l B a r r a w p a ź d z ie rn ik u 1939 ro k u w R a -
d z im iu .
X . P ro b o szcz F e lik s B a u m g a r t d n ia 16 p a ź d z ie r n ik a 1939 ro k u .
X . P ro b o s zcz F ra n c is z e k B ł ę d z k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . P ro b o s zcz L e o n B o r o w s k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . P ro b o s zcz T e o d o r B o r o w s k i d n ia 20 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . P ro b o s zcz G r a c ja n C h y l i ń s k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . W ik a r iu s z H e n r y k C h y l i ń s k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 r o k u .
X . P ro b o s zcz F ra n c is z e k C z a p l i ń s k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . W ik a r iu s z F e lik s D a m a d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u . X . D z ie k a n J a n D o e r i n g d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u . X . A d m in is tr a t o r M a r ia n D r a p i e w s k i d n ia 16 p a ź d z ie r n i
k a 1939 ro k u .
X . P ro b o s zcz B o le s ła w G o r d o n d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . K u r a tu s A lfo n s G ó r n y d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u . X . P r o f. D r L e o n H e y k e d n ia 16 p a ź d z ie r n ik a 1939 ro k u . 148
X . P ro b o s zcz S ta n is ła w H o f f m a n n d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . E m e r y t W ik t o r J a s i ń s k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u . X . D z ie k a n W ła d y s ła w K a r p i ń s k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a
1939 ro k u .
X . K u r a tu s R e g in a ld K r z y ż a n o w s k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . W ik a r iu s z W a c ła w K u c a w lis to p a d z ie 1939 ro k u .
X . P ro b o s z c z J ó z e f K u c h ę « b e c k e r d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . E m e r y t A le k s y L e s i ń s k i w lis to p a d z ie 1939 ro k u .
X . P ro b o s zcz A m b r o ż y L e w a n d o w s k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . P r e f e k t P a w e ł M a ł a c h o w s k i w lis to p a d z ie 1939 ro k u . X . R a d c a J a n M a z e l l a w lis to p a d z ie 1939 r o k u w R a d z im iu . X . K u r a tu s F ra n c is z e k M o t y l e w s k i w p a ź d z ie rn ik u 1939
ro k u .
X . K u r a tu s J u lia n P i e c h o w s k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . P ro b o s zcz A lo jz y R a p i o r d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u . X . P ro b o s zcz P a w e ł R e d m e r w p a ź d z ie rn ik u 1939 ro k u . X . W ik a r iu s z L u d w ik R o s i a k w lis to p a d z ie 1939 ro k u . X . P r a ła t E d m u n d R o s z c z y n i a l s k i w lis to p a d z ie 1939
ro k u .
X . W ik a r iu s z M a r ia n R u d n i k d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u . X . K u r a t u s Ig n a c y S t a w i c k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u . X . R a d c a W ła d y s ła w S z y p n i e w s k i w lis to p a d z ie 1939
ro k u .
X . K a p e la n P a w e ł W i l e m s k i w lis to p a d z ie 1939 ro k u . X . K a n o n ik B o le s ła w W i t k o w s k i w lis to p a d z ie 1939 ro k u . X . P ro b o s zcz P io t r Z a k r y ś d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . P ro b o s zcz M a r ia n Z y g m a n o w s k i d n ia 16 p a ź d z ie rn ik a 1939 ro k u .
X . P ro f. J a n C z a p i e w s k i w k w ie t n iu 1940 ro k u . X . K a n o n ik B e r n a r d Ł o s i ń s k i zm a rł, w S ach sen h au sen . X . P ro b o s zc z P a w e ł N a g ó r s k i z m a r ł d n ia 19 k w ie t n ia 1940
r o k u w S a ch s e n h a u s en .
X . P ro b o s zcz A lo jz y P r a b u c k i d n ia 17 Lipca 1942 ro k u . X . P ro b o s zcz D r L e o n P r y b a d n ia 16 s ie rp n ia 1942 ro k u . X . P r e f e k t Ł u c ja n O d y a d n ia 30 lip c a 1942 ro k u .
X . W ik a r iu s z A le k s a n d e r W i ł a m o w s k i d n ia 27 s ie rp n ia 1941 ro k u .
X . P ro b o s zcz O s k a r H e r m a ń c z y k (R u m ia n ) d n ia 27 lip c a 1942 ro k u .
X . P ro b o s zcz B o le s ła w J a r a n e w s k i w e w r z e ś n iu 1942 r o k u . X . K a n o n ik W o jc ie c h R o g a c z e w s k i w 1943 r o k u w B u -
c h e n w a ld e .
X . K a p e la n J a n e v e l k e d n ia 9 lis to p a d a 1940 ro k u w S a c h sen h au sen .
O M Y 1. K O W O 1 i M I E S Z C Z E N T W . S P I S IE Z A G IN IO N Y C H
X . W O J C IE C H K Ł O N K O W S K I i X . M A R I A N M E T L E R ż y ją i p r a c u ją w d u s z p a s te rs tw ie p o ls k im za g ra n ic ą .
O S O B N E W Y D A N I E
„ S T R A T W O J E N N Y C H 1939— 1945“
P rz y k o ń c u m a rc a 1947 ro k u u k a ż e się w d ru k u ja k o osobna b ro s zu ra w y k a z „ S . t r a t w o j e n n y c h w ś r ó d d u c h o w i e ń s t w a D i e c e z j i C h e ł m i ń s k i e j 1939— 1945“ . W y d a w n ic tw o pow yższe w p ię k n e j szacie g ra fic z n e j (k o lo ro w a o k ła d k a ), s ta n o w ić będzie d o k u m e n t w s w o im ro d z a ju o ra z p a m ią tk ę d la ro d z in Z m a rły c h i Z a g in io n y c h K a p ła n ó w . B ro s zu ra m oże b y ć p rz e d m io te m k o lp o rta żu w p a ra fia c h . — C en a e g ze m p la rza 50 zło ty c h . Z a m ó w ie n ia p rz y jm u je : „ C a r i t a s “ — T o r u ń , u 1.
• P. M a r y i 2.
150
R O Z P R A W Y I P R Z Y C Z Y N K I
.. QUI NOS PRAECESSERUNT CUM SIGNO F ID E I..
R Z E C Z O P R O F E S O R A C H S E M I N A R IU M D U C H O W N E G O W P E L P L I N I E , P O M O R D O W A N Y C H , P O L E G Ł Y C H I Z M A R Ł Y C H
W Z W I Ą Z K U Z W O J N Ą 1939— 1945
J e d n y m z n a jb a r d z ie j p r z e jm u ją c y c h c z y te ln ik a w y d a rz e ń o p is a n y c h w P iś m ie S w ., to c h y b a o w o n a d e jś c ie „ w ie ś c i h io - b o w y c h “ , k ie d y w p e w n y c h o d s tę p ac h czasu p r z y b y w a d o Jo b a słu g a, k t ó r y don osi o z a g in ie n iu c z y to c a ły c h je g o trz ó d , czy te ż w s z y s tk ic h c z ło n k ó w u k o c h a n e j r o d z in y (Jo b 1, 15; 1, 16.
1, 17; 1, 19), a k o ń c z y s w e s m u tn e r e la c je s ło w a m i: „ I p o zo s ta łe m p r z y ż y c iu ja sam , a b y ci o t y m o p o w ie d z ie ć !“
S tra s z n y je s t los teg o , k t ó r y p o zo s ta ł sam je d e n , a b y opo
w ie d z ie ć ... W o la ł b y m o ż e z g in ą ć z d r u g im i, — w o la ł b y p e w n ie u ciec daleko , o d ty c h n ies zczę s n yc h , k t ó r y m m a o p o w ia d a ć o ic h s tra c ie , — w o la ł b y ra c z e j n ic n ie m ó w ić , w o b a w ie , a b y m u n ie c z y n io n o z a rz u tu , że o n ż y je , a ta m c i, n a jb liż s i, p o m a rli.
A l e tru d n o ! Z a w s z e ju ż t a k je s t, że k to ś p o z o s ta je p rz y ż y c iu , n a w e t po n a jw ię k s z y c h k a ta k liz m a c h , — k to ś , n a k t ó r y m c ią ż y ju ż t y lk o je d e n o b o w ią z e k : o p o w ie d z ie ć in n y m q w s z y s t
k im , co s ię s tało .
T a k te d y i m y , n ie lic z n i d a w n ie js i p ro fe s o ro w ie B is k u p ie g o S e m in a r iu m D u c h o w n e g o w P e lp lin ie , k tó r z y ś m y p o z o s ta li p r z y ż y c iu po s tra s z n e j p o żo d ze w o je n n e j la t 1939— 1945 n ic in n e g o n ie m o ż e m y u c z y n ić , ja k ó w s łu g a h io b o w y : o p o w ie d z ie ć o ty c h , co z g in ę li! O n a s z y c h k o le g a c h i k o n fr a tr a c h — n ie p o to , a b y k o n ty n u o w a ć w u m y s ła c h p rz e ż y c ia w o jn y , w s p o m n ie n ie ś m ie r
ci i n ie n a w iś ć , le c z po to , a b y dać ś w ia d e c tw o o ty c h , „ q u i nos p ra e c e s s e ru n t c u m s ig n o f id e i e t d o r m iu n t in som n o p a cis “ , — a b y w s p o m in a ć u s ta w ic z n ie o ic h s u m ie n n y c h p ra c a c h i s z la c h e tn y c h z a m ie r z e n ia c h i — d a B ó g — w p rz y s z ło ś c i b u d o w a ć n a ty m , co o n i z a c z ę li i czego d o k o ń c z y ć im n i e p o zw o lo n o .
R z e c z ja s n a , że p ie rw s z e to w s p o m n ie n ie o z a m o rd o w a n y c h i p o leg łych , p o d czas w o jn y P ro fe s o ra c h n ie m o ż e b y ć czym ś k o m p le tn y m i d o s k o n a ły m . B r a k n a m rę k o p is ó w i lis tó w Z m a r ły c h , b r a k n a w e t ic h a k t k u r ia ln y c h , b r a k s z c ze g ó łó w ic h ż y c io ry s u , b r a k k o m p le tn e g o spisu ic h p ra c n a u k o w y c h . T r z e b a je d n a k u c z y n ić p o c z ą te k , choć s ła b y i n ie u d o ln y , a b y p a m ię ć o n ic h n ie z a g in ę ła w d ie c e z ji i w ś ró d k ó ł, p o ś w ię c a ją c y c h się n au ce. M o ż e k ie d y ś , po w y p e łn ie n iu lu k i n ie d o p a trz e ń tego p ie rw s z e g o z a ry s u , rę c e b a rd z ie j p o w o ła n e n a p is z ą w y c z e r p u ją c e ju ż m o n o g r a fie o ż y c iu i p r a c y n a u k o w e j ty c h , o k tó ry c h te ra z z ż a le m tę s k n y m i p r z y w ią z a n ie m p r z y ja c ie ls k im w s p o m in a m y .
* #
*
N a p ie r w s z y m m ie js c u w y m ie n ić w y p a d a n ie z a p o m n ia n e g o R e k to ra naszego
X . D R A J Ó Z E F A R O S K W I T A L S K I E G O . U r o d z ił się dniał 24 k w ie t n ia 1893 r o k u w D ą b ró w c e , w p o w ie cie s ta r o g a r d z k im 1). U c z ę s z c z a ł do g im n a z ju m w B ro d n ic y n ad D r w ę c ą i s tu d io w a ł n a s tę p n ie filo z o fię i te o lo g ię w S e m in a r iu m D u c h o w n y m w P e lp lin ie . D n ia 14 m a ja 1916 r o k u o tr z y m a ł ś w ię c e n ia k a p ła ń s k ie . B y ł w ik a r iu s z e m w S ta r o g a r d z ie i w G r u d z ią d z u . W G r u d z ią d z u zo s ta ł m ia n o w a n y d n ia 15 k w ie t n ia 1920 r o k u k a te c h e tą p r z y g im n a z ju m k la s y c z n y m , n a k t ó r y m to s ta n o w is k u p ra c o w a ł aż do c h w ili z a m ia n o w a n ia go p rz e z śp. X . b is k u p a S ta n is ła w a W o jc ie c h a O k o n ie w s k ie g o r e k to r e m S e m in a r iu m D u c h o w n e g o i k a n o n ik ie m k a te d r a ln y m w P e l
p lin ie .
X . R o s k w ita ls k i p o s ia d a ł u m y s ł n i e p r z e c i ę t n y . D o n ie d a w n a je s z c z e b y li g im n a z ja ś c i b ro d n ic c y p a m ię ta li ,,R o s- k w it a lę “ ja k o „ n ie o m y ln e g o “ m a te m a ty k a i z n a w c ę f iz y k i.
W ie d z ie li je d n a k i o ty m , że p o t r a f ił p isać d o s k o n a łe w y p r a c o w a n ia n ie m ie c k ie , c e n z u ro w a n e n a w e t p r z e z s u ro w e g o n a d - n a u c z y c ie la H o fm a n n a n a „1“ , c h o c ia ż nasz u ta le n to w a n y p r y - m a n e r p is a ł je z a ra z ,,w c z y s te “ , b e z u p rz e d n ie g o m o z o ln ie s kre ślo n e g o b r u lio n u . O p o w ia d a li te ż s o b ie b ro d n ic c y u c z n io w ie , że k ie d y ś , w ó s m e j b ę d ą c k la s ie , o d w a ż y ł się p o w ie d z ie ć p ro fe s o ro w i m a te m a ty k i, d r o w i W in d e r lic h o w i, g d y te n u t k n ą ł p r z y r o z w ią z a n iu ja k ie g o ś z a d a n ia m a te m a ty c z n e g o , że „ w w y ż szej p r y m ie trz e b a ju ż coś u m ie ć z m a te m a ty k i, z w ła s zc za w p o n ie d z ia łe k “ , po c z y m w z ią ł k r e d ę do r ę k i i n a p rę d c e z n a -152
la z ł r o z w ią z a n ie . P r z y t y m X . R o s k w ita ls k i b y ł c z ło w ie k ie m n a w s k ro ś p iln y m . K ie d y in n i, s p a li, o n p r a c o w a ł — k ie d y in n i u w a ż a li, że dość ju ż p ra c y lu b z a b a w y , on d o p ie ro z a c z y n a ł.
T e g o , k t o p o d n im m ie s z k a ł w S e m in a r iu m , n ie r a z o b u d z ił w n o cy s tu k m a s z y n y do p is a n ia X . R e k to ra , k t ó r y często k ła d ł się do sn u d o p ie ro o g o d z in ie 2 -e j, a b y je d n a k ra n o b y ć je d n y m z p ie r w s z y c h w K a te d rz e . W o b e c teg o n ik o g o n ie d z iw iło je g o o g ro m n e o c z y ta n ie : z n a ł n ie t y lk o lit e r a t u r ę p e d a g o g ic z n ą p o l
s ką i n ie m ie c k ą ,'a le z a jm o w a ł się te ż filo z o f ią w a rto ś c i i fe n o m e n o lo g ią , s tu d iu ją c g o r liw ie o b o k H u s s e rla z w ła s z c z a M a k s a S c h e le ra . D o te j le k t u r y n a u k o w e j d o c h o d z iły n ie z lic z o n e w p ro s t k s ią ż k i b e le try s ty c z n e , k t ó r e „ p o ły k a ł“ m a s a m i. A n ie z a p o m in a ł p iln y n a u c z y c ie l ta k ż e o n a jn o w s z y c h film a c h , o k t ó r y c h się m ó w iło i p is a ło , i n a k tó r y c h seanse u częszczać b y m o g li je g o u c z n io w ie . Z a w s z e b o w ie m c h c ia ł b y ć ,,a u c o u r r a n t“ , n iczeg o n ie c h c ia ł u ro n ić z r u c h u u m y s ło w e g o : c h c ia ł p ić c zy s tą w o d ę m ą d ro ś c i d u c h o w n e j i ś w ie c k ie j z k a ż d e j k r y n ic y , c h o ć b y n a jb a r d z ie j u k r y t e j, m a łe j lu b n ie d o s trz e ż o n e j p rz e z in n y c h .
X . R o s k w ita ls k i b y ł k a t e c h e t ą z B o ż e j ła s k i. U m ia ł p r z e m a w ia ć do serc m ło d z ie ż y i p o t r a f ił w y b it n ie z a in te re s o w a ć ic h żą d n e w ie d z y u m y s ły . „ T o , czego s ię n a u c z y c ie z k s ią ż e k s z k o ln y c h — t a k z w y k ł b y ł m a w ia ć — to t y lk o s z k ie le t. T r z e b a w ie d z ę s w o ją ro z b u d o w a ć p rz e z u s ta w ic z n ą le k tu r ę , ta k ż e p o w ie ś c io w ą , p rz e z c z y ta n ie czaso p ism , s łu c h a n ie w y k ła d ó w p o p u la r n y c h , p rz e z r e f e r a t y tre ś c i r e lig ijn e j w k o ła c h u c z n io w s k ic h “ . Z a c h ę c a ł s w y c h g im n a z ja s tó w do d y s k u s ji n a d n a jn o w s z y m i z a g a d n ie n ia m i ś w ia to p o g lą d o w y m i, w ie d z ą c , że d la p r z e c ię tn e g o a k a d e m ik a z w y k le ó s m a k la s a je s t o s ta tn ią o k a z ją do teg o , b y z a s ta n a w ia ć się n a d s w o im s to s u n k ie m do B o g a, lu d z i i ż y c ia .
U c z n io m je g o im p o n o w a ła te ż w a lk a X . R o s k w ita łs k ie g o ze sobą s a m y m . B y ł n ie r a z n a s k u te k sw ego u s ta w ic z n e g o s tu d iu m z d e n e rw o w a n y i z n a t u r y s w e j p o r y w c z y . A je d n a k w i dać b y ło , ja k z a w s z e p o t r a f ił o p a n o w a ć s w o ją g o rą cą , p o r y w c z ą n a tu rę . Z r o k u n a r o k m o g li u c z n io w ie śle d zić , ja k ic h n a u c z y c ie l p o s tę p u je w e w ie d z y i d o sk o n a ło ś c i, co m o ż e w ię c e j ic h u r a b ia ło , a n iż e li to, czego im d o s ta rc z a ły le k c je X . R o s k w ita l- skieg o w e fo r m ie ju ż g o to w e j.
O b o k z a ję ć p r e fe k t o w s k ic h z n a la z ł X . R o s k w ita ls k i je s zcze czas do k ie r o w a n ia k o łe m p r e f e k tó w n a sze j D ie c e z ji, k tó re g o s ta ł się duszą, o ra z do n a p is a n ia aż d w ó c h r o z p r a w d o k to rs k ic h . D la c z e g o aż d w ó ch ? P o n ie w a ż z o cen ą p ie r w s z e j p r o m o to r w a r
-153
s z a w s k i ta k d łu g o z w le k a ł, że z n ie c ie r p liw io n y d o k to r a n t g r u d z ią d z k i, k t ó r y po d czas d o k to r y z o w a n ia się b y n a jm n ie j n ie p r z e r y w a ł s w y c h z a ję ć s z k o ln y c h , je ż d ż ą c w c ią g u lic z n y c h n o cy z W a rs z a w y do G r u d z ią d z a i z G ru d z ią d z a do W a rs z a w y , p o d a ł w m ię d z y c z a s ie d ru g ą p ra c ę do o c en y w e L w o w ie i ta m o tr z y m a ł d o k to ra t. P ie rw s z ą zaś d y s e rta c ję z a m ie n ił n a szereg a r t y k u łó w n a u k o w y c h . T a k im ju ż je d n a k b y ł: n ie lu b ił p ro sić 0 c z y ją ś ła s k ę , je ż e li c z u ł się w s w o im p ra w ie .
D n ia 15 lip c a 1935 r o k u zo s tał m ia n o w a n y r e k t o r e m S e m in a r iu m D u c h o w n e g o w P e lp lin ie . I t u zd o ln o ś ci je g o n a u k o w e i p e d a g o g ic zn e z a ja ś n ia ły t y m s a m y m b la s k ie m , ja k o n g iś w G r u d z ią d z u . W y k ła d a ł k a te c h e ty k ę , p e d a g o g ik ę i p a s to ra ln ą : w s z y s tk ie w y k ła d y p r z y g o to w y w a ł n a p iś m ie , d a ją c k a ż d e j z ty c h n a u k s z e ro k i p o d k ła d p s y c h o lo g ic z n o - filo z o fic z n y 1 u w z g lę d n ia ją c p rz e d e w s z y s tk im p r ą d y czasu — p r ą d y , k t ó r y m i ż y li je g o s tu d e n c i, a n ie n a o s ta tn im m ie js c u i on sam .
M im o lic z n y c h w y k ła d ó w — a m o że w ła ś n ie d z ię k i lic z n y m s w o im z a ję c io m — • z n a la z ł je s zcze sporo czasu do n a p is a n ia n ie m a ło p ra c n a u k o w y c h , do n ie s tru d z o n e g o ś le d z e n ia p o s tę p ó w w ie d z y , do k o n tr o lo w a n ia p ra c s w o ic h i u c z n ió w . N i e o d m a w ia ł n ig d y , g d y go g d zie ś za p ro szo n o z w y k ła d e m p e d a g o g ic z n y m . B y ł zaś p r z y t y m ta k ż e c h ę tn ie s łu c h a n y m k a z n o d z ie ją .
-P rz e d e w s z y s tk im zaś b y ł je d y n y m w s w o im ro d z a ju w y - c h o w a w c ą a lu m n ó w . K a n d y d a tó w do s ta n u k a p ła ń s k ie g o o b s e rw o w a ł cicho, w s k ry to ś c i, n ie p o s trz e ż e n ie c a ły m i m ie s ią c a m i, za n im so b ie o n ic h sąd p e w n y w y r o b ił. P o t r a f ił n ie le g a l
n y m p a la c z o m p a p ie ro s ó w k ilk a d n i z rz ę d u w y s z u k iw a ć n ie d o p a łk i z ko sza i k ła ś ć n a stó ł, a b y w ie d z ie li, że r e k to r o w s z y s t
k im w ie , a le m ilc z y . T y m , k t ó r z y z d a n ie m je g o n ie n a d a w a li się n a k a p ła n ó w , u m ia ł w czas dać ś w ia d e c tw o h o n o ro w e g o o d e jś c ia n a ja k iś w y d z ia ł ś w ie c k i, p o s ta ra w s z y się m o że po p rz e d n io d la n ic h o ja k ie ś s ty p e n d iu m , a b y d a n y k a n d y d a t m ó g ł s w o b o d n ie zacząć lu b u k o ń c z y ć s tu d ia , n ie będ ąc z m u s z o n y m ,,p ro p te r e s u m “ po zo stać k le r y k ie m lu b re z y g n o w a ć z z a w o d u a k a d e m ic k ie g o . R z a d k o k ie d y w y s tę p k i a lu m n ó w k ie r o w a ł n a fo r u m k o n fe r e n c ji d y s c y p lin a r n e j p ro fe s o ró w . J e ż e li zaś m u s ia ł to u c z y n ić , d e lik w e n t ju ż t a k b y ł p rz e z n ie g o p r z e k o n a n y o c a łe j n ie w ła ś c iw o ś c i sw ego p o s tę p o w a n ia , że d e c y z ję k o n fe r e n c ji p r z y jm o w a ł bez o p o ru w e w n ę trz n e g o i ż e g n a ł się z z a k ła d e m b ez ż a lu i z g r z y tó w .
M o ż e n a jb a r d z ie j u jm u ją c y m ry s e m X . R o s k w ita ls k ie g o , ja k o reg e n s a b y ł fa k t , że k a ż d e m u z g ła s z a ją c e m u się m a t u r z y -154
ście o fia r o w a ł w p o u fn e j ro z m o w ie w y s ta w ie n ie ś w ia d e c tw a , że „ s e m in a riu m je s t p rz e p e łn io n e “ , a b y m ło d y c z ło w ie k n ie m ia ł tru d n o ś c i z d o m e m , p c h a ją c y m go m o że do k a r ie r y d u c h o w n e j. I n a jw ię k s z ą je g o rad o śc ią b y ło , g d y p e w n a iic z b a k a n d y d a tó w n a a lu m n ó w to z a ś w ia d c z e n ie p r z y jm o w a ła .
N ie is tn ia ło ró w n ie ż n ic gorszego d la naszego X . R e k to ra , ja k p r z y m u s z e n ie ze s tro n y r o d z in y do w s tą p ie n ia do S e m in a r iu m , p r z y m u s ze s tro n y p rz e ło ż o n y c h do w y k o n y w a n ia p r a k t y k r e lig ijn y c h ,..p rz y m u s w p ob ożności i k s z ta łto w a n iu c h a r a k te ru . Z w a lc z a ł te ż d la tego w s z e lk ą sztu czno ść, zn ie w ie ś c ia ło ś ć , s łu żalczo ść w s w y c h w y c h o w a n k a c h . W o la ł c h a r a k te r y ra c z e j tru d n e , a le stałe , bo sam b y ł c h a r a k te re m n ie u g ię ty m , te o lo g ie m z p rz e k o n a n ia m i n ie z a c h w ia n y m i — k a p ła n e m n ie o p u s z c z a ją c y m p o ru c zo n e g o m u s ta n o w is k a .
T o , co m o ż n a b y ło z a u w a ż y ć w je g o s to s u n k u do u c z n ió w , b y ło w a ż n e ta k ż e w o b e c je g o k o le g ó w - p ro fe s o ró w . N ig d y n ie p o z w a la ł p ro s ić się o u rlo p . „ M a s z p o ru c z o n e ci p r e le k c je i w ie s z s am n a jle p ie j, ja k je p ro w a d z ić . J e d ź a lb o zo stań , b y le b yś - o s ią g n ą ł cel w y k ła d ó w . T y lk o z a p o w ie d z k le r y k o m , że c ie b ie n ie b ę d z ie , a b y n ie b y ło h a ła s u n a k o r y t a r z u lu b w a u d y to r iu m !...“ — ta k z w y k ł b y ł m a w ia ć . M ia ł z a u fa n ie do k ażd e g o , n ie k o n tr o lo w a ł n ik o g o . B ę d ą c sam n a jp iln ie js z y m z g ro n a p r o fe so rs kieg o , m ó g ł p rz e z d a n ie k a ż d e m u w o ln e j r ę k i o siąg n ąć m a k s im u m p ra c y ,
W o jn a z a s ta ła go p r z y p r z y g o to w y w a n iu k ilk u k s ią ż e k . J e d e n m a n u s k r y p t2) z a b ra ł n a w e t ze sobą po d czas p rz y m u s o w e j e w a k u a c ji P e lp lin a n a p o c z ą tk u w o jn y i c h ro n ił się z n im po b ru z d a c h pod czas a ta k u lo tn ic z e g o pod Ś w ie c ie m . T a k b a rd z o d ro g ą b y ła m u ta ro z p o c z ę ta p ra c a ! J e d n a k s ią ż k a — w ję z y k u n ie m ie c k im — m ia ła d la z a g ra n ic y z a w ie ra ć s p ra w o z d a n ie z ca
łeg o ru c h u k a te c h e ty c z n e g o w P o lsce; z a g in ę ła b e z p o w ro tn ie . G d y X . R o s k w ita ls k i p o w ró c ił z e w a k u a c ji do P e lp lin a , m u s ia ł o p u ścić m ie s z k a n ie r e k to r s k ie i p rz e p ro w a d z ić s ię do s w e j k u r i i k a n o n ic k ie j. N ie r a z tu z n a jo m i i p r z y ja c ie le , w id z ą cy, n a co się zanosi, n a m a w ia li go, a b y się u s u n ą ł z P e lp lin a , boć o b o w ią z k ó w d u s z p a s te rs k ic h n ie m ia ł, a za to p o s ia d a ł d u żo k o c h a ją c y c h go p r z y ja c ió ł, u k tó r y c h m ó g ł b y się b y ł p r z e c h o w a ć . A le za w s ze o d p o w ia d a ł, że chce pozostać ta m , g d z ie są je g o k o n f r a t r z y , i że p r a g n ie d z ie lić los c a łe j k a p it u ły . P o k a z a ć n ie p r z y ja c ie lo w i t y ły lu b o p u ścić to w a r z y s z y n ie d o li b y ło n a w s k ro ś s p rz e c z n e z je g o n a tu rą . Z a w s z e b y ł z d a n ia , że k o n ie c z n ie trz e b a dać m ło d s z e j g e n e ra c ji p r z y k ła d w y t r w a n ia n a p o
s te ru n k u , n a w e t w ó w cza s , g d y trz e b a b ę d z ie u m ie ra ć . D la te g o te ż p o s ze d ł po b o h a te rs k u w ó w d ż d ż y s ty d z ie ń 20 p a ź d z ie r n i
k a 1939 r o k u w r a z ze s w y m i to w a rz y s z a m i w tą d ro g ę , z k tó r e j n ie b y ło ^ p o w ro tu ...
I l e X . r e k t o r R o skw ;ita ls k i ż y c ie m s w y m i n a u k ą z o s ta w ił s p u ś c iz n y r e lig ijn e j i e ty c z n e j w d u szach s w y c h u c z n ió w i k o le g ó w , to o c e n i t y lk o B ó g . M y zaś m o ż e m y t y lk o ś le d z ić jeg o s p u ś cizn ę lite r a c k ą , k tó r e j w s z y s tk ic h p o z y c ji n ie s te ty n ie j e s te ś m y je s zcze w s ta n ie podać.
P R A C E N A U K O W E P r a c a d o k t o r s k a :
„ S z k o ła tw ó rc z a w n a u c e .r e łig ii” , G r u d z ią d z 1932.
A r t y k u ł y :
„ S z k o ła p r a c y a n a u c z a n ie r e li g i i” (M ie s ię c z n ik k a te c h e ty c z n y i w y c h o w a w c z y , 1928, 1 n n ; 60 mm; 115 n n ; 209 am ; 3 8 2 n n )
„ O k o n c e n t r a c ji” (M ie ś . k a te c h . i w y d h ., 1929, 81 n n )
„ C h lu b a i d u m a n a s z a ” ( M ie ś . kait. i w y c h ., 1929, stir. 1 n n )
„ W a rto ś ć w y c h o w a n ia p a ń s tw o w e g o w r e li g i i” (M ie s ię c z n ik D ie c e z ji
C h e łm iń s k ie j, 1930, 956 n n ) . .
„ S z k o ła p r a c y w n a u c e r e l i g i i ” ( M D C h , 1933, 661 n n ) .
„ S z k o ła p r z e ż y c ia w n a u c e r e li g i i” ( M D O h 1933 7 8 9 n n )
„ W a r to ś c i r e li g i jn e ” ( M D C h , 1933, 801 n n ) . ’
„ M e to d a fe n o m e n o lo g ic z n a ” (M ie ś . k a t . i w y ć b . 1934 zesz I V i V )
„ Z n a c z e n ie m e to d y fe n o m e n o lo g ic z n e j” ( M ie ś . ’ k a t. ’i w y c h . 1 9 3 4,
259 n n ) . ’ ’
!’N o ^ p r ą d y p e d a g o g ic z n e w o b e c za s a d k a t o lic k ic h ” ( M ie ś k a t i w y c h ., 1935, 431 n n )..
„ P e d a g o g ia P is m a Ś w .” ( M D C h , 1935, 802 n n ) .
„ R e a liz a c ja p o s tu la tó w w y c h o w a w c z y c h ! n o w e g o p r o g r a m u n a u k i r e li g i i” (K s ię g a P a m ią t k o w a k u u c z c z e n iu d z ie s ię c io le c ia b is k u p s tw a X . B is k u p a D r a S ta n is ła w a W . O k o n ie w s k ie g o , P e lp lin 1936, 63 n n ) .
„ W a r to ś c i w y c h o w a n ia p a ń s tw o w e g o w r e li g i i” ( M D C h 1936
971 n n ) . ' ’
„ W s p ó łp r a c a d u c h o w ie ń s tw a i n a u c z y c ie ls tw a w w y c h o w a n iu ”
( M D C h , 1937, 2 7 n m ). .
* *
*
U z u p e łn ie n ie m r e k to r a b y ł W ic e r e k to r S e m in a r iu m D u c h o w n e g o
X . D R B O L E S Ł A W D Ą B R O W S K I .
P o d czas g d y p ie r w s z y b y ł g o rą c y m w y c h o w a w c ą i n a u c z y c ie le m te n o s ta tn i c h c ia ł b y ć c h ło d n y m p r a w n ik ie m i rze c z o w y m w y k ła d o w c ą ; g d y r e k t o r b y ł r o m a n ty k ie m i u m y s łe m a p o -156
liń s k im o z a c ię c iu g re c k im , X . W ic e r e k to r b y ł s p o k o jn y m k la s y k ie m r z y m s k im ; g d y X . R o z k w ita ls k i ż y ł p r o b le m a ty k ą w spółczesn ości, X . p r a ła t D ą b r o w s k i b y ł p rz e d s ta w ic ie le m o w e j
„ R o m a “ , k tó r a p o tr a fi czek a ć i n ie p r z e jm u je się b u r z a m i i f a la m i czasów , bo je s t „ s e m p ite rn a “ . I m o ż n a p o n ie k ą d d a le j snuć:
k ie d y re g e n s p o g łę b ia ł u m y s ły i c h a r a k te r y a lu m n ó w , — w ic e - le k to r , b ę d ą c y z a ra z e m p r o k u r a to r e m S e m in a r iu m , d b a ł o p o rz ą d e k w z o r o w y w d o m u i b u d o w la c h , s t a r a ł się o w y ż y w ie n ie p ro fe s o ró w i s tu d e h tó w , lic z y ł, p la n o w a ł, e le k t r y f ik o w a ł, m o to - p y z o w a ł, s tw a r z a ją c s y s te m a ty c z n ą sw ą p ra c ą w a r u n k i z e w n ę trz n e do u c z e n ia się i n a u c z a n ia .
W y k ła d y je g o ja k o p ro fe s o ra p r a w a k a n o n ic z n e g o o d z n a c z a ły się ta k ą s am ą ja s n o ś c ią i p rz e jrz y s to ś c ią , p ię k n o ś c ią i p ra k ty c z n o ś c ią , ja k je g o b u d o w le i p rz e b u d ó w k i, a w y r a ź n e lin ie w ła s n e g o je g o sam o ch o d u , k tó re g o b y ł n a jle p s z y m szo fe
r e m i m e c h a n ik ie m , n ie ja k o o d p o w ia d a ły u m ia r o w i i s p o k o jo w i je g o c h a r a k te ru .
B y ł n a d z w y c z a j u p r z e jm y w o b c o w a n iu z k o le g a m i i a lu m n a m i. N i k t n ie s ły s z a ł k ie d y k o lw ie k od n ieg o ja k ie g o ś s ło w a g n ie w liw e g o , n ie o p a n o w a n e g o , n ie ro z w a ż n e g o .' K ie d y trz e b a b y ło g a n ić p o d w ła d n y c h , c z y n ił to z a w s ze z g rze c zn o ś c ią ta k ą , ja k g d y b y r o z m a w ia ł z r ó w n y m i sobie. C h ę tn ie p r z y c z y n ia ł się do u m ile n ia s w o im k o le g o m ic h m ie s z k a n ia i sposobu ż y c ia , w ie dząc d o b rz e , że „ v it a c o m m u n is “ w S e m in a r iu m n ie d la k a ż d e go je s t ła tw a . N ie lu b ił o d m a w ia ć p ro ś b o m s łu ż b y o za p o m o g i lu b u r lo p y w y p o c z y n k o w e . J a k o sęd zia zaś sądu d u c h o w n e g o w o la ł z a m ia s t w y r o k u p o tę p ia ją c e g o ro z s trz y g n ą ć d a n ą s p ra w ę k a r n ą , je ż e li n ie p o lu b o w n ie , to p r z y n a jm n ie j po b r a te r s k u .
P ie lę g n o w a ł z e s te ty c z n y m o d d a n ie m t r a w n ik i i p rz e ś lic z n e ró że w o g ro d z ie s e m in a r y jn y m , lu b ił s łu c h a ć k o n c e r tó w r a d io w y c h i s a lo n o w y c h , k o c h a ł m iło ś c ią o jc a i a r ty s ty r e s ta u ro w a n y pod je g o k ie r o w n ic t w e m s ta r y z a m e k p o k r z y ż a c k i w B ie r z g ło - w ie . O s ta tn ią zaś je g o d ro g ą , w je s ie n i 1939 ro k u , p o d czas k t ó - r e j go a re s z to w a n o , to p ó jś c ie do s e n a to ra n ie m ie c k ie g o H a s - b ach a, s p o w o d o w a n e p o d s tę p n y m te le fo n e m G e s ta p o . N i e c h c ia no go b o w ie m a re s z to w a ć n a o czach p a r a fii, k tó r e j a d m in is tr a to re m b y ł od k o ń c a w rz e ś n ia , k ie d y m u s ia ł o p u śc ić s w ą p la c ó w k ę p e lp łiń s k ą .
U r o d z ił się X . D ą b r o w s k i d n ia 26 c z e rw c a 1901 r o k u w T o ru n iu ^ ), g d z ie te ż u c zę s zc za ł do g im n a z ju m . S tu d io w a ł w P e l
p lin ie , R z y m ie . L u b lin ie i F r y b u r g u . N a k a p ła n a b y ł w y ś w ię c o n y d n ia 14 c z e rw c a 1924 ro k u w P e lp lin ie . D o k to r y z o w a ł się
z p r a w a k a n o n ic z n e g o n a A n g e lic u m w R z y m ie . P o p o w ro c ie
„ J a k u z a s a d n ia p r o i. L u to s ta ń s k i s w ó j p r o je k t m a łż e ń s k i? ” ( A t e n e u m K a p ła ń s k ie , T o m 29, 1932, s tr. 256 n n ) .
„Jeszcze w s p r a w ie P r o je k t u P r a w a m a łż e ń s k ie g o ” ( A t e n e u m K a p ła ń s k ie , T o m 1 30, 1932, str. 385 n n ) .
* *
*
P r z y ja c ie le m X . P r a ła t a D ą b ro w s k ie g o i s ta ły m t o w a r z y szem je g o p rz e c h a d z e k p o p o łu d n io w y c h b y ł
X . D R M A K S Y M I L I A N R A S Z E J A ,
k a n o n ik k a te d r a ln y , p ro fe s o r te o lo g ii m o ra ln e j i s o c jo lo g ii w S e m in a r iu m D u c h o w n y m . M ó w ią c o ż y c iu i p ra c a c h X . d ra R a s z e ji, trz e b a w ła ś c iw ie w s p o m n ie ć o c a ł e j je g o f a m ilii, boć w s z y s tk im s y n o m te j ro d z in y z w y k łe g o listo n o sza c h e łm iń s k ie go ju ż w k o ły s c e z ło ż y ł g e n iu s z n a d z ie c ię c y m czole tra g ic z n y s w ó j p o c a łu n e k . J e d e n b r a t — p ro fe s o r m e d y c y n y , z n a n y o rto - p e d y s ta — z o s ta ł z a m o rd o w a n y p rz e z h itle r o w c ó w p od czas w y k o n y w a n ia sw ego z a w o d u le k a rs k ie g o w g h e c ie w a rs z a w s k im D r u g i b r a t — to s ła w n y p r e z y d e n t m ia s ta T o r u n ia , p r a w n ik i a d m in is tr a to r z p o w o ła n ia , c z ło w ie k o s e tk a c h p o m y s łó w i o n ie w y c z e r p a n e j e n e r g ii w ich w y k o n y w a n iu z g in ą ł od b o m b y n a p o c z ą tk u w o jn y . T r z e c i b r a t — d y r e k t o r b a n k u w B y d g o s zc zy , k t ó r y s ły n ą ł ju ż p rz e d w o jn ą ja k o z n a w c a s p ra w J in a n s o w y c h i g o s p o d arczy c h d ziś je s t je d y n y m ż y ją c y m z ta k u ta le n to w a n e g o ro d z e ń s tw a . W s z y s c y o n i — to m is trz e w s w y c h z a w o d a c h , a p r z y t y m lu d z ie o s z la c h e tn y c h c h a r a k te rac h , w y s o k im p o c zu c iu o d p o w ie d z ia ln o ś c i s p o łe c zn ej i k o c h a ją c y m ę ż o w ie i o jc o w ie . C z w a r t y — to nasz K a n o n ik i P ro fe s o r, p ie rw s z y s o cjo lo g w n a s z y m S e m in a r iu m , m o ra lis ta o s z e ro k ic h p o g lą d a c h , d z ie ln y ja k o p ro b o szcz, s ły n n y ja k o k a z n o d z ie ja i m ó w c a .
U r o d z ił się d n ia 10 m a rc a 1889 r o k u w C h e łm n ie 4), g d z ie te ż u k o ń c z y ł g im n a z ju m z c e lu ją c ą m a tu r ą . S tu d io w a ł w p ie r w w P e lp lin ie , a p o te m w e F r y b u r g u B a d e ń s k im . T u t a j w s z e d ł w k o n ta k t z o to c z e n ie m śp. d y r e k t o r a B ie s z k a , o jca śp. X . p r a ła ta K a z im ie r z a B ie s z k a . D o m B ie s z k ó w b y ł w ó w c z a s o ś ro d k ie m k u lt u r y p o ls k ie j i k a to lic k ie j w b a d e ń s k im m ie ś c ie u n iw e r s y te c k im i s ta r a ł s ię s tu d e n to m n a s z y m z a s tą p ić d a le k ą k r a in ę p o m o rs k ą . X . R a s z e ja — w y ś w ię c o n y d n ia 24 m a rc a 1912 r o k u — s tu d io w a ł p rz e d e w s z y s tk im s o c jo lo g ię . O tr z y m a w s z y t y t u ł d o k to ra , n ie p rz e s ta ł się k s z ta łc ić , le c z k o n ty n u o w a ł sw e p ra c e ta k ż e ja k o w ik a r iu s z w G d a ń s k u u św . B r y g id y i ja k o p ro b o szcz w Ś liw ic a c h .
M im o z a ie t c h a r a k te ru k o n f r a t r z y je g o , p ro b o s z c zo w ie o k o lic z n i, s to s u n k o w o rz a d k o go o d w ie d z a li, bo ja k o ś n ig d y n ie m ia ł d la n ic h czasu. O w s z e m — b y ł g o ś c in n y , w i t a ł k ażd e g o 0 k a ż d e j p o rze s e rd e c z n ie , p o t r a f ił te ż ś m ia ć się i ro z m a w ia ć , a le c z y n ił to za w sze z ja k im ś r o z ta r g n ie n ie m ..., bo w ła ś c iw ie w s z y s c y m u p rz e s z k a d z a li. N ie m ia ł czasu n a r o z m o w y i gości
n y , bo c z y t a ł w ie le . Z a g a d n ie n ie sp o łeczn e, k w e s tia n a jw a ż n ie js z a je g o i n a s z y c h czasów , u ro c z y ło go n ie ja k o , ta k , że ju ż n ie m ó g ł n ic z y m in n y m się in te re s o w a ć , ja k w ła ś n ie t y m i p y ta n ia m i: J a k p om óc ro b o tn ik o w i? J a k u lż y ć d o li n a jb ie d n ie j
szych? C z y k o n ie c z n ą je s t rz e c z ą , a b y je d n i m ie li za d użo, a d r u d z y nic? C z y p r o le ta r iu s z n ig d y n ie m a m ie ć w ła s n e g o k a w a łk a z ie m i, czy n ig d y n ie b ę d z ie m ó g ł p o w ie d z ie ć o s w o im m ie s z k a n iu , że to j e g o ? A co n a jg o rs z a : c zy n ig d y p r a c o w n ik fiz y c z n y n ie b ę d z ie p o z b a w io n y tro s k i o d z ie ń ju tr z e js z y ? C z y n ie m o ż n a m u z a b e z p ie c z y ć b e z tro s k ie j staro ści, u w o ln ić od lę k u p rz e d u t r a t ą p r a c y i z a ro b k u ? C z y n ie je s t m o ż liw ą rzec zą, a b y ci, co m a ją d u żo d z ie c i, m ie li te ż m ie s z k a n ia w ię k s z e 1 zd ro w s ze? A c z y z d r u g ie j s tro n y n ie m o ż n a z a m ie n ić w ro b o t n ik u p r z y r o d z o n e j W p ro s t n ie n a w iś c i do k la s p o s ia d a ją c y c h i in te lig e n c ji n a p rz e k o n a n ie , że i b o g a ty i w y k s z ta łc o n y m a s w o ją w a ż n ą ro lę s p o łeczn ą, że i p ra c a u m y s ło w a je s t c ię ż k a , o ra z że k ie r o w n ic tw o p ra c y je s t c h y b a ta k sam o w a ż n e , ja k sa
m a p ra c a rą k ...?
P a m ię t a jm y , że X . p ro b o szcz R a s z e ja b y ł w Ś liw ic a c h n a stęp cą z n a n e g o s p o łe c z n ik a i p a t r io t y X . S y c h o w s k ie g o , — p a m ię t a jm y , że b y ł d u s z p a s te rz e m w ie lk o m ie js k im w G d a ń s k u , że z a g lą d a ł do c h a t b o ró w tu c h o ls k ic h , i że d o b rz e p a m ię ta ł o ty m , ja k je m u i je g o b ra c io m n ie b y ło ła tw o z d o b y w a ć sw e w y k s z ta łc e n ie i s ta n o w is k o s p o łeczn e. D la tego w e w o ln y c h od w ła ś c iw y c h z a ję ć d u s z p a s te rs k ic h c h w ila c h c z y ta ł, c z y ta ł i c z y ta ł. P o d o b n o je d n a z je g o p ra c o w n ic d o m o w y c h m ia ła p o w ie d zie ć , że o n a b y „ w p ie k le ta k n ie c h c ia ła m ie ć , ja k K s ią d z D o k t o r “ ze s w o im u s ta w ic z n y m c z y ta n ie m t u n a z ie m i.
W r o k u 1926 z o s ta ł p ro b o s zc z ś liw ie k i p o w o ła n y n a k a t e d rę te o lo g ii m o r a ln e j i s o c jo lo g ii do P e lp lin a . W 1928 r o k u zo s ta ł m ia n o w a n y k a n o n ik ie m . I tu n a n o w y m m ie js c u p o zo s ta ł s p o ł e c z n i k i e m , t y lk o że m ia ł te r a z w ię c e j je s zcze czasu n a s tu d io w a n ie , c z y ta ją c i p isząc ju ż e x o ffic io . J e d n a k ż e tu te ż n ie z a d o w a la ł się sam ą t y lk o te o rią : co w y k ła d a ł n a k a te d r z e , trz e b a b y ło zasto so w ać i w p r a k ty c e . O d X . R a s z e ji w y s z ła m y ś l z a ło ż e n ia o g ro d ó w d z ia łk o w y c h w P e lp lin ie ; za je g o in ic ja t y w ą 160
k a p itu ła c h e łm iń s k a p o d a ro w a ła k ilk a m o rg ó w g r u n tu pod b u d o w ę d o m ó w ro b o tn ic z y c h . O n to p r z y k a ż d e j n a d a rz a ją c e j się u ro c zys to ś ci (in g re s b is k u p i, ś w ię c e n ie p o m n ik ó w , ju b ile u s z e ro z m a ite ) p a m ię ta ł o b ie d n y c h m ia s ta P e lp lin a , n a k t ó r y c h do b ro k a p it u ła c zy te ż k u r ia r e z y g n o w a ły z w y d a n ia p r z y ję ć .
N i e w y m a w ia ł się od w y g ła s z a n ia w y k ła d ó w lu b u rz ą d z a n ia p o g a d a n e k w s to w a rz y s z e n ia c h ro b o tn ic z y c h i m ło d z ie ż o w y c h . C h ę tn ie je ź d z ił z k a z a n ia m i i r e fe r a ta m i, p r z e w o d n ic z y ł z e b ra n io m , b r a ł u d z ia ł w k o n fe re n c ja c h A k c ji P o m o c y Z im o w e j d la b e z ro b o tn y c h . B y ł n a jb a r d z ie j p o p u la rn y m ze w s z y s tk ic h k a n o n ik ó w p e lp liń s k ic h w ś ró d b ied n eg o lu d u : boć lu d b e z ro b o tn y , c h o ry i b ie d n y c zu l, że X . k a n o n ik R a s z e ja je s t jeg o p r z y ja c ie le m , z n im c z u je i ż y je .
S tu d e n to m s w o im w p a ja ł ja k o g łó w n ą zasadę, że d o p ó ty n ie b ę d z ie le p ie j w K o ś c ie le i w E u ro p ie , d o p ó k i się n ie p r z y c z y n im y a k t y w n ie i s u m ie n n ie do r o z w ią z a n ia k w e s tii s p o łe c z
n e j — d o p ó k i te n , k t ó r y n a jw ię c e j p o tr z e b u je i k o c h a C h ry s tu s a r o b o tn ik — n ie b ę d z ie m ó g ł p ro w a d z ić ż y c ia n a p r a w d ę lu d z k ie g o i c h rz e ś c ija ń s k ie g o . W i t a ł d la teg o i p ro p a g o w a ł odn ośn e e n u n c ja c je p a p ie s k ie , b a d a ł s o c ja liz m , k o m u n iz m , fa s z y z m i n a ro d o w y s o c ja liz m , p o ró w n u ją c w s z y s tk ie s y s te m y .
P rz e z d łu g ie - la ta p r z y g o to w y w a ł k s i ą ż k ę s o c j o l o g i c z n ą , k tó r a d z ię k i je g o s z e ro k im w id n o k rę g o m b y ła b y n a p r a w d ę „ s ta n d a rd w o r k “ n a u k s p o łe c z n y c h w P o lsce. M o ż e je d n a k z b y t b y ł k r y t y c z n y i c h c ia ł dać t y lk o coś n a p r a w d ę w y k o ń c zo n e g o , — dość, że z o s ta liś m y b ez je g o d z ie ła , ta k d ziś p o trz e b n e g o . A le m o że b y ła i in n a p r z y c z y n a je g o n ie p o k o ju k r y ty c zn e g o , je g o u s ta w ic z n e g o s z u k a n ia , je g o cią g łe g o n ie z a d o w o le n ia że w s z y s tk ic h d o ty c h c z a s o w y c h r o z w ią z a ń k w e s t ii spo
łe c z n e j. A m o że w ła ś n ie je g o g o rliw o ś ć d u s z p a s te rs k a ta k ż e na s ta n o w is k u p ro fe s o ra i k a n o n ik a b y ła je d y n ą o d p o w ie d z ią na p y ta n ie : ja k r o z w ią z a ć z a g a d n ie n ie społeczne?
J e s ie n ią 1939 r o k u X . k a n o n ik R a s z e ja z o s ta ł o m n ie j w ię
J e s ie n ią 1939 r o k u X . k a n o n ik R a s z e ja z o s ta ł o m n ie j w ię